Sygmatyzm, czyli seplenienie to bardzo często spotykana wada wymowy, z którą najczęściej ma się do czynienia u dzieci w przedszkolach i szkołach.

Osoby dotknięte sygmatyzmem mają często poważne problemy w życiu osobistym jak również w edukacji.

Z powodu seplenienia wiele dzieci i osób dorosłych czuje się niedowartościowanym, odrzuconym, wyśmiewanym przez otoczenie (choć nie zawsze jest tak w istocie).

Nowoczesne techniki terapeutyczne pozwalają w wielu wypadkach na wyeliminowanie tej przypadłości lub na jej znaczne ukrycie. Jednak zanim do tego przejdziemy wyjaśnimy czym jest seplenienie.
Seplenienie powstaje najczęściej w okresie kształtowania się mowy dziecka, kiedy docierają do niego bodźce wpływające na mowę. Dziecko patrzy na sposób układania ust i języka przez osoby mówiące w jego pobliżu, a także przetwarza dźwięki ze swojego otoczenia. To, jak dzieci słyszą, będzie odzwierciedlała ich mowa, dlatego tak ważne jest dbanie o poprawność wymowy w towarzystwie dziecka i unikanie tzw. języka niań.
Seplenienie dotyczy złego wypowiadania określonej grupy głosek, tak zwanych głosek trzech szeregów:
- syczącego - s, z, c, dz,
- szumiącego - sz, ż, cz, dż,
- ciszącego - ś, ź, ć, dź.

W obrębie sygmatyzmu (seplenienia) występuje:

1. Parasygmatyzm (substytucje głosek), czyli zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo.
Najczęściej obserwuje się następujące substytucje:

spółgłoski: sz, ż, cz, dż - zastępowane są szeregami: s, z, c, dz ;
(przykład: myszy - mysy, szafa - safa, żaba - zaba, czekolada - cekolada, dżungla - dzungla) 

oba szeregi: s, z, c, dz, i sz, ż, cz, dż - zastępowane są przez szereg : ś, ź, ć, dź ;
(przykład: szafa - śafa, żaba - źaba, czekolada - ćekolada, dżungla - dźungla, sałata - śałata, zapałki - źapałki, cebula - ćebula, dzbanek - dźbanek)

spółgłoski zwarto szczelinowe: c, dz, ć, dź, cz, dż - mogą też być zastępowane przez spółgłoski szczelinowe: s, z, ś, ź, sz ;
(przykład: cebula - sebula, dzbanek - zbanek, ćma - śma, dźwig - źwig, czapka - szapka, dżokej - żokej)

spółgłoski dentalizowane: s, sz, ś, c, cz, ć - są zastępowane przez spółgłoskę zwartą t ;
(przykład: sałata - tałata, szafa - tafa, siano - tano, cebula - tebula, czapka - tapka, ćma - tma)

głoski z, rz, ź, dz, dż, dź - przez spółgłoskę zwartą d ;
(przykład: zapałki - dapałki, rzeka - deka, zima - dima, dzwonek - dwonek, dżokej - dokej, dziki - diki)

2. Mogisygmatyzm (elizje, czyli opuszczenie dźwięku). Głoski dentalizowane w ogóle nie są realizowane przez dziecko, nie istnieją w jego systemie fonetycznym (przykład: szafa - afa, koza - koa, świnka - finka).

3. Sygmatyzm właściwy (seplenienie właściwe). Polega na nieprawidłowej (zdeformowanej) wymowie głosek dentalizowanych. Deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia.

Rodzaje sygmatyzmu właściwego:

Seplenienie międzyzębowe
Przy artykulacji głosek dentalizowanych (niektórych lub wszystkich) język wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej. W taki sam sposób mogą być wypowiadane głoski : t, d, n.

Seplenienie przyzębowe
Charakteryzuje się płaskim ułożeniem przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie tworzy się wzdłuż języka rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem. W efekcie brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający na krawędziach dolnych siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia.

Seplenienie wargowo - zębowe
Język nie bierze udziału w artykulacji. Bardzo wąska szczelina tworzy się między dolną wargą, a górnymi siekaczami. Wytworzony dźwięk podobny jest do ostro brzmiącego: -  w, f.

Seplenienie boczne
Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka, szczelina nie tworzy się w linii środkowej lecz z boku przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Rozróżniamy seplenienie boczne: prawostronne, lewostronne, obustronne.
Spotyka się również sygmatyzm boczny międzyzębowy, który jest połączeniem objawów sygmatyzmu bocznego i międzyzębowego.

Seplenienie nosowe (nasalizacja)
W zależności od stopnia przechodzenia powietrza przez nos rozróżnia się seplenienie nosowe częściowe i całkowite. Przy seplenieniu nosowym częściowym układ języka jest prawidłowy, a podniebienie miękkie jest zupełnie opuszczone, co powoduje, że w czasie artykulacji głosek dentalizowanych powietrze wydychane jednocześnie wydostaje się przez nos i usta. Brzmienie głosek dodatkowo zniekształca rezonans nosowy. Przy seplenieniu nosowym całkowitym układ języka jest nieprawidłowy, ponieważ zwiera się on z podniebieniem. Powietrze wydychane przedostaje się do jamy ustnej szczeliną powstałą przez zbliżenie obsady języka do tylnej ściany gardła wytwarzając nieprzyjemny poszum nosowy.

Seplenienie krtaniowe
Głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w krtani tzw. zwarcie krtaniowe. Pod naciskiem wydychanego powietrza głośnia jest rozsunięta i prąd powietrza, który się przez nią wydostaje, wytwarza szmer.
Ten rodzaj zaburzenia powstaje przy rozszczepach podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni.

Seplenienie świszczące
Cechuje się bardzo ostrym brzmieniem głosek dentalizowanych, które powodują silny prąd powietrza powstały w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka. Taką wymowę można usłyszeć przy artykułowaniu głosek z dużą siłą oraz u osób z anomaliami zębowymi takimi jak diastema i nieregularne ustawienie zębów.

Seplenienie wargowe
Przy artykulacji głosek dentalizowanych szczelina tworzy się między wargami. Język pozostaje bierny.

Seplenienie podniebienne
W wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego powstaje trący, nieprzyjemny szmer. Najczęściej występuje przy zgryzie otwartym, przodozgryzie i palatalizacji.
Wymowa głosek : sz, ż(rz), cz, dż zbliżona jest do wymowy miękkich: ś, ź, ć, dź

Seplenienie u dzieci jest w pewnym stopniu naturalne, ale należy obserwować, w którą stronę się rozwija. Na przykład, o ile zamiana szafa-safa u trzy- czterolatka jest normą, u pięcio- sześciolatka już nią nie będzie. Powinien wymawiać sz, cz, dż, ż prawidłowo. Podobnie z opuszczaniem głosek. U dzieci w wieku wczesno-przedszkolnym lub młodszych jest prawidłowością rozwojową, ale już u dzieci pięcioletnich i starszych - nie.

PRZYCZYNY
Przyczyny sygmatyzmu mogą być różne w zależności od indywidualnych uwarunkowań pacjenta, ale wśród często występujących wymienia się:

- brak karmienia piersią

- karmienie butelką zamiast łyżeczką i to przez dłuższy czas,

- nieprawidłowa budowa anatomiczna narządów mowy

- niska sprawność ruchowa języka

- nawyk wysuwania języka między zęby w czasie artykulacji,
-  utrwalenie się niemowlęcej pozycji języka, czyli spoczynkowej, zalegającej dno jamy ustnej,

- wady zgryzu

-  trudności w oddychaniu przez nos, niektóre choroby górnych dróg oddechowych

- problemy ze słuchem

- niedostateczne różnicowanie dźwięków

-nieprawidłowy wzorzec wymowy z okresu dziecięcego.

Terapia logopedyczna w tym przypadku obejmuje:

usuwanie zaburzeń mowy oraz likwidację przyczyn i skutków zaburzeń mowy, do których zalicza się zarówno psychologiczne, jak i pedagogiczne konsekwencje zaburzeń mowy.

Przykłady ćwiczeń usprawniających wargi i język dla poszczególnych zaburzeń głosek:

1. Szereg szumiący (sz, ż, cz, dż):

• wysuwanie języka i cofanie go;

• „spacer języka” - język raz na dole, raz u góry:

• unoszenie języka do górnych zębów, cofanie go;

• „liczenie” językiem zębów (górnych i dolnych);

• kierowanie języka do kącików warg;

• składanie języka „na pół”;

• robienie z języka „wanienki”;

• oblizywanie językiem warg;

• wysuwanie warg do przodu;

• cmokanie, tworzenie „ryjka”;

• uśmiech - rozchylanie warg;

• malowanie warg pomadką i pozostawianie na kartce papieru „całusów”.

Przy wymawianiu głosek szumiących (sz, ż, cz, dż) język znajduje się
za górnymi zębami, za wałkiem dziąsłowym, a jego boki dotykają górnych zębów. Zęby są zwarte, zaś wargi lekko wysunięte do przodu.

2. Szereg syczący (s, z, c, dz):

• wysuwanie języka do przodu i cofanie go;

• na przemian: język szeroki i wąski;

• ułożenie języka za dolnymi zębami i cofanie go;

• rozchylanie warg - uśmiech;

• złożenie języka na pół (rulonik).

Przy wymawianiu głosek szeregu syczącego (s, z, c, dz) język znajduje się
za dolnymi zębami. Zęby są zbliżone, a wargi rozchylone (uśmiech),spłaszczone przylegają do zębów, które są widoczne.

3. Szereg ciszący (ś, ź, ć, dź):

• próby wymowy cichutko „i”, a potem „chi”;

• cofanie języka nie unosząc go do góry;

• robienie z języka „kociego grzbietu” - (czubek języka na dole, a środek jak najwyżej);

• kląskanie środkiem języka;

• ssanie cukierka.

Przy wymawianiu głosek szeregu ciszącego (ś, ź, ć, dź) środek języka unosi się do góry, do przedniej części podniebienia twardego. Zęby są zbliżone do siebie, a wargi lekko zaokrąglone.

Literatura:

1. Elżbieta Chmielewska - Logopedia. Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Zabawy logopedyczne i nie tylko. Kielce 1997 r.

2. Red. T. Gałkowski i G. Jastrzębowska - Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole 1999 r.

3. Maria Wrzesińska - Chcę poprawnie wymawiać - ćwiczenia logopedyczne. Poznań 1999 r.

4. G. Demelowa - Elementy logopedii. Warszawa 1979 r.

Głoski dentalizowane: Dźwięki, które wymagają zbliżenia siekaczy górnych i dolnych; są trzy szeregi głos

---