POSTĘPOWANIE NIEPROCESOWE
ZAGADNIENIA OGÓLNE
Rozpoznawanie spraw cywilnych odbywa się w dwóch trybach, a mianowicie procesu lub postępowania nieprocesowego.
13.1 - sąd rozpoznaje sprawy w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Takie uregulowanie sprawia, że w postępowaniu nieprocesowym są rozpoznawane tylko te sprawy, które zostały ujęte 506-694z8 oraz te które zostały wskazane w przepisach szczególnych.
Poza tym przepisy o procesie stosuje się odpowiednie do innych rodzajów postępowań unormowanych w niniejszym kodeksie, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej - 13.2
W postępowaniu nieprocesowym stosuje się przepisy ogólne - 506-525, przewidziane tylko dla tego trybu postępowania, a także przepisy szczególne przewidziane dla poszczególnych rodzajów postępowań uregulowanych zarówno w kodeksie jak i w przepisach pozakodeksowych.
W kwestiach nienormowanych przepisami o postępowaniu nieprocesowym stosuje się zaś przepisy o procesie.
Stosuje się je wprost lub odpowiednio.
Właściwość sądu
W postępowaniu nieprocesowym właściwość sądu została uregulowania na odmiennych zasadach niż w procesie cywilnym ale w tym postępowaniu wyróżniamy również właściwość rzeczową, miejscową, funkcjonalną.
Schemat 19
Właściwy rzeczowo do rozpoznania spraw należących do postępowania nieprocesowego - 507 jest sąd rejonowy - z wyjątkiem spraw, dla których zastrzeżona jest właściwość sądów okręgowych.
Sądy okręgowe są właściwe w następujących sprawach:
O ubezwłasnowolnienie
O separację na zgodny wniosek małżonków
Z protestu ważności wyborów do rad gmin, rad powiatów, sejmików wojewódzkich
Skargi na uchwałę komisji wyborczej w przedmiocie wadliwego zgłoszenia listy kandydatów na radnego oraz odwołania od uchwały rady o wygaśnięciu mandatu radnego
Ze skargi na odmowę przyjęcia listy okręgowej kandydatów na posłów lub listy kandydatów na senatorów oraz wniosku o ochronę sądową przed nieprawdziwą propagandą lub agitacją wyborczą.
O wydanie wypisu aktu notarialnego przez kancelarię notariusza osobom, które nie były stronami czynności i dla których ni zastrzeżono w akcie prawa otrzymania odpisu.
O wydanie wypisu aktu notarialnego przez kancelarie notariusza osobom, które nie były stronami czynności i dla których nie zastrzeżono w akcie prawa otrzymania wypisu
O rejestrację dzienników lub czasopism
O rejestrację funduszy inwestycyjnych
O rejestrację funduszy emerytalnych
Prowadzenie ewidencji partii politycznych
Przepadku na rzecz SP korzyści majątkowych
Dotyczących rejestracji układów zbiorowych pracy
O roszczeniu odszkodowawcze z tytułu szkód spowodowanych zanieczyszczeniem przez statki
W postępowaniu nieprocesowym ustawodawca przyjął regułę, ze właściwość miejscowa jest oznaczona w przepisach szczególnych dla każdego rodzaju spraw, a jeżeli brak jest takiej regulacji, to wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania- sąd miejsca jego pobytu.
Do postępowania z urzedu właściwy jest sąd miejsca, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania.
W braku tak wskazanych podstaw właściwy jest sąd dla m.st. Warszawy. - 508.1
W wypadku gdy sąd właściwy nie może z powodu przeszkody rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności alb gdy wymagaja tego względy celowości, sąd nad nim przełożony wyznaczy na posiedzeniu niejawnym inny sąd do rozpoznania sprawy w całości lub w części.
Wyznaczenie następuje z urzędu albo na przedstawienie sądu właściwego albo też na wniosek właściwego organu lub osoby zainteresowanej po wysłuchaniu w razie potrzeby innych osób zainteresowanych.
Właściwość miejscowa - 508,1 - ma charakter wyłączny i nie może być wolą uczestników zmieniona, a zatem nie jest dopuszczalna umowa o właściwość sądu, - 46 - bez względu na to czy mamy do czynienia z właściwością wyłączną czy przemienną.
Jeżeli dojdzie do kolizji lub nałożenia się podstaw właściwości kilku sądów, należy w sprawach wszczynanych na wniosek stosować 43 w zw z 13.2 pozwalający wnioskodawcy na wybór sądu.
W sprawach wszczynanych z urzędu gdy zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania miało miejsce na terenie okręgów kilku sądów, właściwy będzie sąd, który pierwszy podjął czynności zmierzające do rozpoznania sprawy.
Skład sądu
47.1 w zw z 13.2 - w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym orzeka jeden sędzia bez udziału ławników.
Natomiast sprawy o przysposobienie, o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej w I inst sąd rozpoznaje w składzie jednego sędziego i dwóch ławników - 509.
Prezes sądu może zarządzić rozpoznanie każdej sprawy rozpoznawczej w postępowaniu nieprocesowym w składzie trzech sędziów zawodowych, jeśli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość sprawy albo precedensowy charakter sprawy.
Skład 3 sędziów zawodowych przewidziany jest w sądzie okręgowym rozpoznającym w I inst następujące sprawy:
O ubezwłasnowolnienie - 544.1
Związane z wyborami do Sejmu, Senatu oraz rad gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich, dotyczące zgłaszania i rejestracji kandydatów na posłów, senatorów, radnych, związane z kwestionowaniem prawidłowości prowadzenia kampanii wyborczej a także referendum.
Skład kolegialny (3 sędziów) przewidziany jest również dla SN, który w postępowaniu nieprocesowym rozpatruje protest przeciw ważności wyboru Prezydenta, skargę na orzeczenie Państwowej Komisji Wyborczej co do rejestracji listy ogólnopolskiej, protest przeciwko ważności wyborów do Sejmu i Senatu oraz wazności referendum.
W tym samym trybie SN orzeka w kwestii odwołania na odmowę rejestracji kandydata na Prezydenta, protestu przeciwko wyborowi Prezydenta oraz skargi na postanowienie PKW o odrzuceniu sprawozdania komitetu wyborczego.
W postępowaniu nieprocesowym nie ma przepisów szczególnych dot zasad wyłączania sędziego. - 48-54
Referendarz sądowy może wykonywać czynności w sprawach o wpis w księdze wieczystej oraz czynności w postępowaniu rejestrowym - z wyłączeniem prowadzenia rozprawy.
Uczestnicy postępowania
W postępowaniu nieprocesowym nie ma dwóch przeciwstawnych stron, gdyż w postępowaniu tym biorą udział uczestnicy postępowania (jeden lub kilku), którzy mają taką samą pozycję w stosunku do sądu oraz w relacjach między sobą.
Uczestnikiem postępowania jest także wnioskodawca, z którego inicjatywy zostało wszczęte postępowanie.
Potencjalnym uczestnikiem postępowania jest każda osoba zainteresowana w sprawie, jeżeli jej praw dotyczy wyniki postępowania.
Może ona wziąć udział w każdym stanie sprawy aż do zakończenia postępowania w II inst.
Jeżeli weźmie udział, staje się uczestnikiem - 510.1
Sąd powinie z urzędu czuwac nad tym, by w sprawie wzieli udział wszyscy zainteresowani.
Zatem jeżeli okaże się że zainteresowany nie jest uczestnikiem, sąd wezwie go do udziału w sprawie.
Przez wezwanie do wzięcia udziału w sprawie wezwany staje się uczestnikiem.
W razie potrzeby wyznaczenia kuratora do zastępowania zainteresowanego, którego miejsce pobytu jest nieznane, jego wyznaczenie następuje z urzędu.
Sąd zobowiązany jest również do zbadania czy wszystkie osoby, które zgłosiły swój udział w sprawie są zainteresowanymi wynikiem postępowania.
Jeżeli dojdzie do przekonania ze dana osoba nie ma interesu prawnego w rozstrzygnięciu sprawy, to wówczas wydaje postanowienie o odmowie dopuszczenia jej do udziału w sprawie.
Na postanowienie to przysługuje zażalenie.
Odmowa dopuszczenia do udziału w sprawie nie odnosi się do wnioskodawcy, ale do innych zainteresowanych.
To czy dana osoba ma być uczestnikiem postępowania nieprocesowego, powinno zostać ustalone przy uwzględnieniu treści 510 na tle okoliczności każdej konkretnej sprawy.
Ustawodawca wprowadził do 510 pojęcie interesu prawnego, który może być bezpośredni lub pośredni.
Interes musi mieć charakter prawny. Wyjątkowo w sprawach o separację oraz o prawa stanu może być zainteresowania wyłącznie osoba bezpośrednio i osobiście zainteresowana sposobem rozstrzygnięcia.
W postępowaniu nieprocesowym interes prawny, odmiennie niż w procesie, nie wynika z naruszenia lub zagrożenia sfery prawnej wnioskodawcy, ale z określonych zdarzeń prawnych wywołujących konieczność uregulowania wiążących się z nimi stosunków prawnych i stwarzających obiektywną potrzebę wszczęcia postępowania albo wzięcia w nim udziału.
Schemat 20
Przebieg postępowania
Postępowanie nieprocesowe sąd wszczyna na wniosek, a w wypadkach wskazanych w ustawie sąd może wszcząć postępowanie także z urzędu.
Regułą jest wszczęcie postępowania na wiosek, z wyjątkiem wszczęcia postępowania z urzędu.
W niektórych sprawach dopuszczalne jest wszczęcie postępowania na wniosek lub z urzędu, a także tylko z urzędu - 569.2
Schemat 21
Wniosek o wszczęcie postępowania nieprocesowego może być złożony przez:
Każdą osobę zainteresowaną
Osoby wskazane w przepisach szczególnych (545)
Prokuratora
RPO
Organy administracji wskazane w przepisach szczególnych
Wniosek o wszczęcie postępowania powinien czynić zadość przepisom o pozwie - z tą zmianą, że zamiast pozwanego należy wymienić zainteresowanych w sprawie. - 511.1
Wniosek podlega kontroli i w razie stwierdzenia braków formalnych lub nieziszczenia należnej opłaty sąd wzywa wnioskodawcę do ich uzupełnienia pod rygorem zwrotu wniosku.
Jeżeli wniosek nie zawiera braków lub zostały one uzupełnione, sąd nadaje bieg sprawie.
Wnioskodawca może cofnąć wniosek o wszczęcie postępowania do chwili rozpoczęcia posiedzenia, chyba że któryś z uczestników złożył już oświadczenie na piśmie.
Po rozpoczęciu posiedzenia albo po złożeniu przez któregokolwiek z uczestników oświadczenia na piśmie cofnięcie wniosku przez wnioskodawcę jest skuteczne tylko wtedy , gdy inni uczestnicy nie sprzeciwili się temu w wyznaczonym terminie.
Cofnięcie wniosku o wszczęcie postępowania jest bezskuteczne w sprawie, której wszczęcie mogło nastąpić z urzędu. - 512
Przepisu 512.1 nie stosuje się w sprawach o separację na zgodny wniosek małżonków, jak również o zniesienie separacji w wypadku cofnięcia wniosku.
W postępowaniu wieczystoksięgowym cofnięcie wniosku o wpis prawa własności jest niedopuszczalne, jeżeli z treści wniosku i dołączonych dokumentów wynika, że nastąpiła zmiana tego prawa.
Do oceny skutków cofnięcia wniosku stosuje się odpowiednio 203.
W szczególności sąd winien uznać cofnięcie za niedopuszczalne, jeżeli dojdzie do przekonania, że jest ono sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa.
Jeżeli wniosek zostanie złożony przez osobę mniemającą uprawnienia do żądania wszczęcia postępowania, to wówczas sąd taki wniosek oddala.
Takie rozstrzygnięcie sądu jest możliwe tylko wtedy, gdy z samej treści wniosku w sposób oczywisty wynika brak uprawnienia wnioskodawcy.
Drugą formą wszczęcia postępowania nieprocesowego jest jego wszczęcie przez sad z urzędu w całości lub części.
Wszczęcie postępowania z urzędu następuje z chwilą podjęcia przez sąd pierwszej czynności procesowej.
W postępowaniu nieprocesowym rozprawa odbywa się w wypadkach wskazanych w ustawie.
W innych wypadkach wyznaczenie rozprawy zależy od uznania sądu.
Wyznaczenie rozprawy jest celowe, gdy interesy uczestników w postępowaniu są sprzeczne.
Mimo niewyznaczenia rozprawy sąd przed rozstrzygnięciem sprawy może wysłuchać uczestników postępowania na posiedzeniu sądowym lub zażądać od nich oświadczeń na piśmie.
W wypadkach wskazanych w ustawie wysłuchanie uczestników jest obowiązkowe.
Nawet w wypadkach gdy ustawa wymaga przeprowadzenia rozprawy, sąd może, bez wezwania zainteresowanych do udzialu w sprawie, oddalić wniosek na posiedzeniu niejawnym, jeżeli z treści wniosku wynika oczywisty brak uprawnienia wnioskodawcy - 514.2
W postępowaniu wieczystoksięgowym sprawy rozpoznawane są na posiedzeniu niejawnym.
W postępowaniu nieprocesowym rozprawa odbywa się przy odpowiednim zastosowaniu przepisów ogólnych, z tym, że niestawiennictwo nie tamuje rozpoznania sprawy, poza tym nie stosuje się przepisów o wyroku zaocznym -513
Postępowanie dowodowe przeprowadzone jest zgodnie z regułami ogólnymi.
Sąd może jedynie stosowanie do okoliczności, przesłuchać świadków i biegłych bez przyrzeczenia oraz w nieobecności uczestników.
Może również zażądać od osób, które nie są uczestnikami, złożenia wyjaśnień na piśmie.
W sprawach z zakresu prawa spadkowego za dowód, że nie ma innych spadkobierców, może być przyjęte zapewnienie złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę - 671.1
Zapewnienie jest równoznaczne ze złożeniem zeznań pod przyrzeczeniem. - 671.3
W postępowaniu nieprocesowym mają odpowiednie zastosowanie przepisy o zawieszaniu i umorzeniu postępowania w procesie.
Sąd musi uwzględnić różnice, które zachodzą miedzy tymi trybami postępowania.
Należy również uwzględnić specyfikę postępowania nieprocesowego przy stosowaniu przepisów o zawieszeniu postępowania z powodu śmierci strony.
Odpowiednio też należy stosować podstawy umorzenia postępowania.
Orzeczenia sądu w postępowaniu nieprocesowym zapadają w formie postanowień, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej - 516.
W związku z tym formę postanowienia mają nie tylko rozstrzygnięcia procesowe, ale również merytoryczne, którymi są postanowienia co do istoty sprawy.
Do tych postanowień stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach.
W postępowaniu wieczystoksięgowym wpis w księdze wieczystej jest orzeczeniem.
Uzasadnienia wpisu nie sporządza się. Wpisem w księdze wieczystej jest również wykreślenie. W księdze wieczystej prowadzącej w systemie informatycznym podpisanym przez sędziego lub referendarza sądowego wpis uważa się za dokonany dopiero z chwilą jego zapisania w centralnej bazie danych ksiąg wieczystych.
W niektórych sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym sąd, kończąc postępowanie, nie wydaje żadnego postanowienia.
W takiej sytuacji sąd sporządza tylko protokół otwarcia i ogłoszenia testamentu. - 651
W postępowaniu nieprocesowym, tak jak w procesie, przewodniczący wydaje zarządzenie związane z tokiem sprawy.
Postanowienia, którymi sąd orzekł co do istoty sprawy, podobnie jak wyroki w procesie, mogą mieć charakter deklaratoryjny, gdy nie tworzą nowego stanu prawnego, lecz potwierdzają istniejący np. postanowienie o stwierdzenie zgonu, albo konstytutywny np. postanowienie o dziale spadku.
W postępowaniu nieprocesowym dopuszczalne jest wydanie postanowień wstępnych, a także postanowień częściowych, ponieważ w tym trybie postępowanie nie ma przeszkód do kumulacji żądań.
Sąd uzasadnia i doręcza postanowienia stosowanie do 357, jednakże nie doręcza się postanowienia uczestnikow, który będąc obecny na posiedzeniu, po ogłoszeniu postanowienia zrzekł się jego doręczenia.
Zrzeczenie się doręczenia dokonywane jest w formie oświadczenia procesowego uczestnika postępowania, które zamieszcza się w protokole posiedzenia.
Instytucja zrzeczenia się doręczenia jest charakterystyczna dla postępowania nieprocesowego i umożliwi szybsze załatwienie sprawy.
W stosunku do uczestnictwa postępowania, który zrzekł się doręczenia, termin do wniesienia środka odwoławczego biegnie od ogłoszenia postanowienia - 519.
Postanowienie orzekające co do istoty sprawy staje się skuteczne, a jeżeli wymaga wykonania - także wykonalne, po uprawomocnieniu się chyba że przepis szczególny stanowi inaczej - 521.1
Jeżeli postanowienie takie ulega z mocy ustawy wykonaniu przed uprawomocnieniem się, sąd który wydał postanowienie może stosownie do okoliczności wstrzymać jego wykonanie.
W postępowaniu procesowym nie stosuje się przepisów o rygorze natychmiastowej wykonalności, który nadawany jest wyrokom w procesie.
W związku z tym wykonanie nieprawomocnego orzeczenia jest dopuszczalne gdy ustawa tak stanowi.
Inne postanowienia, rozstrzygające kwestie procesowe, wydane w postępowaniu nieprocesowym stają się skuteczne z chwilą ogłoszenia, a jeżeli ogłoszenia nie było, z chwilą podpisania sentencji.
Postanowienia wydane w sprawie, która może być wszczęta z urzędu, podlegają wykonaniu z urzędu - 522
Postanowienia prawomocne, którym sąd orzekł co do istoty sprawy, nie może być zmienione ani uchylone, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Jednakże prawomocne postanowienie oddalające wniosek sąd może zmienić w razie zmiany okoliczności sprawy. - 523
W postępowaniu nieprocesowym postanowieniom wydawanym przez sąd przysługuje prawomocność formalna, jeżeli nie przysługuje od nich żaden zwykły środek zaskarżenia, a postanowieniom co do istoty sprawy także prawomocność materialna, ponieważ rozstrzygają sprawę merytorycznie.
Takie rozstrzygniecie stanowi przeszkodę w ewentualnym ponownym rozstrzygnieciu sprawy i uzasadnia podniesienie zarzutu rzeczy osądzonej.
Ustawodawca wprowadził jednak w postępowaniu nieprocesowym wyjątek, dajac sądowi możliwość zmiany prawomocnego postanowienia oddalającego wniosek, jeśli stwierdzi że nastąpiła zmiana okoliczności sprawy.
Przepisy szczególne przewidują możliwość zmiany prawomocnego postanowienia merytorycznego np. postanowienie o ubezwłasnowolnieniu.
518 - od postanowień sądu I inst orzekających co do istoty sprawy przysługuje apelacja.
Na inne postanowienia sądu I inst w wypadkach wskazanych w ustawie przysługuje zażalenie.
Apelacja przysługuje od wszystkich postanowień orzekających co do istoty sprawy, niezależnie od tego, czy są to postanowienia rozstrzygające tylko o części żądania, czy tez o całości przedmiotu postępowania.
Zażalenie przysługuje na postanowienie dotyczące kwestii proceduralnych.
W szczególnych przypadkach obowiązujące przepisy nie przewidują środka odwoławczego od orzeczeń co do istoty sprawy np. w sprawie z wniosku o wydanie wypisu aktu notarialnego osobom, które nie były stronami czynności i dla których nie zastrzezono w akcie prawa otrzymania wypisu.
Na orzeczenie referendarza sądowego co do istoty sprawy, orzeczenie kończące postępowanie, orzeczenie co do nadania klauzuli wykonalności - przysługuje skarga, chyba ze przepis szczególny stanowi inaczej.
Skargę rozpoznaje sąd, w którym wydano zaskarżone orzeczenie.
Na skutek wniesienia skargi traci moc orzeczenie referendarza sądowego, z wyjątkiem orzeczenia co do nadania klauzuli wykonalności.
Od postanowień co do istoty sprawy wydanych przez sąd II inst oraz postanowień w przedmiocie odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania kończącego postępowanie w sprawie - w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego, spadowego, przysługuje skarga kasacyjna.
W sprawach z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego, kurateli skarga kasacyjna przysługuje tylko w sprawach o przysposobienie oraz o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej miedzy małżonkami, chyba że wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 150 tys zl.
W postępowaniu rejestrowym skarga kasacyjna przysługuje jedynie od postanowień sądu II inst w przedmiocie wpisu lub wykreślenia z rejestru podmiotu podlegającego rejestracji - 519z1.3
Skarga kasacyjna nie przysługuje w sprawach dotyczących:
Przepadku rzeczy
Zarządu związanego ze współwłasnością lub użytkowaniem
Zabezpieczenia spadku i spisu inwentarza
Zniesienie współwłasności i działu spadku, jeżeli wartość przedmiotu zaskarzenia jest niższa niż 150 tys zł
Likwidacja niepojętych depozytów
W postępowaniu nieprocesowym dopuszczalne jest wznowienie postępowania.
Uczestnik postępowania może żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, jednakże wznowienie postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie kończące postępowanie może być zmienione lub uchylone.
Zainteresowany, który nie był uczestnikiem postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty sprawy, może żądać wznowienia postępowania jeżeli postanowienie to narusza jego prawa.
W postępowaniu wieczystoksięgowym nie stosuje się przepisów o wznowieniu postępowania. 626z3