Pojęcie terytorium:
w znaczeniu najogólniejszym: obszar geograficzny, przestrzenna sfera ludzkiej działalności
częściej traktowane jako synonim terytorium państwowego.
Terytorium w stosunkach międzynarodowych:
terytorium powiernicze
terytorium niesamoistne
terytorium zdemilitaryzowane
terytorium zneutralizowane
Rodzaje terytoriów:
a. terytoria podlegające suwerenności państwowej (terytoria państwowe)
b. terytoria NIE podlegające suwerenności państwowej (morza optwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej, których nie można zawłaszczyć, nie wolno na nie rozciągnąć zwierzchnictwa terytorialnego - stanowią res communis (wspólne dziedzictwo ludzkości) oraz terytoria będące res nullius i podlegające zawłaszczeniu.
TERYTORIUM PAŃSTWOWE
Znaczenie: szczególne znaczenie terytorium państw. wynikające z faktu istnienia państwowości.
Istota prawna terytorium państwowego
Teoria przedmiotowa
- teoria uznająca terytorium za przedmiot (obiekt) władzy państwowej. Władza ta przedstawiana jest jako 1. własność oparta na zasadach prawa publicznego (dominium publicum) lub 2. jako suwerenność (imperium)
- teoria ta jest wynikiem pomieszania dwóch pojęć własności i władzy (od czasów feudalnych)
- krytyka: teoria ta przenosi do st. międz. Pojęcia prawa cywilnego regulujące zagadnienia własności między jednostkami fizycznymi.
- stanowisko uznające terytorium nie za własność państwa lecz wyłącznie za przedmiot suwerenności, której wyrazem jest pojęcie zwierzchnictwa terytorialnego* .Teoria podmiotowa- występuje w dwóch postaciach; 1. jako część szerszej teorii przestrzennej; 2. jako koncepcja samodzielna.
- Państwo jako organizm quasi-bilogiczny, a terytorium odgrywa w nim rolę „ciała”
- Prawo do terytorium może być porównywane tylko z prawem, jakie przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie (prawo osobiste ze skutkami erga omnes).
- Krytyka: 1 problem zmian terytorialnych ( odstąpienie części to forma amputacji części ciała) 2 dosłowność teorii Teoria przestrzenna - pojawiła się w drugiej połowie XIX w.
- Terytorium nie jest rzeczą, ale przestrzenią, w obrębie której władza państwowa istnieje i działa - terytorium nie jest przedmiotem, lecz granicą wł. państwowej.
- Władza wykonywana jest tylko wobec osób, zatem prawo do terytorium jest refleksem panowania nad ludźmi.
- Obszary nie zamieszkane przez ludzi nie mogą być uznane za terytorium państwowe.
Teoria kompetencji - wyjście od przesłanki, że państwo jest „porządkiem normatywnym” (prawnym).
- Terytorium przedstawione jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawnego.
- Ograniczenie kompetencji państwa: ratione loci, ratione personae i ratione materialae.
- Krytyka: obok kompetencji ważna jest również możliwość dysponowania terytorium.ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE 1. pojęcie i istota. ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE TO FORMA WYKONYWANIA PRZEZ PAŃSTWO SUWERENNOŚCI NA TERYTORIUM.
Prawo, przymiot, cecha państwa wynikająca z jego suwerenności.
Zwierzchnictwo teryt. obejmuje władze polegająca na wywoływaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej strony - na zapobieganiu wykonywaniu analogicznych działań ze strony innych podmiotów.
Pozytywne i negatywne aspekty zwierzchnictwa terytorialnego.
a. Zwierzchnictwo teryt. w aspekcie pozytywnym.
Podporządkowanie wł. państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego brębie zachodzi. Maksyma: qui in erritory meo est, etiam meus subditus est + zasada: quidquid est interritorio, est etiam de territorio. Zwierzchnictwo obejmuje także bogactwa naturalne kraju.
Zwierzchnictwo personalne - jest konsekwencja obywatelstwa i przynależności państwowej. Kwestia przebywania cudzoziemca za granicą. Zasada, że w zakresie praw osobistych jednostka podlega prawu swego kraju. Zwierzchnictwo terytorialne jest silniejsze od personalnego.
b. Zwierzchnictwo teryt. w aspekcie negatywnym.
Państwo może wyłączyć działanie jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium (ekskluzywizm). Na określonym terytorium może istnieć tylko jedno państwo i działać jedna tylko władza najwyższa.
„Nieprzenikliwość” terytorium to zakaz wkraczania w przestrzeń władczą państwa bez jego zgody.
Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego
a. zakaz wyrządzania szkód innym państwom - państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej. Obowiązkiem państwa jest zapobieganie w obrębie swego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej. Obowiązkiem państwa jest zapobieżenie wykorzystywaniu ich terytorium jako bazy do zakazanego działania przeciwko innym państwom.
b. Zasada dobrosąsiedzka - żadne państwo nie może zezwalać na wykorzystywanie swego terytorium w sposób wyrządzający szkody terytorium drugiego państwa, własności czy osobom znajdującym się na nim.* Inne zakazy wynikające z dobrosąsiedztwa - zakaz zmiany kierunku spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie ona również przez terytorium innego państwa lub jest rzeką graniczną; zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada, powodujących zalanie znacznych obszarów jego terytorium lub uniemożliwiającym mu wykorzystywanie zasobów wodnych w celach jego terytorium lub uniemożliwiającym mu wykorzystanie zasobów wodnych w celach przemysłowych lub nawadniania; zakaz zanieczyszczania środowiska wodnego, gleby i atmosfery, jeśli powoduje to ujemne skutki w państwie sąsiedzkim.
Kolonializm (z łaciny colonia - osiedle), polityka mocarstw polegająca na opanowaniu i utrzymaniu w politycznej i ekonomicznej zależności krajów słabo rozwiniętych w celu czerpania zysków. Kolonializm to też system rządów oparty na takiej polityce. Zjawisko narodziło się w czasie odkryć geograficznych (XIV i XV w.). Proces podziału świata został usankcjonowany prawnie. W ramach porozumień międzynarodowych (pierwsze to traktat z Tordesillas z 1494) uznawano za dozwolone aneksje, handel terytoriami, podporządkowanie zamorskiej ludności władzy metropolii kolonialnych. Zdobyte terytoria miały różny status, były to kolonie, protektoraty, kondominia, terytoria mandatowe i obszary powiernicze, zarządzano nimi za pomocą administracji kolonialnej lub uzależnionych od kolonizatorów lokalnych struktur państwowych bądź plemiennych.
Kolonie były zapleczem surowcowym, rynkiem zbytu dla metropolii, rynkiem taniej siły roboczej w okresie niewolnictwa, ich rozwój był zahamowany lub następował powoli i w nienaturalny sposób. Efektem wyzysku była monokulturowa gospodarka, nędza i zacofanie ludności, nienaturalne granice krajów dzielące grupy etniczne, wstrzymane procesy narodowe, państwowotwórcze, społeczne.
1945 Karta Narodów Zjednoczonych termin "kolonie" zastąpiła określeniem "terytoria powiernicze" i nałożyła obowiązek zainicjowania procesu nadania im niepodległości.
Terytorium powiernicze ONZ - terytorium niesamodzielne zarządzane przez państwo lub kilka państw, zgodnie z systemem powierniczym ONZ - na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych oraz umów powierniczych. Nadzór nad powiernictwem sprawowało Zgromadzenie Ogólne ONZ i Rada Powiernicza ONZ.
System powierniczy ONZ zastąpił istniejący przed drugą wojną system mandatowy Ligi Narodów. Karta Narodów Zjednoczonych przewidywała, że systemowi powierniczemu podlegają następujące terytoria (początkowo 11):
terytoria mandatowe, które nie uzyskały niepodległości
obszary odłączone od państw nieprzyjacielskich po II wojnie światowej
obszary oddane dobrowolnie pod powiernictwo (nie było takiego wypadku)
Dekolonizacja, proces likwidacji kolonializmu, który rozpoczął się po zakończeniu II wojny światowej. Zakres terytorialny dekolonizacji wyznaczał dokument uchwalony w 1960 na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ, podlegały jej terytoria niesamodzielne, powiernicze, oraz wszelkie inne, które nie uzyskały wcześniej niepodległości. Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym sankcjonowała uzyskanie suwerenności przez 98 państw.
Pierwsza faza dekolonizacji miała miejsce w latach 40. i obejmowała głownie państwa azjatyckie (Filipiny -1946, Indie -1947, Indonezja - 1945, Izrael - 1948, Jordania - 1946, Birma - 1948, Pakistan - 1947, Sri Lanka -1958). Następny etap nastąpił na przełomie lat 50. i 60. i doprowadził do wyzwolenia kolonii brytyjskich oraz francuskich. Lawinowy przebieg dekolonizacji sprawił, że rok 1960 zaczął być określany rokiem Afryki (powstało wówczas 49 państw tego kontynentu). W latach 70. doszło do wyzwolenia kolonii portugalskich.
Dekolonizacja wpłynęła decydująco na zmianę politycznej mapy świata, niezależność polityczna nowych państw wiązała się z procesem kształtowania struktur administracyjnych i odzyskiwania tożsamości narodowej tłumionej przez kolonizatorów. Niektóre z państw uzyskiwały wolność w drodze długotrwałych i krwawych walk, np. wojna Algierczyków przeciw Francji, czy konflikty zbrojne w Indochinach. Słabość struktur, brak elit przygotowanych do kierowania krajem, naciski zewnętrzne, obudzone konflikty etniczne i religijne to przyczyny powstania totalitarnych systemów rządzenia, wojen, ruiny gospodarczej i neokolonializmu.
Procesy dekolonizacji stały się czynnikiem w rywalizacji supermocarstw. Uzyskujące niepodległość kraje często pozostawały w konflikcie z dotychczasowymi metropoliami i szukały oparcia w, który wykorzystywał to do umacniania strefy wpływów i współzawodnictwa ze Stanami Zjednoczonymi.
Postkolonializm - zbiorczy termin szeregu teorii filozoficznych i literaturoznawczych obejmujących zagadnienia związane z dziedzictwem europejskich potęg kolonialnych i dekolonizacją w drugiej połowie XX wieku.
Terytorium zależne - ogólne określenie obszarów znajdujących się pod różnymi formami zależności politycznej od jakiegoś państwa. Terytoriami zależnymi są lub były: kolonie, departamenty zamorskie i terytoria zamorskie, kondominia, protektoraty, terytoria mandatowe i powiernicze, kraje stowarzyszone, terytoria zewnętrzne, dependencje, terytoria nieinkorporowane i inne.
WLK BRYTANIA
Za cenę utrzymania korzystnych stosunków z nowymi państwami Wielka Brytania zrezygnowała z niektórych kolonii w Azji. Walka o wyzwolenie Indii, w której szczególną rolę odegrała taktyka biernego oporu propagowana przez Mahatmę Gandhiego, zakończyła się w sierpniu 1947 roku przyznaniem niepodległości Indiom, w których przeważali hindusi, oraz Pakistanowi, gdzie dominowali muzułmanie. W trakcie podziału na te dwa państwa doszło do krwawych walk między dwiema grupami religijnymi. Indie były krajem formalnie neutralnym, ale faktycznie sympatyzującym ze Związkiem Radzieckim, natomiast Pakistan przyjął orientację prozachodnią. Pełną niezależność uzyskał też w 1947 roku Nepal. W styczniu 1948 roku niepodległość przyznano Birmie, a w lutym tego roku Cejlonowi. W obu tych krajach Anglicy utrzymali poważne wpływy gospodarcze i wojskowe. Na Malajach Brytyjczycy utworzyli odrębną kolonię - Singapur (od 1965 roku niepodległe państwo), a resztę półwyspu zorganizowano w 1948 roku w formie Federacji Malajskiej, która w 1957 r. uzyskała niepodległość (od 1963 roku jako Malezja).
FRANCJA
Francuska polityka wobec kolonii była mniej skuteczna niż brytyjska. Jeszcze w czasie II wojny światowej generał Charles de Gaulle zapowiedział powołanie Unii Francuskiej, obejmującej terytoria zależne od Francji, której członkowie mieli zachować dużą niezależność. Kiedy Unia powstała w 1946 roku Francja utrzymała dużą przewagę w jej Zgromadzeniu, a i w krajach członkowskich Francuzi zachowali przywileje wyborcze. W większości koloni siły niepodległościowe były słabe, natomiast w Algierii, Tunezji, Maroku i na Madagaskarze doszło do walk z administracją kolonialną. Przedstawiciele ludności miejscowej coraz silniej domagali się niepodległości. Jeszcze trudniejszą sytuację zastali Francuzi, gdy w październiku 1945 roku ich wojska powróciły do Indochin. Wietnam ogłosił niepodległość jeszcze pod rządami japońskimi, w marcu 1945 roku. We wrześniu 1945 roku rząd komunistyczny Ho Chi Minha proklamował w Hanoi powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu i rozbroił oddziały francuskie. Francuzi utrzymali się jedynie na południu Wietnamu Dekolonizacja Afryki
Algieria była pierwsza - w kolejnej dekadzie liczne państwa afrykańskie proklamują niepodległość. Proces dekolonizacji uwalnia liczne konflikty graniczne, odgrzewa dawne spory międzyplemienne i wywołuje masowe ruchy ludności. Wybuchają kolejne kryzysy uchodźcze - Gwinea, Burundi, Mozambik, Etiopia, Angola. W 1969 roku Organizacja Jedności Afrykańskiej podpisuje konwencję dotyczącą uchodźców, w czym swój udział mają działania dyplomatyczne Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców, Sadruddina Aga Khana. Migracje w Afryce nie ustają - w 1972 roku UNHCR organizuje repatriację 200 tysięcy uchodźców z południowego Sudanu; jednocześnie jednak Idi Amin zmusza do wygnania z Ugandy 40 tysięcy Azjatów, a 170 tysięcy mieszkańców Burundi opuszcza kraj w wyniku krwawych walk. W 1977 roku rozpoczyna się trwająca do dziś wojna w Rogu Afryki, w 1989 roku w Liberii (700 tysięcy uchodźców), w 1997 w Sierra Leone (400 tysięcy). Obecnie w Afryce bez dachu nad głową pozostaje 7 milionów osób.
W 1992 roku UNHCR przeprowadził w Mozambiku jedną z największych i najbardziej udanych operacji repatriacyjnych - dzięki niej 1,7 miliona osób wróciło do domu.