Dr inż. Marcin Krause
Wypadki przy pracy
Literatura
Krause M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. Podstawowe wymagania i wytyczne. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu, Poznań 2012.
Ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy (Dz.U.1998.21.94; z późn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U.2009.105.870).
W Polsce istnieje zorganizowany system rejestracji wypadkowości, a każdy przypadek uznania zdarzenia za wypadek przy pracy lub wypadek traktowany na równi z wypadkiem przy pracy przekazuje się w formie elektronicznej na portal sprawozdawczy Głównego Urzędu Statystycznego.
Aktualnie obowiązuje w Polsce podział wypadków przy pracy na śmiertelne i ciężkie. Dla pozostałych wypadków nie powodujących skutków śmiertelnych lub ciężkich nie przyjęto ustawowej nazwy, w publikacjach przyjmuje się najczęściej nazwę wypadki lekkie lub lżejsze. Nazwę pojęcia wypadek lekki przyjęto za sprawozdawczością stosowaną przez Główny Urząd Statystycznego i Państwową Inspekcję Pracy.
Wypadek zbiorowy oznacza wypadek, któremu w wyniku tego samego zdarzenia uległy co najmniej dwie osoby.
Wypadek śmiertelny oznacza wypadek, w wyniku którego nastąpiła śmierć w okresie nie przekraczającym sześciu miesięcy od dnia wypadku.
Wypadek ciężki oznacza wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, np.: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej lub inne uszkodzenie ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieuleczalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, trwała, całkowita lub znaczna niezdolność do pracy w zawodzie, albo trwałe, istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.
Wypadek lekki oznacza wypadek nie powodujący niezdolności do pracy (np. mikrouraz wymagający tylko nałożenia opatrunku) albo powodujący niezdolność do pracy, który w ostateczności (po odbyciu leczenia i rehabilitacji) nie powoduje ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała, całkowitej lub znacznej niezdolności do pracy w zawodzie albo innych skutków wymienionych w definicji wypadku ciężkiego.
Zdarzenie potencjalnie wypadkowe (inne popularne nazwy to m.in. wypadek bezurazowy, potencjalny wypadek, prawie wypadek, nieomal wypadek) oznacza zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, nie powodujące żadnego urazu (często tylko wskutek szczęśliwego zbiegu okoliczności), ale mogące generować koszty i straty.
Wypadkowość oznacza sumę wypadków zarejestrowanych w jednostce organizacyjnej (np. zakład pracy, przedsiębiorstwo, rodzaj działalności, branża, kraj), które zaistniałe w określonym okresie czasu (np. miesiąc, kwartał, półrocze, rok, kilka lat), która jest opisywana za pomocą różnego rodzaju miar (liczb) i wskaźników określających wypadki.
Wypadek przy pracy jest to zdarzenie nagłe, wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które wystąpiło w związku z pracą:
podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności albo poleceń przełożonych;
podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
Aby doszło do powstania wypadku przy pracy muszą być spełnione jednocześnie trzy następujące warunki:
zagrożenie musi posiadać odpowiedni potencjał energetyczny,
w strefie oddziaływania zagrożenia musi znajdować się człowiek,
musi wystąpić inicjał jako czynnik wyzwalający energię lub substancję.
Dla uznania zdarzenia za wypadek przy pracy konieczne jest spełnienie czterech następujących warunków:
zdarzenie pozostające w związku z pracą,
zdarzenie nagłe powstałe w trakcie jednej zmiany roboczej,
zdarzenie powodujące uraz, uszczerbek na zdrowiu lub śmierć pracownika,
zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną nie wynikającą z ukrytej wady lub choroby.
Wypadek traktowany na równi z wypadkiem przy pracy jest to wypadek, któremu pracownik uległ: w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż w definicji wypadku przy pracy, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań; podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony; przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.
Wypadek w drodze do pracy lub wypadek w drodze z pracy jest to nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia albo innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana.
Ogólne przepisy prawne dotyczące wypadków przy pracy określa dział X Kodeksu pracy w rozdziale VII „Wypadki przy pracy i choroby zawodowe”.
W Kodeksie pracy zostały określone m.in. następujące wymagania:
W razie wypadku przy pracy pracodawca jest obowiązany podjąć niezbędne działania eliminujące lub ograniczające zagrożenie, zapewnić udzielenie pierwszej pomocy osobom poszkodowanym i ustalenie w przewidzianym trybie okoliczności i przyczyn wypadku oraz zastosować odpowiednie środki zapobiegające podobnym wypadkom.
Pracodawca jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić właściwego okręgowego inspektora pracy i prokuratora o śmiertelnym, ciężkim lub zbiorowym wypadku przy pracy oraz o każdym innym wypadku, który wywołał wymienione skutki, mającym związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.
Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr wypadków przy pracy.
Pracodawca jest obowiązany przechowywać protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową przez 10 lat.
Koszty związane z ustalaniem okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy ponosi pracodawca.
Pracodawca jest obowiązany systematycznie analizować przyczyny wypadków przy pracy (...) i na podstawie wyników tych analiz stosować właściwe środki zapobiegawcze.
Pracownikowi, który uległ wypadkowi przy pracy (...), przysługują świadczenia z ubezpieczenia społecznego, określone w przepisach ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Podstawowe wymagania prawne w zakresie analizy okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy (Dz.U.09.105.870), które zastąpiło rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 lipca 1998 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków oraz sposobu ich dokumentowania, a także informacji zamieszczanych w rejestrze wypadków przy pracy (Dz.U.98.115.744; z poźn. zm.).
Pracownik, który uległ wypadkowi, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala, powinien poinformować niezwłocznie o wypadku swojego przełożonego.
Do czasu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku pracodawca ma obowiązek zabezpieczyć miejsce wypadku w sposób wykluczający:
dopuszczenie do miejsca wypadku osób niepowołanych;
uruchamianie bez koniecznej potrzeby maszyn i innych urządzeń technicznych, które w związku z wypadkiem zostały wstrzymane;
dokonywanie zmiany położenia maszyn i innych urządzeń technicznych, jak również zmiany położenia innych przedmiotów, które spowodowały wypadek lub pozwalają odtworzyć jego okoliczności.
Zgodę na uruchomienie maszyn i innych urządzeń technicznych lub dokonanie zmian w miejscu wypadku wyraża pracodawca, w uzgodnieniu ze społecznym inspektorem pracy, po dokonaniu oględzin miejsca wypadku oraz po sporządzeniu, jeśli zachodzi potrzeba, szkicu lub fotografii miejsca wypadku.
W sytuacji zaistnienia wypadku śmiertelnego, ciężkiego lub zbiorowego zgodę wyraża pracodawca po uzgodnieniu z właściwym inspektorem pracy i prokuratorem albo z właściwym organem państwowego nadzoru górniczego.
Dokonywanie zmian w miejscu wypadku bez uzyskania ww. zgody jest dopuszczalne, jeżeli zachodzi konieczność ratowania osób lub mienia albo zapobieżenia grożącemu niebezpieczeństwu.
Okoliczności i przyczyny wypadków ustala, powołany przez pracodawcę zespół powypadkowy, w którego skład wchodzi pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz zakładowy społeczny inspektor pracy.
U pracodawcy, który nie ma obowiązku tworzenia służby bezpieczeństwa i higieny pracy, w skład zespołu powypadkowego, zamiast pracownika służby bhp, wchodzi pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bhp, albo specjalista spoza zakładu pracy.
U pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego, zamiast społecznego inspektora pracy, jako członek zespołu wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bhp, zgodnie z przepisami dotyczącymi szkolenia w dziedzinie bhp.
Jeżeli pracodawca nie może dopełnić obowiązku utworzenia zespołu powypadkowego w odpowiednim składzie dwuosobowym, ze względu na małą liczbę zatrudnionych pracowników, okoliczności i przyczyny wypadku ustala zespół powypadkowy, w którego skład wchodzi pracodawca oraz specjalista spoza zakładu pracy.
Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku zespół powypadkowy jest obowiązany przystąpić do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, a w szczególności:
dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku;
jeżeli jest to konieczne, sporządzić szkic lub wykonać fotografię miejsca wypadku;
wysłuchać wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala;
zebrać informacje dotyczące wypadku od świadków wypadku;
zasięgnąć opinii lekarza, a razie potrzeby innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku;
zebrać inne dowody dotyczące wypadku;
dokonać prawnej kwalifikacji wypadku;
określić środki profilaktyczne oraz wnioski, w szczególności wynikające z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.
Zespół powypadkowy jest obowiązany wykorzystać materiały zebrane przez organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie, jeżeli materiały te zostaną mu udostępnione.
Jeżeli wypadek miał rozmiary katastrofy lub spowodował zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego, zespół powypadkowy wykorzystuje ustalenia zespołu specjalistów, powołanego przez właściwego ministra, wojewodę lub organ sprawujący nadzór, do ustalenia przyczyn wypadku oraz wyjaśnienia problemów technicznych i technologicznych.
Ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku mającego miejsce na terenie innego zakładu pracy, dokonuje zespół powypadkowy powołany przez pracodawcę poszkodowanego, w obecności przedstawiciela pracodawcy, na którego terenie miał miejsce wypadek.
Pracodawca, na którego terenie miał miejsce wypadek, w którym została poszkodowana osoba niebędąca jego pracownikiem, jest obowiązany w szczególności:
zapewnić udzielenie pomocy poszkodowanemu,
zabezpieczyć odpowiednio miejsce wypadku,
zawiadomić niezwłocznie o wypadku pracodawcę poszkodowanego,
udostępnić miejsce wypadku i niezbędne materiały oraz udzielić informacji i wszechstronnej pomocy zespołowi powypadkowemu ustalającemu okoliczności i przyczyny wypadku.
Na wniosek pracodawcy poszkodowanego pracownika pracodawca, na którego terenie miał miejsce wypadek, może ustalić okoliczności i przyczyny wypadku, a następnie dokumentację powypadkową przekazać pracodawcy poszkodowanego pracownika.
Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadku zespół powypadkowy sporządza protokół ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, zwany dalej protokołem powypadkowym, a podstawowe wymagania w tym zakresie zawiera rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 września 2004 r. w sprawie wzoru protokołu ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy (Dz.U.04.227.2298).
Zespół powypadkowy sporządza protokół powypadkowy nie później niż w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku. Wskutek uzasadnionych przeszkód lub trudności możliwe jest ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku w terminie późniejszym, wymaga to jednak podania przyczyn tego opóźnienia w treści protokołu powypadkowego.
Zespół powypadkowy sporządza protokół powypadkowy w niezbędnej liczbie egzemplarzy i wraz z pozostałą dokumentacją powypadkową doręcza niezwłocznie pracodawcy w celu zatwierdzenia.
Członek zespołu powypadkowego ma prawo złożyć do protokołu powypadkowego zdanie odrębne, które powinien uzasadnić. W przypadku rozbieżności zdań członków zespołu powypadkowego, o treści protokołu powypadkowego decyduje pracodawca.
Zespół powypadkowy jest obowiązany zapoznać poszkodowanego z treścią protokołu powypadkowego przed jego zatwierdzeniem. Poszkodowany ma prawo zgłoszenia uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym, o czym zespół powypadkowy jest obowiązany pouczyć poszkodowanego, a także prawo wglądu do akt sprawy oraz sporządzania z nich notatek i odpisów oraz kopii.
Zespół powypadkowy zapoznaje z treścią protokołu powypadkowego członków rodziny zmarłego pracownika oraz poucza ich o prawie do zgłaszania uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym.
Stwierdzenie w protokole powypadkowym, że wypadek nie jest wypadkiem przy pracy albo że zachodzą okoliczności, które mogą mieć wpływ na prawo pracownika do świadczeń przysługujących z tytułu wypadku, wymaga szczegółowego uzasadnienia i wskazania dowodów stanowiących podstawę takiego stwierdzenia.
Do protokołu powypadkowego dołącza się protokoły wysłuchania (wyjaśnień, informacji) poszkodowanego i świadków oraz inne dokumenty zebrane w czasie ustalania okoliczności i przyczyn wypadku, np. pisemną opinię lekarza, pisemną opinię innych specjalistów, szkice lub fotografie miejsca wypadku, a także odrębne zdanie złożone przez członka zespołu powypadkowego oraz inne uwagi i zastrzeżenia, jeżeli zostały zgłoszone, stanowiące integralną część protokołu powypadkowego.
Protokół powypadkowy zatwierdza pracodawca nie później niż w terminie 5 dni od dnia jego sporządzenia. Pracodawca zwraca niezatwierdzony protokół powypadkowy, w celu wyjaśnienia i uzupełnienia go przez zespół powypadkowy, jeżeli do treści protokołu zostały zgłoszone zastrzeżenia przez poszkodowanego lub członków rodziny zmarłego wskutek wypadku pracownika albo protokół ten nie odpowiada warunkom określonym w ww. rozporządzeniu.
Zespół powypadkowy, po dokonaniu odpowiednich wyjaśnień i uzupełnień, sporządza, nie później niż w terminie 5 dni, nowy protokół powypadkowy, do którego dołącza protokół nie zatwierdzony. Zatwierdzony protokół powypadkowy pracodawca niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi, a w razie wypadku śmiertelnego członkom rodziny zmarłego pracownika.
Protokół powypadkowy dotyczący wypadków śmiertelnych, ciężkich i zbiorowych pracodawca niezwłocznie doręcza właściwemu inspektorowi pracy, a gdy zawiera on ustalenia naruszające uprawnienia pracownika albo nieprawidłowe wnioski profilaktyczne, może być zwrócony pracodawcy przez właściwego inspektora pracy, z uzasadnionym wnioskiem o ponowne ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku.
Na podstawie protokołu powypadkowego pracodawca sporządza statystyczną kartę wypadku przy pracy, a podstawowe wymagania w tym zakresie zawiera rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 stycznia 2009 r. w sprawie statystycznej karty wypadku przy pracy (Dz.U.09.14.80).
Pracodawca prowadzi rejestr wypadków przy pracy na podstawie wszystkich protokołów powypadkowych.
Aktualny tryb postępowania dotyczący ustalania okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy jest następujący:
zabezpieczenie miejsca wypadku;
dokonanie oględzin miejsca wypadku;
wysłuchanie wyjaśnień poszkodowanego;
zebranie informacji od świadków wypadku;
zasięgnięcie opinii lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracującymi;
dokonanie kwalifikacji prawnej wypadku;
określenie środków profilaktycznych oraz wniosków, w szczególności wynikających z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.
Dokumentacja dotycząca wypadku przy pracy obejmuje następujące elementy:
dokumentacja powypadkowa;
protokół ustalania okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy;
statystyczna karta wypadku przy pracy;
rejestr wypadków przy pracy.
Dokumentacja powypadkowa obejmuje następujące dokumenty:
meldunek o doznanym urazie;
protokół oględzin z miejsca wypadku;
protokół wysłuchania poszkodowanego;
protokół wysłuchania świadka;
opinia lekarza o wypadku;
szkice lub fotografie miejsca wypadku;
zalecenia powypadkowe;
inne dokumenty w zależności od wymagań i potrzeb.
5