ISTOTA WADY WZROKU
Według powszechnie przyjętych kryteriów za osoby niewidzące uznaje się przypadki:
zupełnego braku wzroku,
kiedy ostrość wzroku nie przekracza 1/20 normalnej ostrości widzenia w lepszym oku, przy zastosowaniu szkieł korekcyjnych,
kiedy pole widzenia nie jest większe niż 20° (widzenie lunetowe).
Z kolei za osoby słabowidzące uważa się te, których ostrość wzroku po korekcji optycznej sięga 0,3 pełnej ostrości.
Głównym wskaźnikiem ogólnego stanu narządu wzroku jest centralna ostrość widzenia. Międzynarodowa Klasyfikacja Obniżenia Ostrości Wzroku wyodrębnia następujący podział uszkodzenia wzroku:
wzrok całkowicie normalny - ostrość wzroku po korekcji pomiędzy 0,8 do 1,0;
wzrok prawie normalny - ostrość wzroku po korekcji poniżej 0,8, wzrok prawie normalny, stopień uszkodzenia ostrości wzroku lekki;
słabowzroczność umiarkowana - ostrość wzroku po korekcji poniżej 0,3, stopień uszkodzenia ostrości wzroku umiarkowany;
słabowzroczność znaczna - ostrość wzroku po korekcji poniżej 0,1, stopień uszkodzenia ostrości wzroku znaczny;
słabowzroczność głęboka (ślepota umiarkowana) - ostrość wzroku po korekcji poniżej 0,05, stopień uszkodzenia ostrości wzroku głęboki;
ślepota prawie całkowita - poczucie światła - ostrość wzroku po korekcji poniżej 0,02, stopień uszkodzenia ostrości wzroku prawie całkowity;
ślepota całkowita - ostrość wzroku po korekcji 0,00, stopień uszkodzenia ostrości wzroku całkowity.
W procesie analizy uszkodzenia wzroku należy również uwzględnić:
ubytki pola widzenia,
widzenie barw (ślepota na barwy),
widzenie stereoskopowe (obuoczne),
widzenie nocne (zdolność adaptacji do widzenia w słabych warunkach świetlnych).
Wyróżnia się trzy podstawowe grupy osób z uszkodzonym wzrokiem:
osoba niewidoma od urodzenia (niewidomy w wąskim znaczeniu),
osoba niewidoma, która utraciła wzrok po piątym roku życia (ociemniała),
osoba niedowidząca (słabowidząca).
Z medycznego punktu widzenia mówi się o osobach: całkowicie niewidomych, niewidomych z resztkami wzroku (osoby szczątkowo widzące), słabowidzących.
SKUTKI I WPŁYW WADY WZROKU NA POTRZEBY I MOŻLIWOŚCI EDUKACYJNE OSÓB NIĄ DOTKNIĘTYCH
Rodzaj uszkodzenia wzroku determinuje specyficzne trudności edukacyjne.
Zaburzenie widzenia obwodowego powoduje, że zawęża się pole widzenia, a widzenie centralne i jego ostrość mogą być prawidłowe lub tylko lekko obniżone. Osoba może mieć trudności w poruszaniu się, czytaniu mapy, długiego wzoru matematycznego, a całkiem dobrze radzi sobie z czytaniem tekstu z drobnym drukiem. Uczenie się jest możliwe w oparciu o zwykłą metodę wzrokową.
Uszkodzenie centralnego widzenia wiąże się ze zmniejszeniem ostrości wzroku. Osoba może swobodnie się poruszać. Trudności występują w takich czynnościach jak: czytanie książki, odczytywanie z tablicy, rozróżnianie szczegółów na mapie, czy nawlekanie igły. Osobom z uszkodzonym centralnym widzeniem przeszkadzają często mroczki w postaci ciemnych plamek o różnej wielkości i intensywności, które zasłaniają oglądaną przestrzeń (stąd trudności w czytaniu polegające na opuszczaniu liter, wyrazów, zdań, bądź w pisaniu- błędy ortograficzne). W uczeniu tej grupy osób wykorzystuje się przede wszystkim metody dotykowo-słuchowe.
Zmniejszenie ostrości widzenia (krótkowzroczność, dalekowzroczność, astygmatyzm, schorzenia typu zaćma) wymaga używania szkieł korekcyjnych, a podczas zajęć dydaktycznych również korzystania z pomocy typu: lupy, lunetki, lornetki, powiększalniki telewizyjne.
Brak lub znaczne osłabienie w akomodacji oka - osoby z zaburzoną akomodacją posługują się dwoma parami szkieł - jedną do dali i mocniejszą do pracy z bliska. Istotne jest także właściwe oświetlenie, ponieważ światło pobudza akomodację.
Oczopląs, czyli mimowolne ruchy gałek ocznych sprawiają trudności ze skupieniem wzroku (fiksacją) na oglądanym przedmiocie, co utrudnia np. czytanie.
Zaburzenia adaptacji narządu wzroku występujące u niektórych osób słabo- widzących w postaci tzw. kurzej ślepoty powoduje trudności w rozróżnianiu przedmiotów wieczorem lub w pomieszczeniach źle oświetlonych. Innym przejawem zaburzenia adaptacji jest światłowstręt. Osobom z tym zaburzeniem należy zapewnić miejsce z dala od okien i źródła odsłoniętego światła, ponadto ważne jest zaopatrzenie w przyćmione okulary. Należy unikać błyszczących powierzchni tablicy, czy blatów stolików dbając o powierzchnie matowe.
Zaburzenie w rozpoznawaniu barw (daltonizm) może być częściowe lub całkowite i najczęściej dotyczy barwy zielonej i czerwonej. Ten rodzaj zaburzenia należy uwzględnić zwłaszcza podczas rysowania, w pracy z mapami, wykresami itd.
ORGANIZACJA PROCESU DYDAKTYCZNEGO OSÓB Z WADĄ WZROKU
Zmysł wzroku odgrywa w życiu człowieka widzącego rolę dominującą. Mechanizm kompensujący brak wzroku przez inne zmysły takie, jak dotyk, węch, słuch umożliwia niewidomym percepcję zjawisk oraz adekwatne, lecz zubożone o elementy wizualne odzwierciedlenie rzeczywistości. Stąd też ogromną rolę w funkcjonowaniu człowieka z uszkodzonym wzrokiem przypisuje się tzw. technikom alternatywnym (bezwzrokowym), opierającym się głównie na takich zmysłach jak słuch i dotyk. I tak:
Techniki wzrokowo-słuchowo-dotykowe stosowane są, gdy dominacja wzroku zostaje zmniejszona na korzyść pozostałych zmysłów. Wzrok spełnia rolę dominującą, ale wzrasta udział słuchu i dotyku (słabowzroczność);
Techniki dotykowo-słuchowo-wzrokowe stosowane w przypadku znacznego obniżenia sprawności funkcjonowania wzroku. Tu dominującymi zmysłami jest dotyk i słuch, zaś szczątkowy wzrok pełni rolę pomocniczą;
Techniki dotykowo-słuchowe lub techniki bezwzrokowe, stosowane są bez jakiegokolwiek udziału wzroku.
Osoby całkowicie niewidome stosują we wszystkich sytuacjach techniki bezwzrokowe, z kolei pozostałe grupy osób z uszkodzonym wzrokiem stosują różne techniki w zależności od sytuacji (np. osoby niewidome z resztkami wzroku mogą stosować techniki dotykowo-słuchowo-wzrokowe lub bezwzrokowe, natomiast osoby słabowidzące techniki typowe dla niewidomych, jak i dla osób widzących).
Ze względu na odmienne możliwości edukacyjne osób z uszkodzonym wzrokiem konieczne jest dostosowanie procesu dydaktycznego do ich potrzeb. Jeżeli uszkodzenie wzroku wystąpiło u danej osoby we wcześniejszym etapie życia, to można przypuszczać, iż ma ona już wypracowany system uczenia się, sprawdzone sposoby gromadzenia informacji, sporządzania notatek, zapoznawania się z nowym materiałem dydaktycznym itp. Dlatego też konkretne uwagi i wskazówki o sposobach dostosowania procesu dydaktycznego uzyskamy od samej osoby niewidomej czy słabowidzącej. Stąd też przed rozpoczęciem cyklu zajęć dydaktycznych warto przeprowadzić rozmowę ze studentem z uszkodzonym wzrokiem ukierunkowaną na: sposoby prezentacji treści [np. w przypadku studentów słabowidzących dobór wielkości i koloru (kontrast) czcionki w prezentacji multimedialnej], możliwości zastosowania różnych pomocy dydaktycznych i środków technicznych, czy też samej formy zaliczenia przedmiotu. Odpowiednia organizacja procesu kształcenia studentów z uszkodzonym narządem wzroku może polegać na:
wyposażeniu sal poprzez zainstalowanie: ergonomicznych pulpitów o regulowanej wysokości i kącie nachylenia z indywidualnym oświetleniem, czarnej lub ciemnozielonej matowej tablicy (używamy kredy białej lub żółtej-kontrast), optymalnego oświetlenia pomieszczenia,
zadbaniu o optyczne, mechaniczne i elektroniczne pomoce (lupy, systemy okularowe, powiększalniki, linijki brajlowskie, drukarki i monitory brajlowskie, urządzenia zawierające dyktafon i odtwarzacz, a także komputery z syntezatorami mowy, notatniki dla niewidomych),
sprawdzeniu, z jakiej odległości i jakiej wielkości litery i przedmioty są widoczne dla studenta,
używaniu tekstów z powiększonym drukiem zależnie od stopnia niedowidzenia,
wyraźnym odczytywaniu informacji z tablicy,
zwracaniu się do studenta bezpośrednio wymawiając jego imię, aby był pewny, że o niego chodzi,
wyposażeniu w specjalistyczny sprzęt biblioteki uniwersyteckiej, gdzie studenci mogliby zeskanować potrzebne materiały, nagrać je na nośniki lub wydrukować w brajlu.
WYKAZ LITERATURY:
Jakubowski S. (red.) Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabo widzącymi, Warszawa 2001;
Kalbarczyk M. Świat otwarty dla niewidomych. Szanse i możliwości, Warszawa 2004;
Walthes R., Tyflopedagogika, Gdańsk 2007.