PIOTR ZBRÓG: Modele kształcenia językowego w podręcznikach do języka polskiego a potrzeby komunikacyjne uczniów
Podręcznik jako model:
wzorzec dla nauczyciela (czego i w jaki sposób ma uczyć)
podręczniki mają cechy modelu ( organizacja tekstu; podporządkowanie celów kształcenia)
J. Kowalikowa: podręcznik jako WZORZEC - dwa istotne składniki związane z pojęciem:
- wartościujący (doskonałość)
- pragmatyczny (naśladowanie)
Składniki porządkują elementy podręcznika; model powstaje z myślą o odtwarzaniu.
Model można powielać lub twórczo realizować
model jest konkretem tworzonym z myślą o uporządkowaniu materiału i osiągnięciu powziętego celu
uproszczony model (wzorzec) można wyrazić za pomocą algorytmu lub schematu
podręczniki zakładają powtarzalność określonych wzorców - jakie są to wzorce?; czy dają one szansę osiągnięcia stawianych celów?
Cele kształcenia językowego:
Podstawa programowa (2002) - dokument kluczowy dla nauczyciela; znajdują się w niej zapisy dotyczące kształcenia językowego traktowanego dwojako:
- nauka języka polskiego używanego w różnych sytuacjach
- włączanie w proces nauki o języku polskim wiedzy o języku
Połączenie tych dwóch punktów tworzy główny cel kształcenia: Wspomaganie umiejętności porozumiewania się uczniów i wprowadzenie ich w świat kultury, zwłaszcza przez kształcenie sprawności mówienia, słuchania, czytania i pisania w zróżnicowanych sytuacjach komunikacyjnych prywatnych i publicznych, a zwłaszcza ważnych dla życia w państwie demokratycznym i obywatelskim; rozwijanie zainteresowania uczniów językiem jako składnikiem dziedzictwa kulturowego.
po zakończeniu szkoły podstawowej uczeń powinien mówić:
- do rzeczywistych i wyobrażonych słuchaczy z uwzględnieniem kontaktów oficjalnych i nieoficjalnych
- na temat otaczającej rzeczywistości, własnych zainteresowań, literatury i innych tekstów kultury
- na temat zaobserwowanych zjawisk językowych (używając poznanej terminologii)
- ze świadomością emocjonalnego nacechowania wypowiedzi
- płynnie, z poprawną i wyraźną artykulacją oraz dykcją itd. (recytacja tekstów z pamięci, nadawanie tempa, intonacji, puzowania itd.)
Absolwent szkoły podstawowej ma biegle posługiwać się językiem, jego kompetencje w zakresie wypowiedzi mają być obszerniejsze od wielu osób dorosłych.
Teorie lingwistyczne a dobór treści związanych z kształceniem językowym:
odejście od teorii strukturalistów (język jako swoista struktura; podręczniki „z wiedzą podaną na tacy” - wyłożona cała terminologia na temat języka)
strukturaliści odsuwali na dalszy plan kwestię skutecznego porozumiewania się (czasami w ogóle ją pomijano); czysta teoria wypowiedzi uznawana była za całość wiedzy na temat budowy komunikatu
zmiany w procesie edukacji lingwistycznej i pragmatyki językowej:
- potrzeba budowania tzw. wiedzy jasnej (teoria wiedzy o języku zepchnięta na dalszy plan; wprowadzono więcej ćwiczeń językowych)
- najistotniejszy wpływ na zmiany w zakresie kształcenia językowego miały jednak lingwistyczne badania pragmatyczne - potrzeba wprowadzenia zagadnień związanych z rozwijaniem umiejętności porozumiewania się w różnych sytuacjach mówienia
- nauczyciel polonista powinien dążyć do wykształcenia uczestnika procesu porozumiewania się
Uczeń kompetentny komunikacyjnie:
K. Grabias wskazuje określoną listę sprawności komunikacyjnych, którymi ma się posługiwać nadawca:
- sprawność systemowa - człowiek za system poprawnościowy i praktyczne elementy języka
- sprawność społeczna - człowiek dostosowuje komunikat do odbiorcy (umiejętność)
- sprawność sytuacyjna - umiejętność dostosowania wypowiedzi do różnych okoliczności (m. in. do miejsca, czasu, tematu, liczby odbiorców)
- sprawność pragmatyczna - człowiek potrafi osiągnąć cel za pomocą odpowiednio skonstruowanej wypowiedzi
z punktu widzenia odbiorcy:
- sprawność w odczytaniu znaków językowych - człowiek rozumie znaczenie wypowiedzi kierowanej do niego
- uwarunkowania sytuacyjne - człowiek potrafi zinterpretować intencję danej wypowiedzi w zależności od okoliczności
- uwarunkowania społeczne - człowiek potrafi zinterpretować daną wypowiedź w zależności od tego, kto jest nadawcą (ranga społeczna)
Potrzeby komunikacyjne uczniów wiążą się z rolą nadawcy i odbiorcy (umiejętności z zakresu używania języka <funkcja dominująca> i wiedza na temat jego budowy <funkcja pomocnicza>). Podręczniki powinny zachowywać równowagę pomiędzy doborem treści, a ćwiczeniami służącymi kształceniu językowemu.
Modele kształcenia językowego w podręcznikach:
Model gramatyczny:
- budowanie wiedzy o systemie języka (uczniowie mają rozumieć terminy i umieć się nimi posługiwać); przykładowe polecenie: Podkreśl czasowniki w tekście.
- budowa rozdziałów - terminy określające zakres lekcji, np. Rodzaje głosek; Podmiot w zdaniu; wykład teoretyczny dotyczący określonego zjawiska językowego (definicje, przykłady itp.); ćwiczenia formalno-analityczne (wykorzystanie wiedzy do wykonywania zadań itp.)
Jeżeli uczeń rozpoznaje poprawnie zdanie złożone podrzędnie to będzie się nim poprawnie posługiwał na co dzień.
- przygotowanie do aktywnego, pełnego i poprawnego uczestnictwa w interakcjach komunikacyjnych powinno być prowadzone przez ćwiczenia dotyczące prośby, podziękowania itp. W przedstawionym modelu podręcznika wyraźnie brakuje takich ćwiczeń (wpływ strukturalizmu)
Model kształcący kompetencje komunikacyjne z okazjonalną gramatyką:
- reprezentowany przez cykl podręczników To lubię! (proponuje ćwiczenia z zakresu czytania, pisania i mówienia - rozwijanie umiejętności językowych w różnych sytuacjach)
- wykorzystuje wyniki badań nad pragmatyką językową
- nauka o języku jest bardzo okrojona, wręcz okazjonalna (informacje o częściach mowy są zawarte w mało czytelnych ramkach na marginesach)
- budowanie wiedzy o systemie języka jest pobieżne i niepełne
- brak systematycznego wprowadzania pojęć
- definicje gramatyczne są bardzo okrojone i niejasne, np.: W zdaniach pojawiają się orzeczenia imienne. Składają się z dwóch wyrazów (jednym z nich jest przymiotnik).
Zwróć też uwagę, że w czasie przeszłym czasownik odmienia się przez rodzaje. W licznie mnogiej mówimy o rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym.
- koncepcja podręcznika nie sprzyja systematycznemu zaznajamianiu się z wiedzą o języku (wiedza ta jest niezbędna do aktów komunikacyjnych)
Model gramatyczny z okazjonalnym kształceniem kompetencji komunikacyjnych:
- trzon stanowią ćwiczenia dotyczące budowy systemu języka, a ćwiczenia poświęcone nauce używania języka stanowią pozostałą część
- powiązania wiedzy o systemie językowym z rzeczywistością (skracanie tekstu na przykładzie telegramu)
- wypowiedzenia mogą być różnie zabarwione w zależności od nastroju nadawcy (ćwiczenia, np. To moje pióro. lub To moje pióro! - uczeń ocenia wypowiedzenie)
- wiedza ta jest niezbędna, aby świadomie uzewnętrznić swoje uczucia (nadawca) i je zrozumieć (odbiorca)
Model oddzielający naukę o języku i naukę używania języka:
- wyraźny podział na lekcje lub rozdziały w podręczniku
- podział tematów nie pozwala na wzajemne przenikanie się zagadnień
- podręcznik Słowa na start! - rozdziały poświęcone wyłącznie komunikacji lub nauce o języku; dużo miejsca zajmują treści poświęcone nauce gramatyki
- wyraźna dwudzielność modelu: nauczanie o systemie języka i nauczenie używania języka (uczniowie kształtują świadomość systemową i użytkową, nie mają jednak pojęcia, że istnieją zależności między nimi)
Model łączący komunikację z gramatykę:
- próba połączenia kompetencji komunikacyjnych z wiedzą o systemie językowym
- wzbogacenie o kontekst kulturowy
- uczniowie poznaję różne gatunki mowy (m.in. prośbę, życzenie, odmowę itp.)
- rozdziały tworzą w miarę spójną całość
- polecenia:
*rozwijające wyłączenie kompetencje komunikacyjne; np.: Podane teksty uzupełnij tak, aby wyrażały odmowę zdecydowanie, ale w sposób grzeczny.
*wiążące się z opisem, analizą języka, np.: Podkreśl orzeczenia imienne i napisz, jak został wyrażony okolicznik.
*łączące wiedzę na temat komunikacji z wiedzą o elementach języka, np.: Spróbuj określić, za pomocą jakich form gramatycznych zostały wyrażone prośby.
Model eklektyczny:
- wiele treści i zadań pod jednym tytułem
- powiązanie wielu treści ma służyć lepszemu zrozumieniu tematu
- rozdzielania nauki o języku i nauki jego używania (chociaż można odnieść wrażenie podporządkowania treści nadrzędnemu tematowi)
- przykładem takiego podręcznika jest Mowa polska
- dobór ćwiczeń jest często przypadkowy, nie ma związku z tematem głównym (wymieszanie różnych treści kształcenia, np. interpretacji i gramatyki)
Podsumowanie:
różne podejście do treści i ideowej organizacji
pokazanie różnych celów i stanowisk w artykule
spór czy uczyć posługiwania się językiem, czy nauki o języku trwa
nowe podręczniki - połączenie strukturalizmu i pragmatyki językowej
wybór podręcznika jest bardzo trudną decyzją
słowo model - jest konieczne, ponieważ nauczyciel odtwarza na zajęciach pewnie ustalony wzorzec
TRZY ZASADNICZE KRYTERIA OCENY PODRĘCZNIKÓW:
A - stopień umożliwiania przez model opanowania umiejętności komunikacyjnych
B - stopień umożliwiający przez model zdobycia wiedzy o systemie języka
C - stopień ukazania, że wiedza o języku musi wspomagać wiedzę o komunikacji między ludźmi
4