EKSPRESJONIZM
1. Według „Encyklopedii architektury” Pevsnera ekspresjonizm „jest to styl panujący w krajach Europy Północnej w latach 1905 - 25.
w architekturze był on do pewnego stopnia kontynuacją secesji, a jego kontynuacją stał się po II Wojnie Światowej brutalizm. Wykraczając poza czysty funkcjonalizm, budowle ekspresjonistyczne miały wywierać wrażenie swobodnie ukształtowanych abstrakcyjnych rzeźb.”
„Prąd ten stanowił bardziej stan umysłu niż zdefiniowany kierunek
w architekturze. Wyrósł z założenia, że budynek powinien odpowiadać umysłowi lub nastrojowi twórcy, mniej natomiast jest istotne, czy projekt pasuje do jakiegoś stylu lub konwencji.” Inspiracją do tworzenia budowli ekspresjonistycznych były budynki i hale przemysłowe, które wymagały wielkich przestrzeni i nie mające wzorów w przeszłości. Dominuje w niej osobowość architekta. Jest to „architektura nasycona indywidualizmem, szukająca oryginalnych rozwiązań, często wychodząca z założeń apriorycznych, naginająca konstrukcję, materiał, technologię do przyjętych z góry celów formalnych.” Założenia te pokrywają się w dużym stopniu
z założeniami secesji. „Ekspresjonizm przejął również z secesji płynność konturu i miękkość masy budowli, jak też tendencję nawiązań do świata natury. Przejście między secesją, a ekspresjonizmem są płynne, często trudne do zdefiniowania.”
2. Akcentuje się tu często wątek utopii. Jak pisał Taut: architektura jest to marzenie o „skupieniu wszystkich sił ludu w budowli - symbolu tzw. Utopii, ukazującej lepszą przyszłość, kosmiczny charakter architektury.”
Twórcy ekspresjonistyczni, niemiecka „awangarda architektoniczna” około 1914 roku składała się głównie z architektów wywodzących się
z secesji. „Elementy ekspresjonizmu były widoczne już przed I Wojną Światową w pracach wielu architektów niemieckich //takich jak//: Petera Behrensa, Hansa Poelziga, czy Maxa Berga.” Zaczynali oni w kręgu secesji, by około 1910 roku przejść do ekspresjonizmu.
3. Jednymi z pierwszych ekspresjonistycznych obiektów były prace Poelziga. W 1911 roku wzniósł on w Poznaniu Wieżę Ciśnień na terenach targowych przy okazji organizacji przez władze niemieckie wystawy przemysłu, rzemiosła i rolnictwa. Z początku była ona halą wystawową. Jej formy odzwierciedlały indywidualną ideę twórcy. Przy tworzeniu szkiców Poelzig inspirował się pracami malarza ekspresjonisty - Oskara Kokoschki.
4. Konstrukcja stalowa widoczna jest na zewnątrz i wypełniona oknami, które silnie podkreślają akcenty pionowe i poziome. Mur ceglany ułożony w jodełkę i romby jest jedynie wypełnieniem. Trzy kondygnacje wzbogacono pulpitowymi dachami, nadając sylwecie budowli wyrafinowany kształt. „Można ją interpretować jako twórczy i dynamiczny wyraz rieglowskiej „woli twórczej”, w którym budowli o charakterze przemysłowym nadano emfatyczną germańską monumentalność.”
W 1945 roku wieża została uszkodzona, nie zdecydowano się na jej odbudowę.
W czasie I Wojny Światowej i bezpośrednio po niej Poelzing zaliczał się do najbardziej wynalazczych architektów ekspresjonistycznych. Używał form stalaktytowych i form zbliżonych w formie do piszczałek organowych. Formy te znajdują odzwierciedlenie w projektach, niestety niewykonanych, takich jak Dom Przyjaźni w Stambule (1916), ratusz
w Dreźnie (1917), czy Teatr festiwalowy w Salzburgu (1919 - 29).
5. Jednym z wykonanych projektów Poelziga była przebudowa dawnego cyrku na widownię teatru Maxa Reinhardta w Berlinie (1918 - 19, wg encyklopedii architektury, 1919 - 21 wg. Trzeciaka).
6. Stworzył on coś na kształt stalaktytowej groty, w której światło wywołuje niesamowite efekty. W Grosses Schauspielhaus architekt zastosował odmienny język ekspresjonizmu. Miała być to magiczna grota, wizja kosmosu. „przy tworzeniu tego ekstatycznego wnętrza Poelzig pozostawał, jak się zdaje, pod wpływem Brunona Tauta.”
7. Niezwykle sugestywnie Max Berg wydobył ekspresję konstrukcji żelbetowejwe wnętrzu Hali Stulecia we Wrocławiu (1912 - 13). Jej powstanie związane było z setną rocznicą wydania we Wrocławiu przez Fryderyka Wilhelma III odezwy wzywającej do powszechnego oporu przeciwko Napoleonowi. Rocznicę postanowiono uczcić wystawą prezentującą historię i gospodarczy dorobek Śląska, której organizację powierzono Karlowi Masnerowi.
8. Wygospodarowano na ten cel tereny położone na skraju Parku Szczytnickiego. Rozpisano więc konkurs na zagospodarowanie terenu, w którym spośród 43 zgłoszonych projektów zaakceptowany został projekt miejskiego architekta Wrocławia, Maxa Berga. 28 czerwca 1911 r. uzyskał on formalne zezwolenie na budowę. Projektując Halę, Berg skoncentrował się na wymaganiach funkcjonalnych i kształtowaniu wnętrza w harmonii z systemem konstrukcyjnym, które nadały całości formę.
9. „Z zewnątrz nieciekawa i raczej tradycjonalna bryła hali nie zdradza niczym efektu wnętrza”. Hala ma 42 m wysokości. Nakrywająca ją kopuła ma 67 m średnicy i wsparta jest w przyziemiu na czterech potężnych łukach. Wyżej rozpina się siatka cienkich żeber wiążących kopułę.
10. Ciemne wnętrze kontrastuje ze światłem wpadającym przez pasy okien prześwietlających żebra. Maksymalna szerokość wnętrza Hali wynosi 95 metrów, a dostępna powierzchnia wynosi 14,0 tys. m². Prócz samej centralnej hali w budynku zaplanowano jeszcze 56 innych pomieszczeń wystawienniczych, obszerne okrążające główną salę kuluary, a całość obliczona była na 10 tysięcy osób.
Klasyczne dzieła ekspresjonizmu powstawać zaczęły jednak dopiero koło roku 20. Usystematyzowały się tendencje, a istniejące wcześniej elementy stały się teraz świadomie wprowadzanymi, z góry przyjętymi założeniami formalnymi. Zmiany społeczno - polityczne w Niemczech spowodowały ponowne „załamanie” i powrót do form indywidualnych.
11. W latach tych powstaje zespół fabryki farb w Hochst (1920 - 24), której projektodawcą jest Peter Behrens. Fasady budynku biurowego,
„z masywnymi łukami, pomostem i ogromną wieżą zegarową z gotyckimi cyframi na jednej z tarcz, świadczą o nawrocie do północno - niemieckiej tradycji budownictwa ceglanego.”
12. Niepokój całej bryły podkreślają różnego rodzaju fakturalne akcenty, oraz dekoracyjnie opracowana powierzchnia ścian. Zębate, ceglane ściany w hallu w miarę wznoszenia się przybierają kolejne barwy tęczy, a u szczytu, gdzie stykają się ze świetlikiem, przyjmują barwę jaskrawożółtą. Kolor ten ma oznaczać barwę szczęścia według teorii kolorów Goethego. „To elektryzujące, transcendentne wnętrze, przypominające kosmiczny kryształ, można interpretować jako reakcję na potworność I Wojny Światowej, gdyż perspektywę kończy 600 nazwisk pracowników, którzy zginęli w czasie wojny.” Kolorystyka wnętrza przypomina obrazy ekspresjonistów takich, jak Kischnera czy Noldego.
13. Jednym z bardziej znanych dzieł ekspresjonizmu niemieckiego jest budynek morskiej spółki handlowej w Hamburgu, zwany Chilehaus.
14. Wzniesiony został przez Fritza Hogera w 1924 roku. Świadomie przybiera on formę dziobu okrętu, „natrętnie symbolizując swoją treść użytkową”.
15. Budynek został zbudowany z cegły z sugestywnymi, wertykalnymi podziałami. Całość zadaje się uciekać w górę.
16. Architektem najbardziej przywiązanym do form ekspresjonizmu był urodzony w Olsztynie w 1887 roku ERICH MENDELSON. Był on przede wszystkim artystą i na wszystko patrzył oczyma artysty. Niemałą zapewne role w kształtowaniu jego sylwetki twórczej odegrał okres wojny, ograniczający działalność architektów do fantazjowania na papierze.
W tym czasie powstają setki szkiców różnego rodzaju budowli, od fabryk, po świątynie. Zasadniczą rolę w projektach Mendelsona odgrywa rytm linii. „Symbolika architektury Mendelsona z jej dynamicznym traktowaniem linii, oznaczać miała podstawową właściwość materiału - stali, czyli wytrzymałość na rozciąganie, jak też wyrażać formy świata maszyn współczesnej cywilizacji.” Kształty jego budowli w szkicach szukały analogii w ich funkcji, architekt nie próbował jednak rozwiązywać żadnego z narzucających się problemów konstrukcyjnych.
„Twórczość architektoniczną Mendelsona można sprowadzić do dwóch charakterystycznych etapów: I etap obejmuje okres od 1919 do 1925 r. (od wystawy w Berlinie, do wyjazdu do ZSRR), II etap od 1925 do 1953 r. (od powrotu z ZSRR do śmierci).” W latach 1920 - 37 zaczyna powoli odchodzić od form ekspresjonistycznych na rzecz potrzeb społecznego zamówienia. Widać tu także elementy ekspresyjne, miedzy innymi spiralna klatka schodowa w domu Weizmana w Rehoboth z lat 1935-6; owalny, przeszklony wykusz akcetujący płaskość ściany
w bibliotece Salomon Schocken w Jerozolimie (1936); oraz formy balkonów, budynków z San Farncisco z lat 50.
W 1908 roku rozpoczyna studia architektoniczne, kończąc je 1 912.
w Monachium rozpoczyna praktykę zawodową. Wykonane w latach 1912 -19 projekty wystawia na wystawie w Berlinie. Wystaawa ta jednak nie przynosi mu większego rozgłosu, mimo, ze jego prace nie pozostały obojętne krytyce.
17. „W 1919 roku otrzymuje zlecenie na opracowanie projektu obserwatorium astronomicznego w Poczdamie, znanego jako Obserwatorium Einsteina, uwieńczone realizacją (1920), która w pełni stanowiła wykładnik jego dążeń twórczych.” Była to ceglana budowla, pokryta grubą warstwa cementowego tynku. W projektach miała być ona wzniesiona z żelbetu. Ma ona wyraźnie plastyczne cechy, a jej formy wyraźnie nawiązują do przyrody. U innego autora czytamy, że „całość budowli rytmem swych krzywizn i formą otworów symbolizuje przyrządy optyczne.”
18. Budynek został zaprojektowany dla astronoma Erwina Finlaya-Freundlicha, który miał w nim prowadzić obserwacje
i eksperymenty, mające na celu potwierdzenie teorii względności Alberta Einsteina. Obserwatorium zaczęło funkcjonować w 1924 roku. W 1999 roku Wieża Einsteina została wyremontowana, gdyż od końca drugiej wojny światowej było w stanie ruiny.
19. Późniejsze jego prace, a przede wszystkim domy towarowe, to odejście od „tendencji szukania wyjątkowej formy”. Pozostają jednak wierne symbolice Mendelsohna.
Po opanowaniu władzy w Niemczech przez partię Narodowo - Socjalistyczną, wyjeżdża z kraju. Zmarł w San Francisco 16 września 1953 roku.
20. „Znamienne dla okresu poszukiwań ekspresjonistycznego stylu była obsesja wznoszenia monumentalnych pomników narodowych upamiętniająca drogę Nieniec do zjednoczenia - od 1813 do 1871 roku.” Jako przykład można podać tu pomnik poległych w rewolucji marcowej, wykonany przez Waltera Gropiusa. Jest to betonowy monument
o dynamicznych, zębatych formach z 1921 roku.
/// Do ekspresjonizmu zalicza się też projekt pomnika Róży Luksemburg
i Liebknechta, którego wykonawcą był Mies van der Rohe. Zaprojektowany jako masywna, kubizująca bryła.
W kręgu ekspresjonizmu powstawały także pawilony wystawowe Bruno Tauta z lat 1913 -14, biurowe budynki Fritza Hogera w Hamburgu
i Paula Bonatza w Dusseldorfie. Ciekawymi przykładami nieopanowanej wyobraźni ówczesnych niemieckich architektów są szkice przeróżnych budowli.
21. „Formalne cechy ekspresjonizmu, próba przeniesienia form malarskich na formy architektoniczne, dążenie do silnych kontrastów, silnie zaznaczone profile, plastycznie opracowane masy budynku, dążenie do uzyskania efektów światłocienia - to wszystko przepojone było ideami irracjonalnymi, mistycyzującymi, typowymi dla okresów załamań
i kryzysów ideologicznych. Pod naciskiem sytuacji politycznej, około 1930 roku, gdy Niemcy obejmował szał narodowego socjalizmu i reakcji, szeregi architektów związanych z ekspresjonizmem rozpadły się. Część
z nich skupiła się wokół architektonicznej opozycji przeciw hitleryzmowi, tzn. architektury funkcjonalnej (...) Większość natomiast przeszła na służbę faszyzmu, kładąc podwaliny pod „narodową”, „pangermańską”, monumentalną i klasycyzującą architekturę czasów Hitlera.”
N. Pevsner, Encyklopedia Architektury, Warszawa 1992, h. Ekspresjonizm.
J. Melvin, Aritektura. Kierunki, mistrzowie, arcydzieła, s.98 - 99.
P. Trzeciak, przygody architektury XX wieku, Warszawa 1976 , s. 91.
D. Watkin, Historia architektury zachodniej, Warszawa 2006, s.510 - 17.
ibidem.
P. Trzeciak, op. cit. , s. 91-112.
D. Watkin, op. cit.
D. Watkin, op. cit.
P. Trzeciak, op. cit., s. 97.
W. Von Eckhardt, Erich Mendelsohn - życie i twórczość, Nowy Jork 1960.
S. Latour, A. Szymski, Rozwój współczesnej myśli architektonicznej, Warszawa 1985, s. 268.
P. Trzeciak op. cit., s. 99.
P. Trzeciak, op. cit., s. 93 - 5.