Prof. dr hab. Maciej Żurkowski
Stacja Badawcza PAN w Popielnie
Drzewa przydrożne i ich rola w kształtowaniu krajobrazu
Krajobraz można rozpatrywać jako konfigurację bardzo różnych elementów. Jednym z elementów kształtujących krajobraz są korytarze. Ich rola jest szczególnie ważna dzisiaj, kiedy mamy do czynienia z fragmentaryzacją krajobrazu, spowodowaną między innymi różnego rodzaju ciągami komunikacyjnymi. Efektem fragmentaryzacji krajobrazu jest zakłócenie równowagi w przyrodzie, zmniejszenie bioróżnorodności środowiskowej i genetycznej, co w efekcie może prowadzić do wypadania ze środowiska określonych populacji.
Rozwój transportu drogowego i kolejowego jest jedną z przyczyn tworzenia odizolowanych wysepek z licznymi barierami. Drogi tworzą bariery uniemożliwiające swobodne przemieszczanie się zwierząt, ograniczają ich migrację, która odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu się populacji poprzez utrzymanie na odpowiednim poziomie puli genów. Wywołują u zwierząt stres, który może powodować zaburzenia w funkcjonowaniu populacji. Wszystkie te zjawiska mogą być przyczyną migracji z danego terenu określonych populacji zwierząt, a także roślin, lub całkowite ich wyginięcie.
Aby przeciwdziałać fragmentaryzacji krajobrazu przy drogach szybkiego ruchu, buduje się specjalne korytarze z przepustami, które pozwalają na przemieszczanie się zwierząt. Przeznaczanie poważnych środków finansowych na te działania świadczy najlepiej o tym, jak duża rolę w niektórych krajach przywiązuje się do zminimalizowania strat, jakie ponosi środowisko z tytułu realizowanych inwestycji.
Należy uznać, że funkcje korytarzy spełniają zadrzewienia przydrożne, z całym bogactwem szaty roślinnej i różnego rodzaju gatunkami świata zwierzęcego. Tworzą one miejsca schronienia, żerowania i rozrodu dla różnych organizmów. Należy uznać, że drzewa przydrożne są integralną częścią środowiska przyrodniczego oraz kształtują roślinność przydrożną, która ma wielostronne znaczenie. Spełniają funkcje hydrobiologiczne, jako filtr odgrywają istotną rolę w małej retencji, a także chronią tereny przed stratami wody w wyniku transpiracji. Stanową naturalny filtr biologiczny oraz spełniają pozytywną rolę w unieruchamianiu licznych zanieczyszczeń. Rolę drzew w kształtowaniu środowiska docenił już w XIX wieku Dezydery Chłapowski tworząc pasy zadrzewień śródpolnych w Wielkopolsce, by przeciwdziałać niekorzystnym efektom powstałym w środowisku rolniczym w wyniku działania wiatrów.
Zadrzewienia przydrożne spełniają istotne funkcje krajobrazowe. Są wartościami powstałymi w przeszłości, stanowią wartości kulturowe tak samo jak dzieła architektoniczne. Drzewa stanowią część kultury materialnej i świadczą o odrębności przyrodniczej i kulturowej społeczeństwa. Nie można również pominąć faktu, że zadrzewienia przydrożne - wywołując efekt estetyczny w architekturze krajobrazu - odgrywają istotną rolę w edukacji ekologicznej społeczeństwa. O poziomie kulturalno-intelektualnym narodu stanowi między innymi podejście do dziedzictwa przyrodniczego.
Nie ulega wątpliwości, że drzewa rosnące przy drogach są zagrożeniem dla ich użytkowników. W wielu krajach poświęca się dużo uwagi aby wyeliminować zaistniałą sytuację. Poszukuje się rozwiązań, które ochronią użytkowników dróg, przy czym jako ostateczność przyjmuje się usuwanie drzew. W Polsce niestety najczęściej przyjmuje się stwierdzenie, że drzewo jest przysłowiowym „zawalidrogą”. Zdarzają się nawet żądania wycięcia zabytkowej alei dębów w związku z poszerzeniem jezdni. Nie szuka się natomiast innego rozwiązania, które może być trudniejsze i kosztowniejsze, ale ratujące te unikalne drzewostany.
Na zaistnienie takiej sytuacji złożyło się szereg przyczyn, a mianowicie:
Niski poziom wiedzy z zakresu ekologii - środowiska nie traktuje się jako wartości bezwzględnej, która istotnie rzutuje na poziom życia społeczeństw.
W ostatnich latach nastąpił ogromny rozwój motoryzacji, społeczeństwo przesiadło się na szybkie samochody i motocykle bez odpowiedniego przygotowania, z czym związana jest niska kultura jazdy.
Stan dróg nie jest przygotowany do tak szybkiego rozwoju motoryzacji.
Należy zdać sobie sprawę z faktu, że skuteczna strategia zmniejszenia wypadków na drogach nie sprowadza się do prostego i radykalnego działania polegającego na wycięciu wszystkich drzew z pobocza. W „Gazecie Lubuskiej” podano ciekawe spostrzeżenia w artykule „Jak Niemcy chronią drzewa”. Przytoczono badania przeprowadzone w Danii, Niemczech i Czechach, w których stwierdzono, że wycinanie drzew na drodze zwiększyło istotnie liczbę wypadków, co wiąże się z poczuciem „pozornego bezpieczeństwa” skłaniającego do rozwijania nadmiernej szybkości. Najwięcej wypadków śmiertelnych odnotowuje się na drogach szybkiego ruchu pozbawionych drzew. Drzewa przydrożne mogą zwiększać bezpieczeństwo, stanowiąc czynnik pozytywnego oddziaływania psychologicznego poprzez większą koncentrację uwagi. Potwierdzają to też statystyki krajowe. Jak podaje K. Worobiec ze Stowarzyszenia „Sadyba” w 2004 roku, na wszystkich drogach warmińsko-mazurskich w wyniku zderzenia z drzewami zginęły 93 osoby, podczas gdy na pozbawionym drzew 156 km odcinku drogi krajowej nr 7 - 52 osoby.
Czynnikiem, który istotnie wpływa na liczbę wypadków, jest nadmierna szybkość i nieprzestrzeganie przepisów jazdy.
Należy zgodzić się z tezą, że istnieją sytuacje, kiedy nie ma innego rozwiązania jak wycinka drzew przydrożnych, ale powinny to być przypadki odosobnione.
Powinno się podjąć cały szereg działań prewencyjnych, takich jak: uznać niektóre aleje w szerszym zakresie za aleje zabytkowe, wprowadzić pojęcie alei chronionego krajobrazu, gdzie na wycięcie drzew musi wyrazić zgodę wojewódzki konserwator przyrody.
W wytypowanych cennych alejach niezbędne jest wprowadzenie całego szeregu ograniczeń i informacji, jak ograniczenie prędkości, zakaz wyprzedzania, tablice informujące o czarnym punkcie, oznaczenie drzew tablicami odblaskowymi, ustawienie barier energochłonnych zabezpieczających przed wpadnięciem na drzewo, podobnie jak zabezpiecza się przed wypadnięciem pojazdu z jezdni. Na niektórych drogach powiatowych czy gminnych, które są drogami bocznymi warto rozważyć zakaz poruszania się tirów. Ze względu na to, że stan naszych dróg jest w wielu wypadkach zły, można by wprowadzić dopuszczalne obciążenie poruszających się pojazdów. W najniebezpieczniejszych miejscach należałoby postawić fotoradary. Biorąc pod uwagę fakt, że Unia Europejska przywiązuje dużą wagę do ochrony środowiska, należy dążyć do tego, że ochrona alei przydrożnych o dużej wartości przyrodniczo-krajobrazowej powinna być finansowana z funduszy unijnych, co w sposób jednoznaczny przyczyni się do stworzenia całego kompleksu alei chronionych.
Jak skutecznym zabiegiem prewencyjnym może być wprowadzenie szeregu ograniczeń i informacji, niech świadczy fakt, że w Brandenburgii w latach 1997-2005 liczba wypadków najechania na drzewa zmalało o 33%, a liczba ofiar śmiertelnych w tym czasie spadła z 337 do 110.
Aleje przydrożne - obok funkcji komunikacyjnych i przyrodniczych - spełniają funkcje krajobrazowo-estetyczne, szczególnie w terenach, gdzie ruch turystyczny spełnia bardzo istotną rolę, gdyż jest głównym źródłem dochodu ludności miejscowej. Z tym wiążą się również funkcje historyczne, które są miernikiem rozwoju gospodarczego i intelektualnego społeczeństw rozwiniętych, do których zalicza się Polska.
Polska, mimo ogromnych zniszczeń wojennych, zaliczana jest jeszcze ciągle do nielicznej grupy krajów europejskich charakteryzujących się występowaniem dużej różnorodności biologicznej. Jednocześnie jednak należymy też do grupy państw w Europie o największym zagrożeniu środowiska. Zgodnie z przyjętą polityką ekologiczną państwa, uznaje się za konieczne odejście od wąsko rozumianej ochrony środowiska na rzecz ekorozwoju oraz strategii ochrony zasobów żywych w skali całego kraju. W ten cały program doskonale wpisuje się ochrona alei przydrożnych jako jednego z elementów ekosystemów funkcjonujących na danym obszarze.
4