POJĘCIE ZMIENNEJ: Zmienna to właściwość empiryczna mająca dwie lub więcej wartości, np. płeć - K/M, klasa społeczna - niższa, średnia, wyższa. Odniesienie do socjologii: socjologia posługuje się językiem zmiennych, co oznacza, że nie zajmuje się zdarzeniami jako całością, nie interesuje się człowiekiem ale zmienną, która go dotyczy. Jednostki są nośnikami zmiennych. Zmienna pełni istotną rolę - poprzez analizę zależności między nimi. Zależności te możemy analizować w dwojaki sposób (związki między zmiennymi): 1.Co do kierunku - interesuje nas czy wzrost wartości jednej zmiennej związany jest ze wzrostem lub spadkiem wartości drugiej zmiennej, np. czy wzrost wykształcenia w grupie badanych powoduje zwiększenie czy zmniejszenie wysokości płacy. Jeśli wzrost wartości jednej zmiennej powoduje wzrost wartości drugiej zmiennej to zależność jest pozytywna, jeśli spadek - negatywna; 2.Co do siły - siła zależności mieści się między dwoma skrajnymi sytuacjami: a) Brak zależności - siła zależności = 0, tzn. że znając wartości jednej zmiennej nie możemy w żaden sposób przewidzieć wartości drugiej zmiennej; b) Idealna zależność - siła zależności = 1, tzn. że znając wartość jednej zmiennej ze 100% - ową pewnością możemy przewidzieć wartość drugiej zmiennej.
Rodzaje zmiennych: I podział: Zmienne niezależne i zmienne zależne: zmienna zależna: to ta, którą badacz chce wyjaśnić, zmienna niezależna: to ta, za pomocą której badacz chce wyjaśnić zmiany wartości zmiennej zależnej (czasem nazywana zmienną wyjaśniającą). To taka zmienna, która może mieć wpływ na zmienną zależną. O tym, która zmienna jest niezależną, decyduje badacz uwzględniając ogólną wiedzę o rzeczywistości, np. 2 zmienne: wykształcenie i wysokość zarobków - zmienną niezależną będzie wykształcenie, ponieważ wysokość zarobków nie zawsze jest zależna od wykształcenia, wykształcenie poprzedza wysokość zarobków.
Z reguły kilka zmiennych niezależnych wpływa na zmienną zależną (zjawiska społeczne są bardzo złożone).
Podział ten nie jest podziałem stałym. W analizie związków między zmiennymi jedna zmienna zawsze będzie pełnić funkcję niezależnej, a druga zależnej. Dodatkowo wyróżniamy: zmienną kontrolną - wykorzystywana jest do sprawdzania, czy obserwowany związek pomiędzy zmienną zależną i niezależną nie jest związkiem pozornym - czyli takim, który można wyjaśnić za pomocą innych zmiennych, niż te uwzględnione w hipotezie badawczej, np. w analizie związków między zmiennymi okazało się, że na poglądy polityczne ma wpływ zarówno wykształcenie, jak i wysokość zarobków; Hipoteza - proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze. Jest ona wyrażana przy pomocy jasno określonego związku pomiędzy zmienną zależną i zmienną niezależną. Jeżeli hipoteza zostanie odrzucona, należy zbudować następną, jeżeli przyjęta włączona będzie do wiedzy naukowej. Cechy hipotezy: 1.jasno sformułowana (należy zdefiniować pojęciowo tzn. za pomocą innych pojęć i operacyjnie zmienne tj. opisując procedury, jakie należy wykonać by zbadać dane pojęcie); 2.konkretna (badacz określa związki pomiędzy zmiennymi - dodatnie lub ujemne); 3.sprawdzalna (za pomocą dostępnych metod); 4.nie jest wartościująca (wartości wyznawane przez badacza, subiektywne preferencje nie powinny wpłynąć na proces badawczy). II podział: Zmienne ciągłe - nie mają najmniejszej jednostki, np. długość, Zmienne dyskretne - posiada wartość minimalną np. pieniądze, liczba dzieci w rodzinie. Ten podział jest istotny ze względu na obliczenia statystyczne . Inne wzory są dla zmiennych ciągłych, inne dla dyskretnych. III podział (ważna jest kolejność): Ten podział związany jest z tzw. podziałem poziomym - kolejne rodzaje zmiennych oznaczają wyższy poziom podziału. Każda zmienna posiada co najmniej 2 warstwy. Zmienne nominalne - wiedza jednostki o wartości danej zmiennej ograniczona jest do tego, że wartości te są różne, np. mamy zmienną jest płeć, która ma 2 wartości - K i M, a wiemy o nich tylko tyle, że są różne. Na poziomie nominalnym możliwa jest tylko klasyfikacja wartości; cechy: 1.powinna zawierać wszystkie możliwe klasy (wartości), 2.poszczególne klasy (wartości) powinny być odrębne. Możemy określić liczebność (policzyć poszczególne wartości); klasa najbardziej liczna to tzw. moda (klasa modalna); Zmienne porządkowe - na tym poziomie wyróżniamy co najmniej 3 wartości (klasy), a dodatkowa informacja oprócz tego, że klasy są różne to to, że jedna klasa jest wyższa lub niższa od drugiej klasy, np. klasa A jest niższa od klasy B; A<B<C; Klasa B jest niższa od klasy C, lub odwrotnie: A>B>C. Wartości są różne oraz wyższe lub niższe pod danym względem. Możemy wskazać modalną i obliczyć medialną - taka wartość, która na skali wyższości - niższości dzieli zbiorowość na dwie połowy. Zmienne interwałowe - wartości są między sobą różne, są wyższe i niższe oraz dodatkowo wiemy o ile są większe i mniejsze - znamy interwały, np. zarobki są wysokie, średnie lub niskie, ale także wiemy o ile są mniejsze lub większe - zmienna staje się zmienną interwałową. Główna cecha tego poziomu to to, że możemy w tym (i tylko tym) przypadku wyliczyć średnią arytmetyczną, która stanowi podstawę wielu badań statystycznych. Od tego poziomu możemy dokonywać wszelkich obliczeń matematycznych. Zmienne ilorazowe - mają dodatkowo tzw. zero naturalne - możemy powiedzieć o ile coś jest większe i ile razy jest większe.