Adam Stanisław Naruszewicz, Satyry,
oprac. Stanisław Grzeszczuk, BN I 179, 1962.
WSTĘP
Życie i twórczość Naruszewicza.
ur. 1733, dawniej ród liczący się w kraju, teraz bieda w rodzinie, dlatego Adam został księ-dzem.
1748 r. nowicjat, do francji do słynnego kolegium jezuickiego w Lyonie, powrót do kraju 1754-1755, na Akademii Wileńskiej lektor języka łacińskiego.
okolicznościowe wiersze, polskie i łacińskie panegiryki, edycja nieznanych wierszy Macieja Kazimierza Sarbiewskiego.
ok. 1760 r. podróż do Niemiec, Włoch i Francji, protekcja kanclerza wielkiego litewskiego Mi-chała Fryderyka Czartoryskiego, do połowy 1762 r.
1763 r. „Wiersz polski” („banalny i płaski”) - wysławienie Augusta III, tematyka polityczna, „Hi-storia narodu polskiego”, po 1766 r. związał się z tygodnikiem „Zabawy Przyjemne i Pożyte-czne”, liczne wiersze, redaktor w 1771 r., wpływy środowiska dworskiego, prokrólewski, idee stronnictwa reformistycznego.
lata 70. największe sukcesy literackie, dramaty: „Tankred” i „Gwido, hrabia Blezu”, przekłady Horacego, publikacje Kochanowskiego, Samuela Twardowskiego, Kniaźnina, przekład Ana-kreonta i „Dzieł wszystkich” Tacyta.
w 1773 r. rozwiązany zakon jezuitów.
frywolne anegdoty, utwory nieprzyzwoite i plugawe, natarczywe zabiegi o powiększenie swo-ich dochodów.
„Historia Jana Karola Chodkiewicza”, „Historia narodu polskiego”, 1781 r. pisarz wielki litew-ski, sekretarz Rady Nieustającej, 1783 r. Order Orła Białego, kronikarz dworski, biskupstwo smoleńskie i łuckie, senator.
załamany Targowicą, usunął się z życia politycznego.
choroby, zm. 1796 r.
Satyra jako gatunek literacki.
satyra:
gawęda satyryczna.
jakość ideowo-artystyczna, parodia, groteska i karykatura.
moralizatorstwo, dydaktyzm, obyczajowość, przeciw wadom, nie osobom, przeżyła się.
Problematyka satyr Naruszewicza.
„wielostronna i zjadliwa krytyka magnaterii”, bezkarność możnych ( siewcy anarchii i rzecz-nicy wstecznictwa).
krytyka szlacheckich rządów i obrona warstw pracujących, krytyka zbytku i rozpusty, ucisku chłopów, niesprawiedliwości stanowej.
krytyka fircyków i Sarmatów, kalendarzy, pozornej religijności, łajdactwa, próżniaczej, hulasz-czej młodzieży, karciarstwa i zbytku, hulak i przewrotności niewieściej.
Warsztat satyryczny Naruszewicza.
głównie monolog, wykład moralistyczny lub narracja, sporadycznie dialog (początek „Chude-go literata, „Małżeństwo”), wstawki wypowiedzi.
budowa luźna, swobodna, wyliczenia, metaforyka snu w „Pochlebstwie”, portrety satyryczne.
język: tendencje staropolskie i nowoczesne, rubaszność, drastyczność, obscena, obrazo-wość, potoczność, ciętość zwrotów, ekspresywność, zdrobnienia (dla wyrażenia dezaprobaty, drwiny, pogardy, karykatury, pogłębienia przeciwieństw), zgrubienia (niezbyt liczne), różno-rodne wyzwiska, przekleństwa i połajanki, aforyzmy i sentencje, paralelizm i anafory.
liczne metafory wzmacniające obrazowość satyr, animizacja, parodia i hiperbola.
Naruszewicz korzystał z dzieł innych autorów, także zagranicznych, np. Mikołaja Boileau, Jó-zefa Jędrzeja Załuskiego, Mikołaja Reja, Krzysztofa Opalińskiego, Wacława Potockiego.
TEKST
Do Jacka Ogrodzkiego, sekretarza W. Koronnego.
Sekret - wścibski plotkarz, „pewny wytrych [do serca] - Bachus i Wenera”; Sokrates - łat-wiej rozpalić węgiel niż trzymać język za zębami; o Jabłonowskim - „mąż zniósł jajo, a za kilka dni zarzucił nimi farę”; zwłaszcza kobiety są plotkarkami, gorszy od nich fircyk (przy-jaciel całego świata, wszystko wie, plotkuje, trąba u sławy).
Szlachetność - z Boileau, motto z Owidiusza i Kochanowskiego; szlachcic „Każdy mu człek śmiertelny winien bić kolanem”, jeśli jest zbrodniarzem, nieważne urodzenie, za-miast Honoru ma w sobie Próżność, „sam sobie panem”, ponad prawem, ucisk chłopów.
Głupstwo - z Boileau, „Stultorum plena sunt omnia” Cicero; fircyk, modny, podróżnik, dia-log ze skąpcem i z rozrzutnikiem, „Głupi, kto” „języka nie umie, a książki tłumaczy”, „po szkodzie żałuje utraty”, za mało miejsca na wypisanie wszystkich głupców.
Wiek zepsuty - z Boileau; zdrady małżeństwie, nieufność, obłuda, złodziejstwo w rodzinie u służby, brak szczerości, pozorna religijność.
Pochlebstwo - do „Sekretu”; dialog, na dworze, nieszczerość, sen Prawda a Pochlebs-two, zasługi zmarłych (wojny prywatne magnatów, niewierność…), z Prawdą do wspania-łego pałacu Pochlebstwa, fircykowie łaszą się do niego, budzi się; morał: wszystkich chwalimy, a giniemy „bez skarbu, rządu i oręża”.
Chudy literat - z Boileau, rzadko kto czyta książki, jeszcze mniej osób je kupuje, dialog, biedny literat i ksiądz, brak czasu na czytanie; ksiądz idzie do kupca, chce kupić książkę, kupiec proponuje mu „Kazania”, Tacyta, „Sejm szatański”, „Przyjaźń patriotyczną”…, ostatecznie ksiądz kupuje receptę i kalendarz; uratować od biedy może znajomość z Bo-homolcem.
Reduty - nie powinny odbywać się w poście, nawoływanie do ojca Pafnucego o krytykę z ambony, każdy się przebiera, także starcy, ubodzy (udają bogatych); przebieranie jest jak hipokryzja.
Małżeństwo - z Boileau; po długim kawalerstwie Kilijan się ożenił, narrator ucieszył się, Kilijan przeciwnie, do ślubu skłonił go brak dzieci, Adam też miał żonę; narrator: co może być złego w małżeństwie: we wszystkim trzeba ulegać, znosić zdrady, a żoną jeszcze ograbi, uleganie modzie zrujnuje męża.
wydał w 1778 r. „Dzieła” Naruszewicza.
bale maskowe w specjalnych lokalach rozrywkowych.
2