Renesansowa utopia
Humanizm odrodzenia był wielkim wyznaniem wiary w jednostkę ludzką. Indywidualizm epoki sprzyjał przekonaniu, że uniwersalną receptą na poprawę świata jest uszlachetnienie natury człowieka i że to rozwiąże samorzutnie wszelkie problemy ustrojowe. Stąd notoryczne w renesansowej literaturze tendencje do umoralniania ludzi.
Obraz idealnego społeczeństwa , moralnie udoskonalonego, łączyło się z wątkiem racjonalizmu. To społeczeństwo opisał Thomas More ( morus ), największy humanista angielski w utworze pt. Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii, 1516.
Tomasz More, mieszczanin i prawnik, był jednym z najbliższych współpracowników króla Henryka VIII; doszedł do stanowiska lorda, kanclerza Anglii, lecz popadł w ostry konflikt z królem i zginął na szafocie. Do dziś kościół katolicki czci go jako męczennika za wiarę.
More wyszedł od ostrej krytyki stosunków angielskich ( choć formalnie mówił o Francji i Hiszpanii ). Monarchowie są tyranami, uciskają lud podatkami, psują monetę, są rozrzutni, nie dbają o bezpieczeństwo poddanych i za radą kiepskich ekspertów prowadzą wojny i naruszają prawa. Mądre reformy nie są w stanie naprawić zła tak długo, dopóki utrzymywać się będzie prywatna własność.
Obserwując skutki pierwotnej akumulacji kapitału, More poddawał krytyce rozwój przemysłu i handlu; sądził, że podstawą powszechnego dobrobytu powinna być produkcja rolna i rzemieślnicza, oparta na wysokim morale społeczeństwa.
Ustrój wyspy Utopii nie znał własności prywatnej. Ziemia, domy, warsztaty należały do państwa. Ludność żyła w równości i harmonii. Obca jej była wszelka niesprawiedliwość. Sześciogodzinny dzień pracy wystarczał dla zaspokojenia materialnych potrzeb wszystkich, gdyż powszechny obowiązek rzetelnej pracy umożliwiał znaczny wzrost produkcji. Wolny czas poświęcają Utopianie nauce; jej rezultat wcielają potem do praktyki. Komunizm mieszkańców wyspy zakłada rygorystyczne przestrzegania zasad równości. Utopianie jednakowo się ubierają, wspólnie spożywają posiłki. Nie znają też pieniędzy, bo wszystkie ich - umiarkowane zresztą - potrzeby zaspokajane są posiłki. Nie znają też pieniędzy, bo wszystkie ich - umiarkowane zresztą - potrzeby zaspokajane są przez państwo. To gwarantuje wysoki poziom moralny mieszkańców. W razie potrzeby stosuje ono represje, skazując np. nazbyt żądnych bogactw na niewolę. Utopia zna niewolników, nie stanowią oni jednak naturalnej i stabilnej grupy społecznej; rekrutują się z przestępców oraz jeńców wojennych i predestynowani są do wykonywania prac przykrych i ciężkich.
Ustrój polityczny Utopii jest hierarchiczny, choć zarazem demokratyczny. Każde 30 rodzin ( rodzime więzi są podstawową komórką społeczną ) wybiera corocznie swoich urzędników ( filarchów ), co z kolei wyłaniają spośród siebie swych szefów ( protofilarchów ). Na czele stoi książę wybierany spośród czterech kandydatów wysuniętych przez lud na zgromadzeniu filarchów i protofilarchów. Książę ma władze dożywotnią, ale w razie skłonności do tyranii może być usunięty. Należą do niego: kierowanie robotami publicznymi oraz polityka zagraniczna . Główną zasadą tej ostatniej jest dążenie do utrzymywania równowagi politycznej na pobliskim kontynencie. Utopia jest jednak państwem praworządnym; prawa są - inaczej niż w Anglii - proste i nieliczne.
Na wyspie występują różne wierzenia; jest zasada powszechnej tolerancji. Nieliczni duchowni są wybierani przez wiernych, nie mają z tego tytułu przywilejów. Nie znają celibatu.
Kreśląc obraz społeczeństwa na wyspie Utopii, More wyrażał pogląd, że możliwe jest stworzenie znacznie lepszego ustroju aniżeli ten, który zna stary świat.
UTOPIE RENESANSU
Thomas More, Utopia
przekl. S. Klonowicz, Warszawa 1919, s. 37,40,44-45
Sir Thomas Morę (Morus), święty (1478-1535) - angielski mąż stanu i pisarz polityczny, humanista, kanclerz Henryka VIII
fragment B-1
Utopijczycy żyją jak członkowie jednej rodziny. Urzędnicy w Utopii nie są ani surowi, ani dumni, nazywają ich „ojcami" i w istocie odznaczają się oni ojcowską dobrocią i sprawiedliwością. Z prostotą przyjmują oznaki czci, jakie dobrowolnie okazują im utopijczycy; nikt bowiem nie może być zmuszony do okazywania szacunku.
fragment B-2
Wszyscy Utopijczycy, mężczyźni i kobiety, zajmują się rolnictwem i nikomu nie wolno się uchylać od tej pracy. [...] Poza rolnictwem, które jest powszechnym obowiązkiem, każdy pracuje w jakimś specjalnym rzemiośle. [...] Jeżeli ktoś, pracujący już w jakimś zawodzie, pragnie go zmienić, może to uczynić. Pozostawia mu się wolny wybór zależnie od powołania, o ile tylko miasto nie wyznacza mu nic innego, pożyteczniejszego dla ogółu.
fragment B-3
Skąpstwo jest w Utopii niemożliwe, ponieważ pieniądze nie mają tam żadnego znaczenia. W ten sposób wysuszono niewyczerpane źródło trosk, wyrwano z korzeniami bogate żniwo przestępstw; któż nie wie bowiem, że kradzieże, oszustwo, zdzierstwo, grabieże, bunty, skargi, niesnaski, zabójstwa i zdrada - któż nie wie, że wszystkie te przestępstwa, za które prawo bezustannie mści się karami, nie mogąc im jednak zapobiec, znikłyby z ziemi tego samego dnia, kiedy zniesiono by pieniądze. Nie byłoby też wtedy strachu, niepokoju i trosk, pracy ponad siły i nocnego czuwania, a nawet nędza, która na pozór potrzebuje pieniędzy, zmniejszyłaby się natychmiast. Jestem pewny, że bogacze sami są przekonani o słuszności tych dowodów. Wiedzą, że byłoby nieskończenie lepiej nie odczuwać braku najniezbędniejszych rzeczy, niż posiadać nadmiar wszystkiego; że byłoby lepiej uwolnić się od niezmiernego zła, niż być otoczonym wielkimi bogactwami.
Tommaso Campanella, Miasto słońca (1602 r.)
Wrocław 1955, s. 19, 24, 28, 34-35
Tommaso Campanella (1568-1639) - włoski filozof i teolog, dominikanin, zwolennik renesansowej filozofii przyrody
fragment C-l
Po pierwsze masz wiedzieć, że mężczyźni i kobiety noszą ten sam prawie ubiór, z tą tylko 1
Akademia Maturalna Collegium Novum
różnicą, że u kobiet płaszcz sięga niżej kolan [...]. Mają wspólne domy mieszkalne, sypialnie, łóżka i wszelkie inne niezbędne rzeczy. Ale co sześć miesięcy kierownicy wyznaczają, kto w jakim kręgu będzie spał [...]. Zarówno nauki, jak i rzemiosła -są wspólne dla kobiet i mężczyzn [...].
fragment C-2
Sędziwi kierownicy [...] dbają o zaspokojenie potrzeb płciowych [...]. Jednakże zezwolenie wydaje główny kierownik dla spraw prokreacji - doświadczony lekarz. [...] Niewiasty rosłe i ładne łączy się tylko z rosłymi i silnymi mężczyznami, pełne - z chudymi - a chude z pełnymi, aby dobrze i z pożytkiem się uzupełniali.
fragment C-3
Odstawione od piersi dziecko powierza się opiece kierowniczek [...]. I tu razem z innymi dziećmi bawiąc się poznają abecadło [...], biegają, spacerują, uczą się z malowideł historii i języków. [...] Wybór imion nie jest dowolny, kieruje nim Metafizyk.