Sukces to niezależność, powodzenie, kariera, sława, szacunek i uznanie, autorytet społeczny, zdrowie, odwaga, umiejętność rozwiązywania problemów, optymizm. Pozycje na tej liście to nic innego jak pragnienia, które ludzie chcieliby urzeczywistnić w życiu.

Joanna Kawalec
Rola środowiska rodzinnego w wychowaniu dziecka sukcesu

Dążenie do sukcesu jest jednym z motorów naszego życia. We współczesnej rzeczywistości sukces staje się miarą człowieka, a w pedagogice pojęciem kluczowym. Zjawisko braku sukcesów jest niepożądane, bo przynosi negatywne skutki dla dziecka, które nie wykorzystuje swoich potencjalnych możliwości, i dla społeczeństwa, bo marnują się ludzkie zdolności, umiejętności, które powinny być wykorzystane w optymalny sposób. Do znaczących czynników środowiskowych wpływających na sukcesy dziecka w wieku przedszkolnym należy najbliższe otoczenie dziecka, osoby, które się nim opiekują - a więc rodzice. Mają oni największe możliwości stworzenia dziecku optymalnych warunków środowiskowych wpływających na jego sukcesy w wieku dojrzałym.

W literaturze pedagogicznej podkreśla się istotną rolę postaw rodziców wobec dziecka. Rodzice przejawiający właściwe postawy chętnie otaczają je troskliwą opieką, dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby, mają dużo cierpliwości i gotowość do tłumaczenia i wyjaśniania, łatwo nawiązują z dzieckiem kontakty, które są oparte na uczuciu wzajemnej sympatii i zrozumienia. Rodzice o właściwych postawach lubią swoje dziecko, cieszą się nim, widząc wzrastającą odrębną jednostkę, z własnym życiem i potrzebami, są zdolni do obiektywnej oceny dziecka na skutek odpowiedniego, umiarkowanego dystansu wobec niego i akceptacji jego osoby.

Postawy rodziców wobec dziecka w ogromnym stopniu decydują o stylu wychowania. Za najkorzystniejszy dla rozwoju osobowości dziecka uważa się demokratyczny styl wychowania. Jego istotną cechą jest dopuszczenie dziecka do współudziału w życiu rodziny. Dziecko wypowiada swoje zdanie, uczy się także liczyć ze zdaniem innych i z ich interesami, zna zakres swoich obowiązków i zadań, które nie zostały mu narzucone, lecz dobrowolnie je przyjęło, czasami z własnej chęci, a niekiedy dlatego, że wyjaśniono mu sens i konieczność podjęcia się ich dla dobra całej rodziny. Jeżeli zdarzy się zaniedbanie zobowiązania, rodzice nie stosują środków represji, ale wyjaśniają dziecku, na czym polega niewłaściwość jego postępowania - posługują się więc metodami perswazji i argumentacji, nie zaś kary i nagany.

Motywowanie przez rodziców

Istotnym elementem w wychowaniu do sukcesów jest odpowiednie motywowanie dzieci przez rodziców. Motywacja - to potężny środek zmiany ich zachowania. Rodzice powinni być ostrożni i nie odbierać swej akceptacji, jeżeli dziecko nie zachowuje się według ich oczekiwań. Zdrowe kontakty między rodzicami a dzieckiem polegają na akceptowaniu dziecka z powodu tego, kim jest, a nie tego, co robi. Akceptacja dziecka wzmacnia jego siłę i pragnienie zmiany. Prawdziwa motywacja pochodzi więc z wnętrza dziecka, a nie z zewnętrznej presji rodziców. Rodzice powinni motywować dzieci, chwaląc je. Przeciwieństwo krytycyzmu - pochwała, to jeden z najpotężniejszych czynników motywujących dostępny rodzicom.

Kluczową sprawą w motywowaniu dzieci jest pozwolenie dziecku, aby wybrało to, co chce robić. Rodzice powinni wprowadzać dzieci w różne zajęcia, a następnie dokładnie przyglądać się ich reakcjom i zainteresowaniom i czekać, aż poproszą o możliwość zaangażowania się w coś.

Dzieci mogą osiągać wielkie rzeczy, gdy w nie wierzymy. Nasze zdolności umysłowe są potężne, ale niestety często wmawiamy sobie, że nie osiągniemy rzeczy możliwych do zdobycia. Nie możemy więc wmawiać dzieciom, że nie zrobią czegoś, co mogą osiągnąć. W odpowiednich warunkach i przy właściwej zachęcie mogą osiągać niewiarygodne rzeczy. Bardzo istotne w motywowaniu dzieci jest, byśmy je zaangażowali w przynajmniej jedno działanie, w którym mogą odnieść sukces. Im więcej sukcesów odnoszą w różnych zajęciach, tym bardziej wzrasta ich poczucie własnej wartości, kształtuje się pozytywny obraz siebie. Nawet trochę pozytywnego myślenia może na długo pomóc motywowaniu.

Okazywanie dzieciom miłości po części polega na pomaganiu im w osiąganiu ich celów - nie w narzucaniu im naszych celów. Należy więc pomagać dzieciom wybrać własne cele i wyobrażać sobie pozytywne rezultaty osiągnięcia tych celów. Kiedy dzieci mają określone cele, stają się ogromnie umotywowane, by je osiągnąć. Wiedzą bowiem, że będą za to przed kimś odpowiadać. Poczucie odpowiedzialności przed kimś, połączone ze wsparciem, jest potężnym czynnikiem motywującym. Wsparcie rodziców wytwarza w dziecku energię, która popycha je do przodu, nawet jeśli wiele razy łatwiejsze wydaje się poddanie się.

Dzieci mogą się zniechęcić z różnych powodów: doznając krzywdy, nie widząc postępów, mając świadomość, że zawsze jest ktoś od nich lepszy. Każda z tych przyczyn może odebrać dziecku energię. Najłatwiejszym sposobem, dzięki któremu można ją odzyskać, jest położenie ręki na ramieniu dziecka lub dotknięcie jego ręki. Dotykając dziecka, nie tylko dzielimy się z nim czymś, ale dodajemy mu też energii. Stosując każdą metodę motywowania, należy pamiętać, że trwała motywacja musi pochodzić z wnętrza dziecka. Środki takie, jak: przymuszanie, grożenie, przekupstwo działają tylko przez pewien czas. Zadaniem każdego z rodziców jest pomóc dzieciom w ustaleniu celów i taka wiara w dzieci, by dostrzegać ich osiągnięcia.

Analiza literatury omawianego problemu wykazała, że stan badań dotyczących wpływu środowiska rodzinnego na sukcesy dziecka w wieku przedszkolnym i ich dorobek jest skromny i nikły. W związku z tym problem ten uczyniono przedmiotem badań empirycznych. Ich głównym celem było prześledzenie zależności, jaka zachodzi między niektórymi czynnikami środowiska rodzinnego a sukcesami dziecka w wieku przedszkolnym. W badaniach poszukiwano również odpowiedzi na następujące problemy:

1. Jaka zależność istnieje między postawami rodziców wobec dzieci i stylem wychowania a sukcesami dziecka w wieku przedszkolnym?

2. W jakim stopniu odpowiednie motywowanie dzieci przez rodziców wpływa na sukcesy dziecka w wieku przedszkolnym?

Główne źródła gromadzenia danych stanowiły: metoda sondażu diagnostycznego z zastosowaniem ankiety dla rodziców, wywiadu z nauczycielem przedszkola oraz analizy dokumentacji przedszkola.

Nauczycielska ocena sukcesów dzieci sześcioletnich

W analizie i ocenie sukcesów badanych dzieci w wieku przedszkolnym posłużono się Kartą dziecka sześcioletniego oraz kwestionariuszem wywiadu z nauczycielką. Dokonując analizy sukcesu dziecka w wieku przedszkolnym, wzięto pod uwagę takie zagadnienia, jak:

• zachowanie się dziecka w grupie i sposób wykonywania zadań,

• wybrane właściwości rozwoju indywidualnego - sprawność umysłowa, manualna, ruchowa,

• zdobywanie wiedzy i umiejętności w zakresie wybranych treści programowych.

Uzyskane wyniki analizy pozwoliły określić sukces dziecka na podstawie oceny przygotowania dzieci sześcioletnich do szkoły. Przyjęto więc, iż ocena przygotowania dzieci do szkoły może być miernikiem sukcesu dziecka w wieku przedszkolnym, wyróżniając:

• dzieci bardzo dobrze przygotowane, które określono jako dzieci sukcesu,

• dzieci dobrze przygotowane, to dzieci otwarte na sukces,

• dzieci wymagające pracy wyrównawczej, to dzieci, które mają problemy z osiągnięciem sukcesu. Dla potrzeb tych badań określono je jako dzieci bez sukcesu.

Z analizy danych wynika, że z badanych 25 dzieci 9 dzieci ma bardzo dobre przygotowanie. Dzieci te wykazują inicjatywę w zabawie, umiejętność współdziałania w zabawie, samodzielność w pracy, skupienie się na wykonaniu zadania, chęć pomocy słabszym, a rozpoczętą pracę doprowadzają do końca. Jeżeli chodzi o sprawność umysłową, to: samorzutnie wypowiadają się na zajęciach zdaniami rozwiniętymi i prostymi, samodzielnie układają historyjki obrazkowe, szybko zapamiętują treść wierszyków i piosenek, samodzielnie formułują główną myśl słyszanego opowiadania. Rysunek dowolny tych dzieci jest bogaty w szczegóły, a postać ludzka jest w pełni zarysowana. Dzieci te bardzo szybko zdobywają wiedzę w zakresie treści programowych realizowanych w przedszkolu. Pięknie czytają oraz liczą bez liczydła ze zrozumieniem, mają bogaty zasób słów i wiadomości. Chętnie biorą udział w konkursach muzycznych, plastycznych oraz uroczystościach i biesiadach przedszkolnych, pokazując na zewnątrz swoje umiejętności. Dzieci te określono jako dzieci sukcesu.

Dużą grupę badanych stanowią dzieci dobrze przygotowane. Było ich 11. Dzieci te nie przejawiają większych trudności w zdobywaniu wiedzy, ale osiągają nieco mniejsze sukcesy. Chętnie przyjmują każdą pomoc nauczyciela i starają się dorównać lepszym kolegom, dlatego też charakteryzuje je postawa otwarta na sukces.

Spośród badanych dzieci 5 wymaga pracy wyrównawczej. Dzieci te cechują duże problemy w zdobywaniu wiedzy, mają kłopoty z czytaniem, nie potrafią przegłoskować wyrazów o prostej budowie fonetycznej, są mało aktywne na zajęciach, niechętnie biorą udział w uroczystościach przedszkolnych. Rysunki tych dzieci są schematyczne, zawierają bardzo mało szczegółów, postać ludzka nie jest w pełni zarysowana - brak niektórych części ciała. Czasami przejawiają niechęć do rysowania, malowania lub innych prac plastyczno-technicznych.

Zdarza się, że są to dzieci bardzo nieśmiałe i bierne lub nadruchliwe bądź agresywne. Dzieci te mają trudności w osiąganiu sukcesów, dlatego też wymagają pracy wyrównawczej, która powinna być dostosowana do ich indywidualnych potrzeb. Określono je jako dzieci bez sukcesów.

Podsumowując, można stwierdzić, że badana grupa dzieci sześcioletnich w większości osiąga sukcesy w przedszkolu. Z 25 badanych dzieci tylko 5 dzieci ma trudności z osiągnięciem sukcesu, dlatego tym dzieciom należy okazać pomoc, aby mogły wykorzystać wszystkie swoje możliwości i również odczuć smak sukcesu.

Postawy rodziców i styl wychowania

Charakterystyki postaw rodziców, stylu wychowania oraz atmosfery panującej w domu dokonano głównie na podstawie pytań zawartych w ankiecie dla rodziców Uogólniając, można stwierdzić, że badani rodzice w większości reprezentują właściwy styl wychowania i prawidłowe postawy rodzicielskie. Kontakt z dzieckiem sprawia im radość, jest przyjemny, oparty na uczuciu i wzajemnej sympatii. Rodzice są zadowoleni z sukcesów, które dziecko osiąga, nawet wtedy gdy są one nieco mniejsze, jak również akceptują swoje dzieci w sytuacji okresowego braku sukcesów.

Należy podkreślić, iż akceptacja badanych rodziców jest prawidłowa, bo nie odbierają jej wówczas, gdy dziecko nie zachowuje się według ich oczekiwań. Zdrowe kontakty między rodzicem a dzieckiem polegają bowiem na akceptowaniu dziecka z powodu tego kim jest, a nie tego, co robi. Większość badanych rodziców okazuje dzieciom swoje uczucia. Okazywanie miłości i wsparcia swoim dzieciom to najważniejszy aspekt wychowania, który wzmacnia rodzinę i wzmaga w dziecku poczucie własnej wartości.

Sposoby okazywania uczuć przez rodziców oraz ich wpływ na sukcesy dziecka ilustruje poniższe zestawienie

Sukcesy dziecka a sposoby okazywania im miłości i wsparcia
sposoby okazywania dzieciom miłości i wsparcia	dzieci sukcesu (9)	dzieci otwarte na sukces (11)	dzieci bez sukcesu (5)	razem (25)
bezwarunkowe oddanie się	4	2	-	6
czułe obchodzenie się	7	8	3	18
bycie dostępnym	9	4	2	15
częsty kontakt wzrokowy	1	-	-	1
słuchanie ze zrozumieniem	2	1	-	3
dotykanie i przytulanie	9	11	5	25

Jak wynika z zestawienia, badani rodzice okazują dzieciom wsparcie i miłość przez ich dotykanie i przytulanie. Również w 18 przypadkach poprzez czułe obchodzenie się z dzieckiem, a w 15 przypadkach przez bycie dostępnym dla dziecka. Dzieci potrzebują delikatnego traktowania. Surowość i gniew komunikuje dzieciom, że są niewiele warte lub w pewnych sytuacjach bezwartościowe. Natomiast uspokojenie będące skutkiem czułości w rodzinie przynosi wspaniałe owoce. Gesty dotykania i przytulania są również bardzo znaczące, ponieważ budują w dzieciach poczucie własnej wartości, informują że dzieci są ważne, pomagają zaspokoić ich potrzeby emocjonalne, umysłowe i fizyczne. Niepokój może budzić fakt, iż rodzice bardzo rzadko słuchają swoich dzieci ze zrozumieniem, rzadko też stosują kontakt wzrokowy, który jest bardzo skutecznym sposobem okazywania miłości i może pomóc rodzicom ocenić czy dziecko zamyka się, czy jest otwarte na sukces.

Na podstawie zebranych informacji można stwierdzić, że nieprawidłowe postawy rodzicielskie oraz niewłaściwy styl wychowania wpływają negatywnie na sukcesy dziecka w wieku przedszkolnym. W grupie 5 wychowanków bez sukcesów są aż 4 rodziny, w których dominują nieprawidłowe postawy wobec dzieci. Natomiast wśród 20 wychowanków, którzy osiągają sukcesy w przedszkolu, 19 badanych rodzin przejawia prawidłowe postawy i style wychowania, a tylko w 1 rodzinie stosuje się nieprawidłowe postawy wobec dziecka.

Postawy rodzicielskie i styl wychowania, jaki reprezentują rodzice, mają duży wpływ na kształtowanie się więzi uczuciowej między członkami rodziny, a od niej zależy ogólna atmosfera rodzinna. Atmosfera panująca w rodzinie wywiera duży wpływ na rozwój osobowości dziecka, jego postawy wobec przyswajanych w przedszkolu treści, stosunek do pracy oraz do samego siebie i otaczającego świata.

Motywowanie dzieci przez rodziców

Potężnym środkiem zmiany zachowania dzieci jest ich motywowanie przez rodziców oraz pomoc rodziców w osiąganiu przez dziecko sukcesów. Rodzice powinni wiedzieć, co się składa na sukces, powinni sami być osobami, które odnoszą sukcesy, i dzielić z dziećmi realistyczne i pozytywne nastawienie do sukcesów. Zadaniem każdego z rodziców jest pomóc dzieciom w ustaleniu celów i taka wiara w dzieci, aby dostrzegać ich osiągnięcia.

Jak wskazują zestawione dane, wszyscy badani rodzice pomagają swoim dzieciom stosując różne formy motywacji. Nie uzyskano odpowiedzi "nie pomagamy". Z powyższych danych wynika również, iż motywowanie dzieci ma wpływ na ich sukcesy. Rodzice dzieci sukcesu stosują znacznie więcej form motywacyjnych niż rodzice dzieci bez sukcesów.

Sposoby motywowania dzieci a ich sukcesy
rodzaje motywacji	przygotowanie dzieci			razem
		dzieci sukcesu	dzieci otwarte na sukces		dzieci bez sukcesu
pomagamy dziecku wybrać własne cele	2	4	-	6
angażujemy dziecko w takie zajęcia, w których może odnieść sukces	4	5	1	10
nagradzamy dziecko	9	11	4	24
chwalimy dziecko	9	11	5	25
poznajemy dziecko z ludźmi, którzy odnieśli sukces i których podziwiamy	-	-	-	0
pomagamy dziecku w zdobyciu wiedzy i umiejętności umożliwiających osiągnięcie sukcesu	8	10	-	18
nie pomagamy	-	-	-	0

Podsumowanie i postulaty

Zaprezentowane wyżej dane statystyczne potwierdzają wysunięte przypuszczenie, iż istnieje ścisła korelacja między środowiskiem rodzinnym a sukcesami dziecka w wieku przedszkolnym. Można więc sądzić, że prawidłowe postawy rodziców wobec dzieci, właściwy styl wychowania, odpowiedni klimat rodzinny, czyli dobra atmosfera domowa oraz motywowanie dzieci przez rodziców korzystnie wpływają na osiągnięcia dziecka w przedszkolu oraz kształtują dziecko sukcesu, natomiast nieprawidłowe postawy, niewłaściwy styl wychowania, zła atmosfera domowa oraz brak motywacji ze strony rodziców ujemnie wpływają na osiągnięcia i powodują brak sukcesów u dzieci w wieku przedszkolnym. Przeprowadzone badania nie wyczerpują z pewnością tematu, pozwalają jednak na sprecyzowanie postulatów przyczyniających się do polepszenia i usprawnienia oddziaływań rodzinnych kreujących dziecko sukcesu. Oto one:

1. Sukcesy dzieci są bardziej prawdopodobne, jeżeli rodzice przekazują im jednolite i jasno określone wymagania. Kompromis pomiędzy wszystkimi osobami zaangażowanymi w wychowanie dziecka i przekazywanie mu uzgodnionych oczekiwań jest podstawową zasadą w pracy z dziećmi.

2. Dzieci łatwiej się uczą właściwych zachowań, jeśli mają odpowiednie wzorce do naśladowania. Najlepszymi modelami są rodzice. Powinni oni mieć świadomość siły swojego oddziaływania płynącego z systemu wartości i z zachowań. Ważne jest przedstawienie przez każdego z rodziców swojego partnera w taki sposób, by zachęcić dzieci do identyfikowania się z nim.

3. Rozmawianie o dzieciach przy dzieciach może dramatycznie wpłynąć na ich zachowanie i poczucie własnej wartości, dlatego rodzice powinni być ostrożni podczas rozmów o dzieciach. Opowiadanie o sukcesach dzieci może pobudzać ich dumę z własnych osiągnięć, ale wyrażanie rozczarowania z powodu niewłaściwych zachowań może poważnie zachwiać u dziecka poczucie własnej wartości.

4. Poczucie własnej wartości dzieci zdobywają przez pokonywanie przeszkód. Dzieci nie mogą rozwinąć pewności siebie i zdobyć poczucia własnej wartości bez wysiłku. Uniemożliwienie im pokonywania trudności, to równocześnie pozbawienie ich zdobycia szacunku dla siebie samych. Naturalnie, trudno oczekiwać wytrwałości i motywacji osiągnięć u dzieci, które nie odnoszą sukcesów. Jednakże jeśli wytrwałe dążenia do sukcesów bywają uwieńczone powodzeniem, dzieci zdobywają konieczną pewność siebie i umiejętność dostosowywania się do wymagań oraz radzenia sobie z niepowodzeniami.

5. Pewność siebie i poczucie odpowiedzialności za własne postępowanie dzieci zdobywają wtedy, gdy zakres ich swobód jest poszerzany stopniowo. Jeśli nie zapewnimy dzieciom odpowiedniego zakresu swobody, nie będą miały okazji do rozwoju poczucia pewności siebie.

6. Sukcesy dzieci będą bardziej prawdopodobne, jeżeli rodzice podejmą wyzwanie, jakim jest odpowiednie motywowanie dzieci. Zadaniem rodziców jest pomóc dzieciom w ustaleniu celów i taka wiara w nie, by dostrzegać ich osiągnięcia.

7. Dziecko będzie osiągało sukcesy, jeżeli rodzice będą mu okazywali miłość i wsparcie. Okazywanie uczuć wzmaga w dzieciach poczucie własnej wartości. Gdy czują się bardziej wartościowe, czują się kochane.

8. Dzieci będą osiągać sukcesy tylko wtedy, gdy nauczą się funkcjonować w sytuacjach rywalizacji z innymi. Powinny się nauczyć prawidłowego funkcjonowania zarówno wtedy, gdy odnoszą sukcesy, jak i wtedy gdy spotykają je porażki. Powinny zdobyć doświadczenia zarówno w pierwszej, jak i w drugiej sytuacji, by umieć wykorzystać chwilowe porażki do przyszłych sukcesów.

9. Dzieci będą dążyły do osiągania sukcesów, jeśli dostrzegą związki pomiędzy wysiłkiem włożonym w osiągnięcie jakiegoś celu a dobrymi rezultatami tegoż wysiłku. Powinny wiedzieć, co się składa na sukces, i zauważyć obydwie strony, a więc to, że trzeba być twórczym i to, że trzeba umieć się przystosować, a także zdawać sobie sprawę z zewnętrznych i wewnętrznych nagród, jakie się uzyskuje za wysiłek.

Joanna Kawalec
Miasteczko Śląskie

Spis treści

---