Definicje
Fizjoterapia (gr.) = fizykoterapia - leczenie polegające na działaniu na organizm człowieka lub jego części różnych postaci energii, np. mechanicznej, cieplnej, elektrycznej, świetlnej, wytwarzanych za pomocą różnych aparatów.
Rehabilitacja (med.) - przystosowanie do normalnego życia w społeczeństwie osób, które doznały przemijającej lub trwałej utraty zdrowia i stały się na stałe lub na pewien czas inwalidami. Rehabilitacja jest procesem medyczno-społecznym, który dąży do zapewnienia osobom niepełnosprawnym godziwego życia w poczuciu pożyteczności społecznej i bezpieczeństwa społecznego oraz zadowolenia.
Rehabilitacja wyłoniła się z rozwiniętych społeczeństwach z nieszczęść ludzkich i katastrof, za które społeczność czy państwo poczuły się odpowiedzialne. Były to początkowo wojny i epidemie - jak np. choroba Heinego-Medina, kalectwa wrodzone, a później nieszczęśliwe wypadki, choroby okaleczające różne narządy ciała, zaburzenia umysłowe itd.
Leczenie rehabilitacyjne - ćwiczenia, zabiegi rehabilitacyjne.
Ośrodki rehabilitacji - sanatoria rehabilitacyjne, zakłady rehabilitacji, szpitale rehabilitacyjne.
Neurologia (gr.) - dział medycyny klinicznej, nauka o badaniu, rozpoznawaniu i leczeniu schorzeń układu nerwowego.
Pediatria (gr.) - dział medycyny zajmujący się fizjologią i patologią dziecka oraz leczeniem chorób dziecięcych.
Kinezyterapia (gr.) - różne formy ćwiczeń ruchowych - to jedna z form leczenia usprawniającego.
Historia rozwoju rehabilitacji
Rehabilitacja jest prawie tak stara jak ludzkość. Zasady i metody stosowane obecnie w leczeniu usprawniającym mają wiekowe tradycje. Historia rehabilitacji jest bardzo długa. Na całokształt współczesnych osiągnięć często składa się doświadczenie wielu lat a nawet wieków.
Rozwój rehabilitacji w świecie
Najwcześniejsze informacje dotyczące stosowania kul pochodzą ze starożytnego Egiptu z roku 2380 p.n.e.
W dawnej kulturze japońskiej znana była wartość ruchu jako czynnika wpływającego na rozwój i działanie organizmu ludzkiego.
Medycyna w starożytnej Grecji opierała się w dużej mierze na kinezyterapii.
W dziełach Hipokratesa odnajdujemy informacje dotyczące protez po amputacjach, opisy obuwia korygującego zniekształcenia stóp - stopa koślawa, stopa wydrążona i stopa piętowa.
Drewniana proteza kończyny dolnej wykonana 300 lat p.n.e. w Grecji znajduje się obecnie w Royal College of Surgeons w Londynie.
W starożytnym Rzymie - Galen (130-199) opisuje dodatni wpływ ćwiczeń na prawidłowy rozwój ciała.
Caulius Aurelianus (210) podaje wskazówki, co do prowadzenia ćwiczeń biernych w przypadkach porażeń.
Leczenie usprawniające już w czasach starożytnych zajmowało czołowe miejsce w medycynie jako najbardziej fizjologiczny środek profilaktyczny i terapeutyczny.
W czasach średniowiecznych, w których potępiano kult ciała, a hołdowano umartwianie się, nie rozwijano działalności na rzecz niepełnosprawnych i kalekich.
W XIII wieku wynalezienie prochu i wprowadzenie do działań wojennych armat zwiększyło liczbę okaleczonych. W związku z tym powstało zagadnienie leczenia rannych w celu utrzymania zdolności bojowej armii. Wojna i jej skutki odtąd stanowiły najsilniejszy bodziec rozwoju rehabilitacji.
W XVI i XVII wieku na nowo zaczęto interesować się budową i działaniem organizmu ludzkiego, pojawiły się prace na temat wartości gimnastyki.
W Anglii propagowano w tym okresie ćwiczenia w leczeniu zniekształceń klatki piersiowej i kręgosłupa - Glisson (1599-1677) wprowadził pętlę wyciągową za głowę stosowaną do dziś i nazwaną jego imieniem.
W roku 1741 we Francji Nicolas Andre wprowadził do medycyny pojęcie „ortopedia”. Andre połączył rdzenie dwu greckich słów: orthos - prosty oraz paidios - dziecko, w ten sposób chciał określić działanie mające na celu nauczenie różnych sposobów zapobieganie oraz leczenia ułomności u dzieci.
Za twórcę gimnastyki leczniczej uważany jest Szwed Henryk Ling (1776-1839). System Linga opiera się na ćwiczeniach czynnych, które znalazły zastosowanie w leczeniu osób z wadami postawy, zniekształceniami kręgosłupa i innymi schorzeniami narządu ruchu.
Szwed Gustaw Zander (1835-1920) wprowadził ćwiczenia z pomocą specjalnych aparatów i maszyn, które do dziś jeszcze spotyka się w niektórych ośrodkach rehabilitacyjnych i sanatoriach również w Polsce.
Pojęcie rehabilitacja zostało oficjalnie wprowadzone w 1918 roku przez Douglasa Mc Mutie, który w Nowym Jorku prowadził eksperymentalną szkołę reedukacji i rehabilitacji dla inwalidów wojennych, od tego czasu zaczęto używać terminu rehabilitacja w dzisiejszym znaczeniu tego słowa.
Pełny i dynamiczny rozwój rehabilitacji notuje się po II wojnie światowej - odtąd obejmuje ona nie tylko inwalidów wojennych, ale wszystkich chorych i wszystkie osoby niepełnosprawne.
W USA wszechstronny rozwój rehabilitacji łączy się z rokiem 1947 kiedy to w Nowym Jorku powstaje 80-łóżkowy ośrodek - Wydział Rehabilitacji i Medycyny Fizykalnej pod kierunkiem dr Howarda Ruska.
W ostatnich 50 latach powstało wiele metod leczenia ruchem opartych na zasadach anatomii, fizjologii biomechaniki.
E. Kenny (USA) opracowała sposób usprawniający chorych po poliomyelitis z porażeniami - wykonywanie ćwiczeń biernych, stymulacji, ćwiczeń redresyjnych oraz sposób nauki chodzenia w przypadku porażeń wiotkich.
Angielskie ośrodki kinezyterapii opracowały i upowszechniły ćwiczenia bloczkowe z ciężarkami w odniesieniu do wszystkich grup mięśniowych i stawów.
W II połowie XX wieku powstało wiele specjalistycznych opracowań ćwiczeń leczniczych dla poszczególnych schorzeń.
Ćwiczenia Frenkela (Szwajcaria) dla chorych z ataksją i niedowładami spastycznymi polegają na powtarzaniu tego samego ruchu, można je prowadzić przy muzyce w określonym rytmie.
Angielska fizjoterapeutka Bobatha opracowała metodę usprawniania dzieci z porażeniami spastycznymi pochodzenia mózgowego.
Rozwój rehabilitacji w Polsce
Historia rehabilitacji w Polsce również ma długie tradycje sięgające XVI wieku. Lekarz nadworny Stefana Batorego - Wojciech Oczko wzorując się na Galenie propagował w Polsce leczeni ruchem.
W XVII wieku prof. Petrycy z Uniwersytetu Jagiellońskiego zalecał stosowanie ćwiczeń jako czynnika leczniczego w różnych schorzeniach (gra w piłkę, pływanie i przechadzki).
Zasadniczy rozwój rehabilitacje w Polsce nastąpił wraz z powstaniem i rozwojem ortopedii - w XIX wieku w Krakowie chirurg Ludwik Bierkowski zorganizował zakład gimnastyczno-ortopedyczny (1837).
Podobny zakład powstał w 1841 r. w Poznaniu, a jego założycielem był Teofil Matecki - propagator gimnastyki leczniczej w leczeniu bocznych skrzywień kręgosłupa.
W Warszawie istniały już około 1844 r. zakłady gimnastyczno-ortopedyczne założone przez Roberta Eichlera i Gustawa Manna.
Wartość gimnastyki leczniczej była już wyraźnie doceniana przez lekarzy polskich w XIX wieku, zagadnienia te w tym okresie szeroko omawiano na posiedzeniach naukowych.
W 1892 r. w Warszawie H. Kuczalska uruchomiła zakład gimnastyki szwedzkiej, prowadząc w nim ćwiczenia według systemu Linga. Podobne zakłady były utworzone we Lwowie oraz w Poznaniu w latach 1901-1913.
Po pierwszej wojnie światowej zagadnienia wad postawy u dzieci oraz zapobieganie im wysunięto jako podstawowe wśród ważnych problemów z dziedziny kinezyterapii.
W wielu miastach Polski powstają zespoły gimnastyki wyrównawczej dla dzieci z wadami postawy i skrzywieniami bocznymi kręgosłupa, w Poznaniu zajęcia prowadził dr W. Dega.
W roku akademickim 1925/26 zostały wprowadzone zajęcia z zakresu teorii i praktyki gimnastyki leczniczej i masażu na III roku studiów Wyższej Uczelni Wychowania Fizycznego w Poznaniu.
Po drugiej wojnie światowej rehabilitacja we wszystkich krajach, a także w Polsce stała się zagadnieniem na skalę państwową.
Rehabilitację uznano jako główny czynnik zmniejszający stopień kalectwa i liczbę osób niezdolnych do pracy oraz przyspieszający chorym powrót do zdrowia.
Wiodącymi ośrodkami w dziedzinie rehabilitacji w II połowie XX wieku stały się Klinika Ortopedyczna A.M. w Poznaniu pod kierownictwem prof. W. Degi oraz szpital rehabilitacyjny w Konstancinie koło Warszawy pod kierownictwem prof. M. Weissa.
Fizykoterapia
Fizykoterapia - stosowanie w celach leczniczych różnych zabiegów fizycznych, które wywołują określony wpływ na organizm.
w fizykoterapii wykorzystywana jest energia elektryczna, promieniowa, termiczna, woda i masaż,
bodźce fizyczne działają bezpośrednio na skórę lub błonę śluzową, inne zaś na narządy i tkanki głębiej położone,
oprócz działania miejscowego wywierają wpływ na cały organizm na drodze odruchowej,
fizykoterapia w leczeniu usprawniającym spełnia rolę czynnika pomocniczego,
fizykoterapię stosuje się przed, w czasie albo po ruchowych cwiczeniach leczniczych, rzadko jako podstawowy zabieg leczenia zachowawczego,
przepisywanie zabiegów fizykoterapeutycznych należy traktowac tak jak recepty z podaniem rodzaju zabiegu, miejsca, czasu trwania, liczby i przerw między nimi oraz chronologii zabiegu w programie leczniczym chorego,
Fizykoterapia - w dysfunkcji narządu ruchu najczęściej stosowane są zabiegi:
Elektroterapia - w elektroterapii stosuje się prądy stałe, prądy impulsowe i prądy interferencyjne
prąd stały = galwaniczny - działa stymulująco na zakończenia nerwów czuciowych, ruchowych, układ autonomiczny oraz bezpośrednio na włókna mięśniowe, prądy stałe wywołują przekrwienie tkanek przez rozszerzenie naczyń krwionośnych, wykorzystywane są w leczeniu porażeń wiotkich w celu poprawy ukrwienia, w stanach bólowych, w zanikach mięśni
galwanizacja przepływowa - działanie przeciwbólowe, poprawa i przyspieszenie wytwarzania kostniny w złamaniach kości
jontoforeza - to sposób wprowadzania jonów lub cząsteczek leków poprzez skórę lub błonę śluzową pod wpływem prądu stałego
elektrogimnastyka (elektrostymulacja) - wywołuje skurcze określonych grup mięśni w celu ich usprawnienia, zastosowanie w leczeniu porażeń i niedowładów obwodowych, w zanikach i osłabieniach mięśniowych, np. po opatrunkach gipsowych
prądy diadynamiczne - są to prądy modulowane, powstałe przez nałożenie na prąd galwaniczny prądu sinusoidalnego, zastosowanie - bóle spowodowane urazami (złamania, skręcenia stawów) wypadnięcie jądra miażdżystego, bóle fantomowe, bóle mięśniowe, w zaburzeniach troficznych
prądy interferencyjne - lecznicze działanie wykazują prądy o częstotliwości 0-100 Hz zmniejszają pobudliwośc bólową, pobudzają motorykę tkanek, działają na układ wegetatywny poprzez przekrwienie głębokich naczyń, zastosowanie - obrzęki pourazowe, przykurcze stawów, zaniki mięśni, obwodowe porażenia nerwów, mialgie i neuralgie, niedowłady w poliomyelitis, zespoły bólowe szyi, barku, bóle międzyżebrowe
diatermia krótkofalowa - wykorzystywane są prądy zmienne o wysokiej częstotliwości, działanie polega na wytwarzaniu się ciepła w tkankach ustroju położonych głębiej, ciepło wywiera wpływ przeciwbólowy, przeciwskurczowy i przeciwzapalny, zastosowanie - przewlekłe i ostre stany zapalne stawów, torebek stawowych, tkanki łącznej, mięśniowej, nerwowej i w stanach pourazowych.
Światłolecznictwo - działanie lecznicze wykazują promienie świetlne widzialne, podczerwone i krótkie nadfioletowe, zastosowanie:
promienie podczerwone (Sollux) - rozgrzewanie tkanek przed cwiczeniami lub przygotowanie do elektrogimnastyki
promienie nadfioletowe (lampy kwarcowe) - działanie miejscowe i ogólne - wpływ na gospodarkę Ca-P w niektórych chorobach układu kostnego.
Ultradźwięki - to fale dźwiękowe o częstotliwości powyżej 20 000 drgań na sekundę, są niesłyszalne dla ucha ludzkiego, w terapii wykorzystywane są fale o częstotliwości 80 000 - 1 000 000. Ultradźwięki działają na organizm mechanicznie i termicznie. Zastosowanie - stany zapalne stawów, zniekształcenia stawów, mięśni i nerwów, jako środek przeciwbólowy w bólach fantomowych po amputacjach, w bólach mięśni, w bólach blizn.
Parafinoterapia - polega na stosowaniu gorącej parafiny o temperaturze 50-55o C w postaci kąpieli, okładów czy opasek parafinowych, działanie lecznicze polega na przegrzaniu skóry i tkanek głębiej położonych. Zastosowanie - w leczeniu przykurczów, przygotowanie do ćwiczeń, w bliznach i zrostach pooperacyjnych, w porażeniach po poliomyelitis, w chorobach gośćcowych.
Masaż - szereg ruchów wykonywanych ręką masażysty w pewnej kolejności i w określonym tempie w celach leczniczych, ruchy te to: głaskanie, ugniatanie, rozcieranie, oklepywanie i wstrząsanie - masaż klasyczny. Masaż stosuje się w celu pobudzenia obiegu krwi i uzyskania lepszego ukrwienia tkanek. Masaż wirowy - podwodny.
Fizykoterapia w neurologii dziecięcej
Odrębnośc rehabilitacji leczniczej w chorobach układu nerwowego pozostaje w ścisłym związku ze specyficzną rolą układu nerwowego w sterowaniu procesami życiowymi i koordynowaniu wszelkich czynności organizmu ludzkiego. Objawy zaburzeń czynności nerwowych zależą w większym stopniu od umiejscowienia i rozległości ogniska chorobowego niż od rodzaju czynnika chorobowego. Wiele jednostek chorobowych mimo różnej etiologii wykazuje podobne zaburzenia i objawy neurologiczne oraz podobny deficyt czynnościowy. Również podobny jest przebieg rehabilitacji i technika zabiegów fizykoterapeutycznych niezależnie od przyczyny choroby. Właściwe prowadzenie usprawnienia ruchowego i skutecznośc rehabilitacji neurologicznej w dużej mierze zależy od poznania mechanizmów patologicznych, stanowiących podłoże zmian strukturalnych i zaburzeń czynnościowych uzewnętrzniających się w różnych zespołach chorobowych. Główne objawy charakteryzujące choroby układu nerwowego i sprawiające największe trudności w ich usunięciu to:
zmiany napięcia mięśniowego
niedowłady ruchowe
upośledzenie czucia
bóle i przykurcze w obrębie narządu ruchu
zaburzenia równowagi
upośledzenie procesów odżywczych oraz przemiany energii.
Wady rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego
Przyczyny - różnorodne czynniki teratogenne:
substancje chemiczne - leki
promienie jonizujące
czynniki biologiczne
czynniki infekcyjne
czynniki genetyczne - dziedziczenie nieprawidłowych cech
1. Wady rozwojowe mieszczące się w pojęciu dysrafii, będące wynikiem
zaburzonego zamykania się cewy nerwowej
przepuklina oponowa czaszki i oponowo mózgowa:
rozszczep czaszki utajony
przepuklina oponowa czaszki
przepuklina oponowo-mózgowa
największy problem kliniczny stanowią przepukliny oponowo-mózgowa i oponowa czaszki - konieczne jest leczenie neurochirurgiczne
prawdziwa dziurowatośc mózgu - wada ta występuje w związku z zaburzeniami zamykania się dogłowowej części cewy nerwowej, polega na istnieniu w półkulach mózgowych różnego kształtu ubytków i jam, łączących się z układem komorowym mózgu oraz z powierzchnią kory mózgu. Objawy: niedowłady połowicze, objawy pozapiramidowe ze znacznym opóźnieniem w rozwoju psychoruchowym i padaczką
leczenie jest w zasadzie objawowe połączone z usprawnianiem psychoruchowym dziecka, wyjątkowo wada ta wymaga leczenia neurochirurgicznego
przepuklina oponowo-rdzeniowa
objawy neurologiczne: niedowłady wiotkie kończyn dolnych, deformacje stóp, zaburzenia czynności zwieraczy, zmiany troficzne, przykurcze kończyn dolnych
leczenie - operacyjne w pierwszych godzinach życia dziecka, dzieci operowane wymagają długotrwałego leczenia wielospecjalistycznego - zwłaszcza rehabilitacyjnego w ścisłej współpracy z psychologiem i z rodzicami dziecka
zaburzenia rozwojowe móżdżku - występują często z wadami półkul mózgu, mogą polegac na znacznym lub częściowym niewykształceni móżdżku (robaka, półkul móżdżkowych), kliniczne wady móżdżku objawiają się obniżeniem napięcia mięśniowego, zaburzeniami w rozwoju funkcji statycznych oraz koordynacji ruchowej - wymienione objawy mogą być znacznie nasilone i często występują w połączeniu z zaburzeniami mowy, drżeniem zamiarowym i dysmetrią, zaburzeniami równowagi, oczopląsem itp.
leczenie jest objawowe oraz usprawniające za pomocą fizjoterapii.
2. Wady rozwojowe struktur linii środkowej
całkowity lub częściowy brak ciała modzelowatego i wady przegrody przeźroczystej - wady te powstają w związku z zaburzeniami tworzenia się szwu środkowego, objawy: napady drgawek (niekiedy połowicze), opóźnienie w rozwoju psychoruchowym - wymienione wady łącznie z padaczką oraz zmianami ocznymi tworzą zespół Aicardi; przyczyny: czynniki zewnątrzpochodne (w pierwszym trymestrze ciąży) lub zespół dziedziczący się autosomalnie recesywnie w sprzężeniu z chromosomem X
leczenie - głównie objawowe
3. Wady wynikające z zaburzonej migracji neuroblastów (heterotopie)
zaburzenia migracji neuroblastów prowadzą do nieprawidłowego
ukształtowania zarówno zakrętów płaszcza mózgu, kory mózgowej oraz struktur istoty szarej mózgu; heterotopie towarzyszą zwykle wielu
wadom rozwojowym ośrodkowego układu nerwowego; często stwierdzic je można w zespole małogłowia (małomózgowia prawdziwego)
małomózgowie i małogłowie pierwotne prawdziwe - przyczyna: głównie czynniki genetyczne, dziedziczy się recesywnie autosomalnie; kliniczne oprócz małych wymiarów czaszki może występowac niewielkiego stopnia opóźnienie w rozwoju psychoruchowym (zaburzenia rozwoju mowy) oraz padaczka; leczenie w wielu przypadkach neurochirurgiczne, rozległośc zabiegu zależy od rodzaju stwierdzanej wady i objawów neurologicznych; każde dziecko z wrodzoną wadą układu nerwowego powinno być konsultowane łącznie z jego rodziną w poradni genetycznej, rehabilitacja zależna od objawów klinicznych
4. Inne, współistniejące i często łączące się z w/w rodzajami - wodogłowie wrodzone, wodomózgowie, małogłowie prawdziwe, wielkogłowie, prawdziwa dziurowatośc mózgu, zaburzenia rozwojowe móżdżku
Zespół wodogłowia - pojęcie wodogłowia łączy się z zachwianiem równowagi i proporcji pomiędzy ilością wytwarzanego i wchłanianego płynu mózgowo-rdzeniowego, doprowadza to do znacznego poszerzenia przestrzeni płynowych mózgu na skutek ostrego lub przewlekłego, nadmiernego gromadzenia się w nich płynu; podział wg stopnia aktywności:
wyrównane
niewyrównane
komunikujące (otwarte)
niekomunikujące (zamknięte)
wrodzone
nabyte
wady rozwojowe ośrodkowego układu nerwowego doprowadzające do zespołu wodogłowia:
wrodzona niedrożnośc i dysplazja wodociągu mózgu (Sylwiusza) - dziedziczenia recesywne sprzężone z chromosomem X
zespół Arnolda-Chariego, zwłaszcza jeśli łączy się z obecnością przepukliny mózgowej lub opnowo-rdzeniowej
zespół Dandy'ego-Walkera, związany z niedrożnością otworów bocznych komory IV oraz z nieprawidłową budową robaka móżdżku
najczęstsze przyczyny wodogłowia - zarówno wrodzonego jak nabytego - procesy o etiologii zapalnej, doprowadzają one wtórnie do zmian w ośrodkowym układzie nerwowym (zlepy, zrosty itp.), które zakłócają krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego; zbliżony mechanizm można obserwowac także w związku z pourazowym wylewem krwi do przestrzeni podpajęczynówkowej; wśród przyczyn pozapalnych wodogłowia wymienia się najczęściej przebyte w okresie noworodkowym lub niemowlęcym bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zwłaszcza o etiologii pneumokokowej; wodogłowie wrodzone często spowodowane jest procesami zapalnymi wewnątrzłonowymi typu bakteryjnego;
objawy kliniczne:
u dzieci młodszych (do 2 r.ż.) - nadmierne powiększanie się wymiarów czaszki, postępujący rozstęp szwów, u niemowląt uwypuklenie ciemienia przedniego, tylnego oraz bocznych
w związku z zastojem w naczyniach widoczne jest rozszerzenie naczyń żylnych na powierzchni głowy
przy opukiwaniu czaszki - odgłos czerepowi (dzbanowy)
zmiany na dnie oczu w postaci zatarcia granic nerwu wzrokowego lub tarczy zastoinowej
objaw zachodzącego słońca polegający na uwidacznianiu się twardówki nad górną częścią tęczówki przy patrzeniu na wprost lub ku górze
u dzieci z zespołem wodogłowia może występowac ponadto niedowład nerwu odwodzącego (n. VI), niezbornośc typu móżdżkowego i przetrwałe automatyzmy ruchowe oraz zaburzenia w motoryce dużej
podstawą do rozpoznania wodogłowia oprócz wymienionych objawów klinicznych są badania diagnostyczne przestrzeni płynowych (punkcja lędźwiowa, u niemowląt ponadto nakłucie podtwardówkowe i komór bocznych mózgu), badania morfologiczne płynu mózgowo-rdzeniowego i jego ciśnienia, kontrola krążenia płynu; badania diagnostyczne obejmować powinny także usg czaszki, osiową tomografię komputerową, rezonans magnetyczny
leczenie wodogłowia czynnego powinno być przyczynowe, a więc związane z usunięciem przyczyny jeśli jest ona znana i możliwa do usunięcia (np. guz, zrosty); wodogłowie aktywne leczone jest w zasadzie chirurgicznie; wprowadzenie fizjoterapii w zależności od stanu ogólnego dziecka oraz objawów neurologicznych.
10