Urszula Napres

Małgorzata Żórawska

Biblioterapia

Książki pisze się po to, aby ludzi łączyć i spajać, i aby ocalić ich przed nieubłaganym wyrokiem życia, jakim jest przemijanie i zapomnienie.

Stefan Zweig

1. Co to jest biblioterapia ??

Biblioterapia to proces terapeutyczny, w którym odpowiednio wyselekcjonowane i przystosowane materiały czytelnicze stosuje się jako środek wspierający proces leczniczy i wychowawczy.

Biblioterapia jest metodą psychoterapeutyczną, która przez literaturę buduje lub odbudowuje zasoby osobiste, obraz siebie i świata oraz redukuje przykre napięcie emocjonalne. W Polsce jako dyscyplina naukowa pojawiła się w latach 30tych XX wieku.

Biblioterapia rozumiana jest jako zmierzone działanie wykorzystywania książki lub materiałów niedrukowanych (obrazy, filmy) prowadzące do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych.

Istotą biblioterapii jest proces asymilacji wartości psychologicznych, społecznych i estetycznych z książek czasopism czy materiałów niedrukowanych z ludzkim charakterem, osobowością i zachowaniem. W ujęciu psychologicznym celem biblioterapii jest kształtowanie osobowości jednostki znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej.

Biblioterapią mogą być objęte dzieci i dorośli, osoby chore i niepełnosprawne oraz osoby zdrowe w sensie medycznym.

2. Historia biblioterapii

Dzieje biblioterapii są prawie tak stare, jak dzieje książki. Na jednej z najstarszych bibliotek w Aleksandrii widniał napis „Lekarstwo dla duszy”, a w 1272 roku w szpitalu Al. - Mansur w Kairze stosowano czytanie Koranu jako część leczenia.

Od średniowiecza istniały w całej Europie szpitale zakładane głównie przez zakonników, nie ma jednak źródeł na temat zbiorów bibliotecznych.

Teksty świeckie do leczenia wprowadzono po raz pierwszy w XIX wieku do szpitalu angielskich, szkockich i amerykańskich. Na posiedzeniu Stowarzyszenia Bibliotekarzy Angielskich zachęcano do wykorzystania w szpitalach książek o treści religijnej i rozrywkowej. Książki przynoszono chorym na oddziały.

Na początku XIX wieku w Ameryce Bejamin Rush wprowadził do czytania w celach terapeutycznych, oprócz materiałów religijnych, teksty świeckie o tematyce moralnej i filozoficznej.

Podczas I wojny światowej powstała w Anglii tzw. biblioteka wojenna, która miała dostarczać książki pacjentom szpitali wojskowych. Przedsięwzięcie to okazało się bardzo trafne, gdyż przyniosło ulgę w cierpieniu pacjentów.

W latach trzydziestych ubiegłego stulecia pojawiła się tendencja do celowego stosowania książek w procesie terapeutycznym, zaczęto określać tę formę terapii jako biblioterapię. Termin ten pochodzi od greckiego słowa biblion - książka, a użyty został po raz pierwszy w roku 1916 przez Samuela McCherda Crothesa.

W 1966 roku amerykańskie Towarzystwo Bibliotekarzy przyjęło oficjalną definicję biblioterapii, mówiąc, iż „jest to użycie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako pomocy terapeutycznej w medycynie i psychiatrii; a także pośrednictwo w rozwiązywaniu problemów osobistych poprzez ukierunkowane czytanie”.

Także i w Polsce pojawiły się pierwsze opracowania dotyczące biblioterapii Zaczęto wprowadzać ją jako przedmiot nauczania do programów nauczania pielęgniarek i bibliotekarzy. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych pojawiło się coraz więcej publikacji na temat biblioterapii i bibliotecznej obsługi osób w niekorzystnej sytuacji.

W Polsce właściwy rozwój biblioterapii przypada na lata po drugiej wojnie światowej. Nie należy jednak sądzić, że wcześniej nie doceniano u nas pozytywnej roli książki w leczeniu. Jedna z najwcześniejszych wzmianek o bibliotekach szpitalnych w Polsce to opis szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie z 1927 roku. Sam termin biblioterapia wprowadza w Polsce w 1938 roku profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Franciszek Walter. Biblioterapię umiejscawia się zarówno w sferze zasięgu problemów medycyny, jak też w sferze spraw dotyczących kultury. Taka pozycja niesie zawsze w sobie możliwości niedocenienia spraw, które wchodzą w te sfery. Charakterystycznym zjawiskiem współczesnego rozwoju nauki jest pojawienie się nowych dyscyplin naukowych, właśnie z pogranicza różnorodnych nauk. Aby biblioterapia mogła osiągnąć należyty poziom naukowej metody psychoterapeutycznej i ukazać nowe możliwości lecznicze, powinna stać się narzędziem działania bądź w rękach lekarza - psychologa wykształconego również w dziedzinie literaturoznawstwa, bądź w rękach bibliotekarza - wychowawcy wykształconego w dziedzinie medycyny i psychologii.

Obecnie w Polsce zmieniła się nieco sytuacja dotycząca zastosowania biblioterapii. Pogorszyła się wprawdzie sytuacja bibliotek szpitalnych i sanatoryjnych, ale poprawiła się informacja na temat możliwości terapeutycznego wykorzystania literatury. W piśmiennictwie medycznym i bibliotecznym wyraźnie oddziela się już czytelniczą obsługę chorych od biblioterapii.

W Polsce ten podział wprowadził po raz pierwszy Franciszek Czajowski. Wyróżnił on:

- typową (tradycyjną) obsługę biblioteczną chorych, która polega na udostępnieniu materiałów bibliotecznych (czytelniczych) bez ukierunkowanego oddziaływania na psychikę chorego poprzez odpowiednio dobraną literaturę

- biblioterapię właściwą - gdy czytelnictwo chorych jest sterowanie i systematyczne prowadzone przez właściwie przygotowanych fachowców

- terapię zajęciową z książką - prowadzona w pracowni terapeutycznej, podczas której chorzy mogą nie tylko wypożyczać i czytać książki, ale przede wszystkim wykonują niektóre prace bibliotekarskie, takie jak: porządkowanie, oprawianie i opisywanie.

3. Rodzaje biblioterapii

1. Biblioterapia instytucjonalna - oznacza stosowanie literatury zgodnie z potrzebami

indywidualnego pacjenta, stanowi jakby przepisywanie książek na specyficzne choroby. Celem jest informowanie chorego o przebiegu choroby i zapewnienie mu odpowiedniej rekreacji. Najczęściej prowadzona jest przez lekarzy a dominującym rodzajem literatury jest beletrystyka oraz literatura psychologiczna.

2. Biblioterapia kliniczna - polega na stosowaniu literatury w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi. Ma ona charakter psychoterapii i stosowana jest w celu dokonania wglądu w uczucia i doznania pacjenta, co ma prowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej.

3. Biblioterapia rozwojowa (klasyczna) - dostosowuje książki do potrzeb “normalnych

użytkowników”. Zajęcia mają pobudzać rozwój i wspierać samorealizację oraz zdrowie

uczestników a wszystko po to aby osiągnęli oni poczucie szczęścia. Prowadzone w szkole lub środowisku otwartym mają pomagać ludziom w rozwiązywaniu ich problemów.

Obecnie na określenie tego terminu stosuje się nazwę:

Biblioterapia wychowawczo - umanistyczna - polega ona na specjalnym terapeutycznym wychowaniu przez książkę. Z tego typu terapii korzystają “osoby normalne” znajdujące się w pewnych sytuacjach kryzysowych, ale dotyczy też osób z zaburzeniami funkcjonowania społecznego.

Innym rodzajem biblioterapii jest bajkoterapia. Adresowana jest nie tylko do dzieci, również do rodziców, nauczycieli i terapeutów, by wejść w świat dziecięcych marzeń i zrozumieć się

wzajemnie. Jest pomocą w samodzielnym i twórczym sposobie radzenia sobie w świecie.

Istnieją dwa rodzaje bajek terapeutycznych:

1. Bajki psychoedukacyjne

2. Bajki psychoterapeutyczne

Treści obydwu rodzaju bajek koncentrują się wokół sytuacji emocjonalnie trudnych, które

zdarzają się w toku rozwoju dziecka. Wspieranie dziecka poprzez te bajki polega na

wzbogacaniu jego wiedzy o sobie i świecie.

Bajki psychoedukacyjne - działają przede wszystkim na sferę poznawczą dziecka, wspierając jego rozwój, przedstawiają inny sposób myślenia, odczuwania i działania. Bajki te konkretyzują emocje, przypisując je określonym zdarzeniom, stymulują empatię, obrazują jak

ważne są właściwe relacje z innymi.

Bajki psychoterapeutyczne - mają wskazać inne wzory myślenia odczuwania działania.

Mają umożliwić kontrolę poznawczą, dać wsparcie emocjonalne i skompensować

niezaspokojone potrzeby.

Zatem bajki psychoedukacyjne głównie wspierają dziecko w jego rozwoju a bajki psychoterapeutyczne odnoszą się do niezaspokojonych potrzeb i niskiej samooceny, próbując

skompensować, zmodyfikować, skorygować czy odbudować obraz własnej osoby.

4. Jaki powinien być biblioterapeuta ??

Powinien być fachowcem, posiadać odpowiednią wiedzę i predyspozycje, powinien być cierpliwy i spokojny.

Powinna być to również osoba:

- posiadająca zdolność syntonii i empatii, charakteryzująca się łatwością nawiązywania kontaktów, umiejętnością wczuwania się w sytuację osoby potrzebującej pomocy, umiejętnością prowadzenia taktownych rozmów, umiejętnością aktywnego słuchania, potrafiąca być dyskretnym animatorem sytuacji terapeutycznej

- umiejąca dobrze zdiagnozować problemy i potrzeby uczestnika biblioterapii - w oparciu o swoją wiedzę psychologiczno - pedagogiczną, własne doświadczenie i intuicję

- znająca bardzo dobrze literaturę i możliwości jej oddziaływania na uczestnika biblioterapii, w danej sytuacji terapeutycznej

- posługująca się bogatym, eklektycznym warsztatem terapeutycznym (techniki wizualicyjne, drama, techniki plastyczne)

- umiejąca zachować się w zależności od nadrzędnych celów terapii, dyrektywnie lub nie dyrektywnie

- umiejąca przeprowadzić komunikację wewnątrzgrupową przez kilka etapów:

- wentylację, kiedy występuje ekspresja własnych problemów uczestnika wobec zgromadzonych

- walidację, kiedy uczestnicy wzajemnie sobie pomagają przełamując poczucie izolacji

- eksperymentowanie - tu każdy może wypowiadać swoje myśli i prezentować własne podstawy, w atmosferze emocjonalnego bezpieczeństwa

- pochodząca z pokorą do podmiotu i przedmiotu swojej działalności to znaczy, że nie ocenia a akceptuje grupę lub indywidualnego adresata swych działań

- wyrozumiała dla członków grupy i dla samej siebie czyli taka, która rozumie, ze żadna z metod nie może być traktowana jako panaceum na wszelkie problemy i że nie wszyscy pacjenci chcą (lub mogą) współpracować z prowadzącym grupę lub innymi członkami grupy.

5. Zastosowanie biblioterapii

Terapeutyczne oddziaływanie tekstu jest bardzo szerokie. Fragment powieści, wiersz, cytat z Biblii, bajka itp. mogą wiele zmienić zarówno w stanie wewnętrznym podopiecznego, jak i w relacjach międzyosobowych, w których uczestniczy. Dlatego teksty traktowane jako elementy pomagające, terapeutyczne

- wspomagają komunikację w wielu sytuacjach pielęgnacji i opieki

- pobudzają do rozmowy, do posiadania inicjatywy w tym zakresie

- napełniają "życiem" kontakty pomiędzy fachowo pomagającym a jego podopiecznym

- ułatwiają otwarte dyskutowanie o różnorakich problemach

- są ważnym elementem w pracy nad biografią pacjenta, bo "przenoszą w czasie" do jego młodości
- stanowią podstawę do medytowania

- pomagają w delikatnym przekazywaniu wskazówek o koniecznych zmianach w zachowaniu, w ramach pedagogiki dzieci i dorosłych

- odprężają, uspokajają, odwracają uwagę od czynników wywołujących stres

- przypominają o zarzuconym nawyku czytania, sensownie wypełniającym czas osoby trwale niepełnosprawnej lub przewlekle chorej.

Biblioterapia jest więc terapeutycznym wykorzystaniem tekstu (czytanego samodzielnie lub przez opiekuna) jako środka pomagającego w rozwiązywaniu problemów podopiecznego.

Jako kryteria o podstawowym znaczeniu możemy uznać następujące zasady, powstałe jako wynik teoretycznej refleksji nad zebranymi w praktyce doświadczeniami:

1. Książka powinna prowadzić do wyciszenia wewnętrznego, refleksji, zastanawiania się nad życiem, skupienia. Czytający ma dzięki lekturze „wędrować po nowych drogach” bez opuszczania łóżka czy wózka inwalidzkiego, przy czym ta wędrówka powinna mu sprawić przyjemność i ostatecznie doprowadzić na nowo - lub z nowej strony - do jego własnej osoby.

2. Z poprzednią uwagą koresponduje zalecenie, że powinno się wybierać przede wszystkim teksty, w których jakąś rolę gra rozważanie wartości, konflikt etyczny, walka dobra ze złem, pokonywanie trudności. Im głębiej dany tekst zajmuje się taką tematyką, tym większe szanse, że podopieczny uświadomi sobie swoje własne ideały - zapomniane, zagłuszone przez życiowe trudności, zamienione na konformizm i pragmatyczność postępowania. W każdych okolicznościach i w każdym rodzaju relacji pomocowej naszemu klientowi, pacjentowi, mieszkańcowi będzie się lepiej żyło, jeżeli choć trochę będzie umiał podbudować się czymś, co wykracza poza jedynie doraźne potrzeby.

3. Ważną rolę pełnią pozytywne przykłady protagonistów (czyli bohaterów książek), z którymi podopieczny może się zidentyfikować. We współczesnej literaturze wielu pisarzy wykorzystało motyw zmagania się człowieka z przeciwnościami życiowymi. Taka osoba, ponosząc nawet po drodze poważne porażki, w ostatecznym rozrachunku staje się zwycięzcą i mistrzem swojego własnego życia. Tego rodzaju książka jest jedynym w swoim rodzaju „zwierciadłem dla duszy”, w którym człowiek może się przejrzeć, na nowo zinterpretować własne życie, zastanowić się nad konstruktywną perspektywą, postarać o pozytywną identyfikację.

4. W terapiach przeznaczonych dla dzieci bardzo często terapeuci posługują się lalkami, które „mówią za dziecko”. Dziecko samo wkłada w usta lalki nękające je lęki, niepewności, pytania, przez co nie musi wprost mówić o własnych problemach. Analogiczną rolę może pełnić w życiu dorosłego człowieka książka. Poruszając problemy podobne do trudności czytelnika, umożliwia ona ich przemyślenie, a równocześnie zapewnia zdystansowanie się, stanięcie obok, poszerzenie perspektywy. Nie jest to jedynie zwykły zabieg prowadzący do uspokojenia emocji, ale bardzo istotna pomoc do spojrzenia na życie pod takim kątem, pod którym nie tylko dokładniej widzi się wszystko, ale też łatwiej jest dostrzec czynniki pozytywne. Zachęca to do działania w tradycyjny lub w zupełnie nowatorski sposób, a niekiedy na zasadzie wymiany - nie jest ważne to, czego nie da się osiągnąć, liczą się natomiast wszelkie pola dostępnych aktywności.

5. W końcu, choć nie jest to najmniej ważna sprawa, dobrze dobrany tekst pomaga przynajmniej po części poradzić sobie z problemami wymykającymi się czysto racjonalnej refleksji, uwrażliwia na szczegóły istotnie wpływające na ogląd całości itp.

5. Scenariusz biblioterapii

Scenariusz składa się z dwóch części:

1. Wprowadzająca - stosuje się zabawy integracyjne, twórcze, koncentracyjne, aktywizujące, rozluźniające;

2. Biblioterapia - czytanie odpowiedniego tekstu terapeutycznego i omówienie go z uczestnikami zajęć, uczestnicy mogą wymyślić inne zakończenie, mogą wejść w rolę wybranego bohatera, mogą go narysować, mogą wykonać ilustrację do czytanego utworu;

Scenariusz powinien zawierać:

1. Temat

2. Cele szczegółowe

3. Metody i techniki

4. Środki

Wszystkie zajęcia terapeutyczne powinny zawierać kontrakt

Na zajęciach uczestnicy:

1. Nie krzyczą

2. Nie mówią brzydkich słów

3. Mówią po imieniu

4. Uczestniczą dobrowolnie

5. Są bezpieczni, prowadzący nie będzie ich stresował

Poza tym obowiązują następujące zasady:

1. Szczerości - każdy mówi to co myśli

2. Aktywności - każdy stara się brać żywy udział

3. Dobrowolności - nie ma przymusu wypowiedzi

4. Dyskrecji - to co jest na zajęciach nie wynosi się na zewnątrz

Formy pracy stosowane w biblioterapii:

1. Aktywna - prowadzi do określenia (np. co to jest miłość, przyjaźń) przez uczestników

a nie przez prowadzącego

2. Wizualizacja - uczestnicy siadają wygodnie, zamykają oczy, słuchają tego co mówi

prowadzący i wyobrażają sobie tę sytuację

Metody i techniki stosowane w biblioterapii:

1. Drama - metoda polegająca na uczeniu się przez przeżywanie, wchodzenie uczestników w role.

2. Słoneczko - metoda polegająca na pisaniu skojarzeń np. od wyrazu złość, radość, samotność.

3. List - technika dramowa polegająca na pisaniu przez grupę listu do określonego bohatera, następnie wszystkie grupy czytają listy i na ich podstawie układają opowiadanie jak powinien nasz bohater postąpić.

4. Poza - technika dramowa polegająca na przedstawianiu sobą, swoim ciałem osoby, sytuacji, emocji np. radości.

5. Płaszcz eksperta - technika dramowa polegająca na spojrzeniu na jeden problem z różnych punktów widzenia np. z punktu widzenia księdza, dziennikarza, matki, ojca, kolegi, nauczyciela, policjanta.

6. Bezludna Wyspa - technika dramowa polegająca na wizualizacji, następnie na pracy

w grupach i przedstawieniu w formie plastycznej na arkuszach papieru

zagospodarowania bezludnej wyspy (technika ta diagnozuje grupę, jest twórcza

i integracyjna).

7. Parada gwiazd - technika dramowa polegająca na integrowaniu grupy. Uczestnicy

zajęć dobierają się w pary. Każda z osób opowiada o sobie (po 2 minuty). Następnie

uczestnicy stają w kole i osoby opowiadają o swoim partnerze. Później pary biorą się

za ręce i przechodzą przez środek koła, natomiast pozostali biją brawo.

Tę samą technikę można zastosować do opowiedzenia o sobie z wykorzystaniem

motywów ulubionej bajki, baśni - uczestnik wciela się w bajkową (baśniową) postać,

wprowadza do opowiadania zarówno elementy bajkowe (baśniowe) jak i prawdziwe

zaczerpnięte ze swojego życia.

8. Płatki kwiatów - zabawa uwrażliwiająca - uczestnicy zajęć rysują kwiatek; środek

i 6 płatków (duże). W środku wpisują swoje imię, w płatkach zaś:

- co lubię x3

- czego nie lubię x3

- za co kogoś podziwiam

- co chciałabym jeszcze zrobić

- z czego jestem dumna

- dwa miejsca wspomnień i sentymentów

9. Cztery okna - zabawa uwrażliwiająca - uczestnicy składają kartkę tak, aby powstały

cztery pola, a następnie wpisują odpowiedzi na cztery pytania:

- co jest dla mnie największym szczęściem

- jaka jest moja ulubiona książka i dlaczego

- cel życiowy jaki wyznaczyłam sobie do zrealizowania

- trzy rzeczy które dobrze potrafię

lub:

- ja jako kolor

- ja jako kwiat

- ja jako góra

- ja jako droga

10. Kolory - zabawa twórcza polegająca na wybraniu przez uczestników kolorowej kartki

(można wykorzystać papier kolorowy-wycinankowy) i wypisaniu czterech słów

skojarzonych z wybranym kolorem, następnie z użyciem tych słów należy ułożyć

opowiadanie.

11. Zabawy z imieniem - na kartce papieru wpisujemy swoje imię pionowo drukowanymi

literami. Przy każdej literze piszemy pozytywne cechy charakteru lub nazwy kwiatów, zwierząt, drzew, miast lub ułożyć jak najwięcej wyrazów ze swojego imienia.

12. Plampacz - stworek z innej planety - ćwiczenia twórcze polegające na narysowaniu

przez uczestników jednego elementu „plampacza” np. głowy, następnie podają oni

swoją kartkę sąsiadom, ci dorysowują tułów i podają kartkę dalej, następni uczestnicy

rysują ręce itd. Ćwiczenia kończą się w momencie gdy kartki papieru wrócą do właścicieli z narysowanymi „plampaczami”.

6. Podsumowanie

Książka jest narzędziem biblioterapii, ale nie każda książka. Tylko lektura odpowiednio dobrana może wywierać korzystny wpływ na dziecko i nie pozwalać mu na chwile zniechęcenia lub zwątpienia. Żeby książka spełniała swoją pozytywną rolę musi być dostosowana do potrzeb i okoliczności życiowych.

Tylko praktykując biblioterapię można przekonać się o jej skuteczności i rozszerzać jej postaci. Tak wielu uzdolnionych, wrażliwych i mądrych ludzi przelało swoje doświadczenie życiowe na papier, że wielkim marnotrawstwem jest brak korzystania z tego bogactwa.

Książka uczy cię zastanowić się nad życiem i jego sprawami, prowadzi cię jakby za rękę przez wądolce i mielizny, żebyś nie błądził, ścieżki twoje prostuje, a przede wszystkim uczy cię radości życia.

Gustaw Flaubert

Bibliografia:

1. Biblioterapia: teoria i praktyka, poradnik; Irena Borecka; Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Warszawa 2001

2. Biblioterapia w praktyce: poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów; pod redakcją Eweliny Koniecznej; Impuls 2006 - Kraków; Wydanie 2 poprawione

---