Powstanie miast - państw Sumerów w Mezopotamii
Nie ma pewności, skąd na Bliskim Wschodzie w dolinie Tygrysu i Eufratu w IV w. p.n.e. wzięli się Sumerowie. Nie jest wykluczone, że dokonali przedtem inwazji na ludność w Międzyrzeczu osiadłą, która wiodła rolniczy tryb życia.
Tereny Mezopotamii na skutek ciągłego przesuwania się ujść rzek miały bardzo żyzną glebę, co sprzyjało powstaniu prymitywnego rolnictwa. Stopniowo bagna i błota przekształcono w pola uprawne. Uprawiano wówczas dziką pszenicę i jęczmień oraz hodowano bydło, kozy, owce i świnie, a także ptactwo domowe. Ponieważ ludy przed sumeryjskie znały koło, wykorzystywały zwierzęta również do przewożenia ciężarów. Wydobywano także glinę i stosowano koło garncarskie.
Jednak to Sumerowie byli twórcami cywilizacji uznawanej współcześnie za najstarszą na Ziemi. To dzięki nim i ich wynalazkowi pisma dobiegła końca epoka prehistoryczna w dziejach ludzkości. Kultura Sumerów wywarła ogromny wpływ m. in. na starożytny Egipt i Babilonię, których dziedzictwo przejęły kolejne wielkie cywilizacje. W pierwszej połowie II w. p.n.e. powstał babilońsko - asyryjski epos o przygodach starożytnego władcy sumeryjskiego Uruk, Gilgameszu.
Początki cywilizacji
Dzięki wynalazkowi systemu kanałów irygacyjnych, który zapobiegał powodziom Sumerowie udoskonalili rolnictwo. Na dużą skalę zaczęli też wydobywać glinę i wytwarzać cegłę, która stała się budulcem dla sumeryjskich miast - państw. Jednak aby dojść do takich osiągnięć, niezbędne było coraz bardziej zorganizowane uwspólnianie pracy oraz odejście od ustroju rodowego. Stopniowo wyodrębnili się więc ci, którzy zarządzali zbiorowymi przedsięwzięciami. Formułowano pierwsze zasady mające usprawniać funkcjonowanie ludzi żyjących w grupie. Powstała własność prywatna, ale nie wynaleziono pieniędzy. Dalszym etapem było prawdopodobnie pojawienie się władców i podporządkowywanie ich woli całych społeczności poprzez ustanawianie hierarchii, tak by było wiadomo, kto ma pierwszeństwo dostępu do wszelkich dóbr materialnych.
Panujący posiadał wojsko do obrony przed najeźdźcami oraz do łupieżczych wypadów, mających m. in. na celu pozyskiwanie niewolników, by wykorzystywać ich do wykonywania najcięższych robót oraz urzędników, aby móc egzekwować od ludności daniny w postaci płodów rolnych oraz wytworów rzemiosła. Zajmowano się wówczas prócz garncarstwa i budownictwa także obróbką metali.
Powstanie miast - państw
Sumerowie przekształcili rolnicze osady, które zastali w Międzyrzeczu Tygrysu i Eufratu, w miasta. Z czasem nabrały one charakteru ośrodków państwowych, gdzie życie skupiało się wokół świątyń, na obrzeżach zaś rozciągały się pola uprawne. Z perspektywy obronności nie było do najmądrzejsze rozwiązanie. Tym bardziej, że Mezopotamia, jako równina nie posiadała również żadnych naturalnych granic w postaci pasm górskich, mórz, itp. Z tej przyczyny państwa powstające na jej terenach wystawiane były na ciągłe najazdy z zewnątrz.
U Sumerów nie istniała jednolita organizacja państwowa, która scalałaby kraj. Władze w miastach - państwach pełnili lokalni książęta - ensi, którzy zarazem sprawowali funkcje najwyższych kapłanów, "zarządców boskich dóbr".
Pierwsze miasta - państwa to: Eridu, Uruk, Ur, Nippur, Lagasz, Umma, Larsa oraz Szuruppak.
W latach 3600 -3100 p.n.e. Mezopotamię dominowała kultura Uruk, u której schyłku wynaleziono pismo piktograficzne. Pokrywano nim gliniane tabliczki, spisując w ten sposób świątynny inwentarz. Na takich tabliczkach sporządzano też mapy. Wynalazek pisma wkrótce stał się znany w całej zachodniej Azji, jednak dla uproszczenia przekształcono je w pismo klinowe.
Religia Sumerów
Ważnym elementem scalającym sumeryjskie społeczeństwo była religia. Zaczęto budować ośrodki kultu. Oddawano cześć niebu, by powstrzymać wiatry i wywoływane deszczem powodzie oraz ziemi, dla zapewnienia urodzaju.
W Uruk czczono boginię ziemi, płodności i miłości Inanę oraz boga nieba Anu. Według sumeryjskich wierzeń zstępował on do świątyni utworzonej na szczycie zigguratu. Była to kilkupiętrowa zwężająca się ku górze wieża, której niższe kondygnacje zajmował władca i jego urzędnicy. Przeznaczano je także na warsztaty rzemieślnicze oraz magazyny na żywność. Tego rodzaju konstrukcje stawiano w całej Mezopotamii. Powszechnie uważa się, że w oparciu o ich kształt powstało wyobrażenie biblijnej Wieży Babel.
Schyłek sumeryjskich miast - państw
W latach 3100 - 2800 p.n.e. powstają nowe miasta - państwa w środkowej i północnej Mezopotamii. Są to: Kisz, Esznunna i Tell Brak. W tym okresie, zwanym Dżamdat Nasr, Sumerowie zajęli się obróbką metali. Wzrosło także ich zainteresowanie sztuką wojenną.
Pod koniec tego okresu władcy poszczególnych miast - państw zaczęli walczyć ze sobą o dominację nad cała doliną Międzyrzecza. Próbując zyskać na znaczeniu, zapoczątkowali zakładanie dynastii królewskich. Z najwyższych kapłanów ensi stali się naczelnikami wojskowymi. Ze świątyń przenieśli się do pałaców, ich władza uległa zeświecczeniu.
Około 2340 r. p.n.e. skłóceni ze sobą Sumerowie zostali podbici przez króla leżącego na zachodnim brzegiem rzeki Tygrys, Akadu, Sargona I Wielkiego. Utworzył on następnie państwo sumeryjsko - akadyjskie, zaatakowane w 2200 r. p.n.e. przez przybyłych z gór Zagros plemion Gutejów, którzy doprowadzili imperium akadyjskie do upadku.
W roku 2110 p.n.e. hegemonię nad Mezopotamią na krótko zdobyła sumeryjska dynastia Ur, jednak już wkrótce napadli na nią przybyli z zachodu Amaryci, a następnie dolina Międzyrzecza znalazła się w granicach Babilonii.
Na państwo składają się:
obywatele
ustrój
władza
ideologia
religia
terytorium