Renata Ziemińska
TEORIE UZASADNIANIA (koherentyzm, fundamentyzm, internalizm, eksternalizm) w.13
Spór koherentyzmu z fundamentyzmem (foundationalism)
Jak wykazali starożytni sceptycy odpowiadając na pytanie „Skąd wiesz czy jakie uzasadnienie masz dla swojego przekonania?” mamy trzy możliwości: ciąg w nieskończoność, błędne koło lub dogmatyczne założenie. Fundamentyści (Chisholm) próbują zatrzymać regres (ciąg w nieskończoność) poprzez wyznaczenie przekonań bazowych, które same nie potrzebują uzasadnienia (proste sądy a priori, dane samoświadomości) i są podstawą uzasadniania pozostałych naszych przekonań (uzasadnić jakieś przekonanie, to wyprowadzić je z przekonań bazowych). Jak jednak uzasadnić, że te a nie inne przekonania są bazowe i nie potrzebują dalszego uzasadnienia? Czy to nie dogmatyzm? Im szerzej fundamentyści wyznaczają zakres przekonań bazowych (np. wliczając przekonania percepcyjne), tym trudniej uzasadnić ich bazowość, a im węziej ten zakres wyznaczają, tym trudniej, aby przekonania te pełniły rolę uzasadnienia reszty wiedzy (od samoświadomości nie ma dedukcyjnego przejścia do zdań o przedmiotach zewnętrznych).
Koherentysci (BonJour, Lehrer) twierdzą, że błędne koło nie jest złe, a uzasadnienie nie polega na posiadaniu podstaw lecz na wzajemnym powiązaniu przekonań. Koherentyzm wiąże się z holizmem (uzasadnienie nie dotyczy pojedynczych przekonań, lecz całych systemów przekonań) i koherencyjną teorią prawdy (prawda to wyidealizowana koherencja). Tylko wtedy przekonanie uzasadnione w sensie koherentyzmu jest prawdopodobnie prawdziwe. Koherentyzm nie jest jednak rywalem fundamentyzmu lecz jego odmianą: uprzywilejowanie przenosi się tylko z pojedynczych przekonań na kryteria koherencji, ujęcie całego systemu przekonań, jego składników i logicznych związków pomiędzy nimi. Jak uzasadnić to uprzywilejowanie?
Spór internalizmu z eksternalizmem
Fundamentyzm i koherentyzm to dwa stanowiska w ramach internalizmu. Wyzwaniem dla nich jest eksternalizm, który jest tendencją naturalistyczną i modyfikuje pojęcie uzasadnienia. Internalizm zakłada, że czynnikiem uzasadniającym może być tylko to, co jest introspekcyjnie dostępne podmiotowi uzasadnianego przekonania, a zatem jego inne przekonania, doświadczenia, myśli, czyli stany wewnętrzne (ang. internal to tyle, co wewnętrzny). Eksternaliści wprowadzają jako czynniki uzasadniające kauzalne związki, reliabilność procesów, które doprowadziły do uformowania przekonania, a zatem zewnętrzne (eksternalne) fakty. Są to czynniki, które nie są bezpośrednio dostępne podmiotowi w refleksji (introspekcji) i może się zdarzyć, że podmiot nie zna czynników uzasadniających jego przekonanie, a zatem może nie wiedzieć, że jego przekonanie jest uzasadnione. Dla internalisty jest wykluczone, aby podmiot nie wiedział, że jego uzasadnione przekonanie jest uzasadnione, ponieważ to podmiot decyduje o uzasadnieniu (uzasadnienie jest wewnętrzną sprawą podmiotu, w przeciwieństwie do prawdziwości, która jest kwestią zewnętrzną względem podmiotu). Internaliści (Chisholm, BonJour, Lehrer) posługują się subiektywną koncepcją uzasadnienia, choć odcinają się od subiektywizmu i próbują sformułować aprioryczne reguły rządzące uzasadnianiem (np. Jeżeli S akceptuje h i jeżeli nie akceptuje niczego, co przeczy h, to h jest dla S prawdopodobne. Chisholm 1994,125). Eksternalisci (Goldman, Plantinga) próbują uczynić pojęcie uzasadnienia bardziej obiektywnym, niezależnym od wewnętrznych stanów podmiotu i powiadają, że przekonanie jest uzasadnione nie wtedy, gdy podmiot tak uważa lecz wtedy, gdy według fachowców pochodzi ono z wiarygodnych (rzetelnych, reliabilnych) procesów poznawczych (reliabilizm).