HOFFMANN ERNST THEODOR AMADEUS - biografia
Właściwie Wilhelm Hoffmann. Niemiecki romantyczny pisarz, krytyk, kompozytor, dyrygent, rysownik, reżyser i scenograf. Urodził się w Królewcu. Po ukończeniu studiów prawniczych wyjechał do Głogowa, a następnie do Berlina i Poznania (gdzie ożenił się z Michaliną Trzcińską) i z kolei do Płocka. W każdym z tych miast robił karierę urzędniczą na wszystkich szczeblach administracyjnych państwa. Podczas pobytu w latach 1804-07 w Warszawie, oprócz pełnienia obowiązków urzędniczych, czynnie uczestniczył w życiu kulturalnym miasta, chodził do teatru, na koncerty, komponował muzykę, zajmował się krytyką muzyczną, organizował koncerty symfoniczne, śpiewał jako tenor w kościele oo. Bernardynów, zainicjował działalność Towarzystwa Muzykalnego (Resursy Muzycznej), nawiązał także kontakt z przełożonym warszawskiej opery i nauczycielem Fryderyka Chopina, Józefem Elsnerem. W 1807 r. wyjechał do Berlina. W rok później (1808) objął stanowisko dyrygenta w teatrze w Bambergu. W tym mieście przeżył nieodwzajemnioną miłość do swej uczennicy Julii Marc, co znalazło później odzwierciedlenie w jego twórczości, a także stało się powodem obłędu i alkoholizmu. Hoffmann zetknął się tam również z popularnym wówczas mesmeryzmem, zaczął interesować się stanami podświadomości ludzkiej, a swą wiedzę na ten temat uzupełniał dzięki fachowej literaturze i pobycie w klinice psychiatrycznej. W Bambergu powstały jego pierwsze utwory i recenzje dzieł muzycznych, nawiązał także współpracę z pismem "Powszechna Gazeta Muzyczna".
Po opuszczeniu Bambergu Hoffmann związał się z trupą teatralną występującą w Dreźnie i Lipsku, a następnie pracował jako dyrygent. W 1814 r. przeniósł się do Berlina, gdzie kontynuował karierę urzędniczą oraz wszedł w skład komisji przesłuchującej oskarżonych o zdradę stanu. Obserwując niesprawiedliwe działanie aparatu policyjnego, popadł w konflikt z przełożonym policji i musiał zrezygnować z urzędu. W ostatnich miesiącach życia był sparaliżowany.
Hoffmann jest znany przede wszystkim jako autor oper, np. Undine (1814), singspieli (śpiewogier), utworów orkiestrowych. W twórczości literackiej podejmował różnorodną tematykę, zgodnie z romantycznym światopoglądem wprowadzał do swych utworów elementy fantastyki, tajemniczości i grozy. Pisał nowele, opowiadania i baśnie, zebrane w tomach Obrazki fantastyczne w stylu Callota (1814-15) oraz Bracia Serafiońscy (1819-21). Do najbardziej znanych jego utworów należą Historia o dziadku do orzechów i o królu myszy, Zacheuszek, Mistrz Pchła, Księżniczka Brambilla, Panna de Scudéry, Dwór Artusa, Radca Krespel, Walka śpiewaków, Mistrz Martin, bednarz i jego czeladnicy. Ponadto napisał romans grozy Diable eliksiry (1815-16) oraz powieść Kota Mruczysława poglądy na życie... (1820). Tematykę jego dzieł wykorzystywali wybitni kompozytorzy: R. Schumann, P. Czajkowski czy J. Offenbach.
Dziadek do Orzechów
Dziadek do Orzechów (inny tytuł - Dziadek do orzechów i Król Myszy, niem. Nussknacker und Mäusekönig) - powieść dla dzieci autorstwa E.T.A. Hoffmanna, wydana po raz pierwszy w Berlinie w 1816 roku. Książka, utrzymana w baśniowej, fantastycznej konwencji, opowiada o przygodach małej Klary w świecie, w którym zabawki ożywają, a księciem ich królestwa zostaje tytułowy Dziadek do Orzechów.
Postacie :
Klara (oryg. Marie) - siedmioletnia dziewczynka - ładna, grzeczna i miła główna bohaterka opowieści
Fred (oryg. Fritz) - brat Klary
Radca (oryg. Medizinalrats Stahlbaum) - ojciec Klary i Freda
Radczyni - żona Radcy, matka Klary i Freda
sędzia Droselmajer (oryg. Droßelmeier) - ojciec chrzestny Klary i Freda, zegarmistrz i wynalazca
Zabawki: Dziadek do Orzechów - jeden z gwiazdkowych prezentów; lalki Eliza i Gertruda; pajac Pantaleon; ołowiane żołnierzyki
Postacie z opowieści ojca chrzestnego: król i królowa; księżniczka Pirlipata; królowa pałacowych myszy Mysibaba; Król Myszy; nadworny astrolog; nadworny zegarmistrz Krystian Eliasz Droselmajer; brat Krystiana Krzysztof Zachariasz Droselmajer, wytwórca lalek z Norymbergi ; młody Droselmajer, syn lalkarza
Streszczenie
Jest Wigilia. Siedmioletnia Klara i jej braciszek Fred czekają na świąteczne prezenty. Jak zawsze najwspanialszy dostaną od sędziego Droselmajera, zegarmistrza i wynalazcy, ich chrzestnego ojca; w tym roku jest to wspaniały zamek z poruszającymi się figurkami. Jednak dzieci wolą inne zabawki od mechanicznych cudów skonstruowanych przez sędziego, którymi nie można się tak po prostu bawić: Klara dostaje nowe lalki i śliczną sukienkę, Fred pułk ołowianych huzarów oraz konia na biegunach. Pod choinką jest jeszcze jeden prezent - dziadek do orzechów, w postaci małego człowieczka o dużej głowie i cienkich, krótkich nóżkach; włożenie do jego ust orzecha i pociągnięcie za drewniany płaszczyk powoduje rozłupanie skorupki. Figurka, mimo że brzydka, bardzo przypada do serca Klarze, jej więc zostaje oddana pod opiekę, choć do łupania orzechów mogą dziadka używać także Fred i Ludwika - najstarsza z rodzeństwa, dorosła już panna. Opieka Klary wkrótce się przydaje: za sprawą Freda, który wybiera do rozłupania duże i twarde orzechy, Dziadek do Orzechów ulega wypadkowi - jego szczęka się obluzowuje.
Klara zabiera go do bawialni, do oszklonej szafy z zabawkami: na jej dolnej półce ma urządzony pokoik dla lalek. Na drugiej od dołu stacjonują żołnierze Freda, trzecią zajmują książki, na najwyższej, poza zasięgiem dzieci, spoczywają mechaniczne zabawki ojca chrzestnego. Matka pozwala Klarze zostać jeszcze chwilę i pobawić się; dziewczynka układa Dziadka do Orzechów w lalczynym łóżeczku. Nagle rozlega się hurgot wielkiego zegara ściennego; słychać wiersz o Królu Myszy. Klara spostrzega siedzącego na zegarze ojca chrzestnego i widzi tłum myszy wydostających się ze szpar podłogi i ustawiających w równe szeregi. Pojawia się i siedmiogłowy Król Myszy; na każdej z głów błyszczy korona. Przerażona Klara, cofając się, wybija łokciem szybę szafy. W szafie słychać szmery i głosy - zabawki ożyły i pod dowództwem Dziadka do Orzechów stają do walki z myszami. Początkowo siły są wyrównane, jednak po dezercji żołnierzy Freda, zaniepokojonych o stan swoich pięknych mundurów, szala zwycięstwa zaczyna się przechylać na stronę mysiego króla. Myszy już otaczają Dziadka do Orzechów, gdy zrozpaczona Klara rzuca w Króla Myszy pantoflem. Wszystko znika, a dziewczynka mdleje.
Klara budzi się w swoim pokoju; wokół krzątają się zatroskani dorośli, przekonani, że dziewczynka zemdlała z powodu zranionej szybą ręki - nikt nie wierzy w opowiadaną przez nią historię. Dziewczynka musi pozostać w łóżku przez kilka dni. Chorą odwiedza sędzia Droselmajer i nuci piosenkę o zegarach i Królu Myszy; uspokaja przestraszoną Klarę, oddając jej naprawionego Dziadka do Orzechów. Zabawce brakuje tylko pałasza, poprzednio znajdującego się u jej boku. Ojciec chrzestny rozpoczyna opowieść mającą wytłumaczyć brzydotę Dziadka do Orzechów - historię o Pirlipacie, Mysibabie i zręcznym zegarmistrzu.
Pirlipata była księżniczką, piękną od chwili urodzenia; zachwycał się nią cały dwór, zastanawiający niepokój wykazywała tylko jej matka, królowa. Kazała, by przez cały czas dziecko otaczały niańki, każda w towarzystwie kota. Okazało się, że przyczyną jest klątwa rzucona przez Mysibabę, królową pałacowych myszy, które król - zdenerwowany zjedzeniem słoniny do kiełbas - kazał złapać do pułapek (skonstruowanych przez nadwornego zegarmistrza, Krystiana Eliasza Droselmajera - noszącego takie same imiona i nazwisko jak sędzia) i pozabijać. Środki ostrożności nie pomogły, Mysibabie udało się dostać do księżniczki i zamienić ją w paskudną istotę o dużej, bezkształtnej głowie i wielkich ustach, podobną do drewnianego dziadka do orzechów. Nadworny astrolog po żmudnych badaniach układów gwiazd orzekł, że jedynym lekarstwem jest zjedzenie przez Pirlipatę orzecha Krakatuka, rozłupanego przez młodzieńca, który nigdy się nie golił i nie nosił butów; musiałby on dodatkowo, po wręczeniu orzecha księżniczce, wykonać siedem kroków w tył bez żadnego potknięcia. Król nakazał astrologowi i zegarmistrzowi, pod karą śmierci, wyruszyć na poszukiwania orzecha Krakatuka. Znalezienie odpowiedniego młodzieńca nie wydawało się trudne - zdaniem królowej, wystarczy dać kilka ogłoszeń do gazet.
Nadworny zegarmistrz i astrolog wyruszyli na długotrwałe poszukiwania, które przez piętnaście lat nie przyniosły rezultatu. W końcu postanowili się udać rodzinnego miasta Droselmajera - Norymbergi. Mieszkał tam kuzyn zegarmistrza - tokarz lalek, złotnik i lakiernik, Krzysztof Zachariasz Droselmajer. Nadzwyczajnym zbiegiem okoliczności był on w posiadaniu orzecha Krakatuka, a w dodatku jego syn, delikatny i zgrabny młodzieniec, wydawał się odpowiedni do odegrania przepowiedzianej roli, co potwierdziły obserwacje gwiazd. Poza tym z wielką ochotą rozgryzał on orzechy dziewczętom odwiedzającym sklep ojca.
W królestwie gromadzili się młodzi ludzie, skuszeni obietnicą ręki księżniczki i następstwa tronu, jednak żadnemu nie udało się rozgryźć twardego orzecha. Tylko młody Droselmajer nie miał z tym najmniejszych kłopotów - Pirlipacie została przywrócona anielska uroda. Niestety, przy ostatnim kroku młodzieńca ze szpary w podłodze wyskoczyła Mysibaba - syn lalkarza potknął się i zmienił w równie jak do niedawna księżniczka paskudną istotę, z ogromną głową i wybałuszonymi oczami. Mysibaba przypłaciła swój czyn życiem, przydeptana pantoflem, ale w ostatnich słowach zapowiedziała zemstę, której miał dokonać jej syn, Mysi Król. Oczywiście o ślubie nie było mowy; Pirlipata nie chciała słyszeć o takim narzeczonym. Astrologowi udało się wyczytać w gwiazdach, że młody Droselmajer zostanie jednak księciem, a nawet królem, ale swą właściwą postać będzie mógł odzyskać dopiero wówczas, gdy zabije siedmiogłowego syna Mysibaby i gdy, mimo jego brzydoty, pokocha go jakaś dama.
Klara rozmyśla nad opowieścią chrzestnego ojca i niewdzięcznością księżniczki; przychodzi jej do głowy, że jej Dziadek do Orzechów, dowodzący jak książę armią lalek, jest tym miłym skrzywdzonym młodzieńcem. Przy najbliższej okazji wypytuje chrzestnego ojca, dlaczego nie chce pomóc swemu siostrzeńcowi, sędzia jednak odmawia wyjaśnień.
Jest noc; śpiącą Klarę budzą jakieś świsty i piski. To Król Myszy, żądający oddania mu wszystkich cukierków, bo inaczej zagryzie Dziadka do Orzechów. Dziewczynka spełnia żądanie mysiego króla, jednak to nie koniec - następnej nocy pada rozkaz oddania figurek z cukru. Zniszczenia słodyczy budzą niepokój rodziców, przekonanych, że w szafie z zabawkami grasują myszy; ojciec chrzestny zastawia skonstruowaną przez siebie pułapkę. Ta jednak zawodzi; Król Myszy żąda książek i sukienek Klary. Rankiem zrozpaczona dziewczynka, czując, że to nie koniec szantażu, idzie do szafy z zabawkami i zwierza się ze swoich trosk Dziadkowi do Orzechów. Mimo że od chwili uświadomienia sobie, kim jest naprawdę jej zabawka, unikała dotykania figurki, tym razem, widząc plamę krwi na jej szyi, ściera ją chusteczką. Pod wypływem tego dotyku Dziadek ożywa na tyle, by wyszeptać kilka słów wdzięczności i prośbę o dostarczenie mu broni - z resztą poradzi sobie sam. Wieczorem Klara opowiada o wszystkim bratu. Fred oddaje Dziadkowi pałasz jednego ze swoich oficerów, wyraża też zdecydowaną dezaprobatę wobec niegodnego munduru zachowania, jakiego ołowiani żołnierze dopuścili się w bitwie.
Tej nocy Klara nie może zmrużyć oka, w dodatku z bawialni dochodzą niezwykłe hałasy. Wreszcie pojawia się Dziadek do Orzechów i z ogromną wdzięcznością, przyklękając, ofiarowuje jej siedem koron Króla Myszy - dowód zwycięstwa. Prosi też dziewczynkę, by zechciała pójść z nim, gdyż chce jej pokazać kraj, którym włada. Przez szafę ubraniową wyruszają do niezwykłej krainy, gdzie budynki są zbudowane z najlepszych słodyczy, w rzekach płynie lemoniada, miód i inne słodkie napoje, a mieszkańcami są prześliczne figurki i lalki. Klara jest wszystkim zachwycona, a Dziadek na każdym kroku wychwala jej dobroć, odwagę i urodę. Sławią ją też mieszkańcy cudownej krainy, wiwatując na jej cześć. W końcu dziewczynkę otula mgła i wszystkie dziwy znikają z jej oczu...
Klara budzi się w swoim łóżeczku; opowiada matce, co zaszło, ta jednak traktuje tę historię jako piękny sen. Nie pomaga nawet pokazanie koron Króla Myszy; rodzice bardzo poważnie dopytują się, skąd je wzięła. Z opresji wybawia ją ojciec chrzestny, tłumacząc, że to dawny podarunek od niego. Mimo nalegań dziewczynki nie chce jednak potwierdzić jej opowieści, ani też przyznać się do pokrewieństwa z Dziadkiem do Orzechów. W jej słowa przestaje wierzyć nawet Fred. Wobec surowego zakazu rodziców Klara nie śmie opowiadać o swoich przygodach - pozostaje jej tylko możliwość rozmyślania o nich. Pewnego razu, rozmarzona, spogląda na Dziadka do Orzechów i w obecności ojca chrzestnego mówi w głos, że na miejscu księżniczki Pirlipaty nie wzgardziłaby kimś, kto tyle dla niej poświęcił - nawet, gdyby przestał być przystojnym młodzieńcem. W pokoju powstaje takie zamieszanie i hałas, że dziewczynka mdleje. Ocknąwszy się, widzi ojca chrzestnego trzymającego za rękę pięknego, zgrabnego chłopca, a matka tłumaczy jej, że to przybyły z wizytą siostrzeniec sędziego Droselmajera. Gdy dzieci zostają same, młody Droselmajer klęka przed nią i prosi o jej rękę, wyjaśniając, że to on był Dziadkiem do Orzechów i dzięki niej został wyzwolony ze złego czaru. Klara przyjmuje oświadczyny, a po latach zostaje królową krainy pełnej "najpiękniejszych i najcudowniejszych rzeczy, które się widzi, jeśli się patrzeć umie".
Tu kończą się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu.
Polskie wydania i tłumaczenia
Pierwsze polskie wydanie nosiło tytuł Historia dziadka do orzechów i powstało w 1906 roku na podstawie tłumaczenia francuskiego. Wydawca popełnił błąd i przypisał autorstwo baśni Aleksandrowi Dumasowi. Tłumaczka tego wydania, Wanda Młodnicka, umiejscowiła akcję w nieznanym bliżej mieście, w rodzinie prezydenta Złotomirskiego, ojca Maryni i Stasia. Ojciec chrzestny rodzeństwa nazywa się Jan Kanty Świdrzycki, a dziadek do orzechów, którego dzieci dostają w prezencie - Pan Gryzorzeski. W historii opowiadanej przez ojca chrzestnego występują m.in.: Pani Myszosława - królowa myszy, księżniczka Pirlipata, najlepszy mechanik miejski Jan Kanty Świdrzycki, jego szwagier z Norymbergi - właściciel magazynu z zabawkami - Pięknosz i jego syn Amarant, zwany przez młode panienki Dziadkiem do Orzechów. Książeczka zilustrowana została 138 drzeworytami Bertalla, francuskiego ilustratora i karykaturzysty.
W 1927 roku ukazał się przekład Józefa Kramsztyka. Na nim oparte jest wielokrotnie wznawiane, najbardziej znane wydanie Naszej Księgarni - Dziadek do Orzechów, opracowane przez Krystynę Kuliczkowską i zilustrowane przez Jana Marcina Szancera (1950)
Piaskun
Piaskun bądź piaskowy dziadek (niem. Sandmann) - postać z folkloru niemieckiego, która usypia dzieci, sypiąc im w oczy piasek.
Jednym z najwcześniejszych pojawień się tej postaci w literaturze jest opowiadanie Piaskun (oryg. Der Sandmann) E.T.A Hoffmanna ze zbioru Nachtstücke (1817).
Główny bohater utworu, Nataniel, zakochuje się w Olimpii - poruszanej w tajemniczy sposób lalce, która jest efektem alchemicznych prac profesora Spalanzaniego i diabolicznego Coppeliusa. Podczas gdy wszyscy się dziwią jego irracjonalnej miłości, Nataniel uważa, że dostrzegł to, co jest niewidoczne dla innych oczu. Olimpia jest tworem sił nieczystych, jest typem femme fatale, pierwowzorem modernistycznych kobiet-modliszek. Hoffmann odwołuje się także mitu romantycznej miłości, jednakże szydząc z niego. Bohater Hoffmanna może przypominać Wertera, kończy żywot tak jak on obłędem i samobójczą śmiercią. Nataniel zakochuje się jednak w iluzji.
Tu kończą się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu.
Piaskun w innych utworach
O Piaskowym Dziadku traktuje także popularny w latach 80. XX wieku niemiecki serial animowany Piaskowy Dziadek.
Z kolei Ole Zmruż-oczko, przynoszący dzieciom senne marzenia, to bohater baśni Hansa Christiana Andersena pod tym samym tytułem. Ten jednak pryska dzieciom w oczy ciepłym mlekiem.