Definicja empatii

Empatia to w psychologii zdolność odczuwania stanów psychicznych innych osób (empatia emocjonalna) zdolność utożsamiania się z innymi i rozumienia zwłaszcza ba poziomie emocjonalnym, umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość (empatia poznawcza). To zdolność utożsamiania się z innymi i rozumienia zwłaszcza na poziomie emocjonalnym.

Oto kilka innych definicji empatii:

1. Goleman empatia to „zdolność wczuwania się w położenie i uczucia innej osoby która wyrasta ze samoświadomości . oznacza to że im lepiej rozumiemy nasze własne uczucia tym sprawniej odczucia innych”.

2. Hoffmann pisze że najważniejszym warunkiem reakcji empirycznej jest zaangażowanie procesów psychicznych sprawiających że dana osoba odczuwa emocje które bardziej pasują do sytuacji innej osoby niż do jej własnej.

3. Berger rozpatruje empatię jako emocjonalną reakcję wyzwalaną przez emocje drugiej osoby która pomaga w rozumieniu stanów psychicznych i zachowań społecznych.

Opis empatii

Obrazowo empatia polega na tym by dać się wprowadzić do świata myśli i przeżyć drugiego człowieka tak jakby wprowadzał on nas do swojego mieszkania aby pokazać jak jest ono zorganizowane i umeblowane. Empatia to umiejętność trafnego uczucia się w subiektywny świat drugiego człowieka z jego własnej perspektywy chwilowe zamieszkanie w tym świecie by zobaczyć jak można się w nim poczuć jakie są jego perspektywy lub rozmiary.

Empatia nie oznacza utożsamiania się z drugim człowiekiem szczególnie gdy świat współrozmówcy okazuje się nie poukładany, niepokojący, zaburzony pełen bólu poczucia bezradności czy beznadziei. Utożsamiają się nie mógłby pomóc groziłoby słuchającemu popadnięcie w te same trudne strony i przeżycia o którym mówi partner. Dojrzała empatia polega na tym że staram się wczuć niemal wcielić w świat drugiego człowieka wejść do jego psychicznego mieszkania pozostając sobą czyli zachowując osobowość moje sposoby myślenia i przeżywania moją siłę i doświadczenie.

Projekt empatii

• Słuchaj. Demonstrujcie umiejętności aktywnego słuchania poprzez przytakiwanie, pochylanie się do przodu, podtrzymywanie kontaktu wzrokowego i prawdziwe słuchanie. Aktywne słuchanie zaczyna się od próby nawiązania ludzkiego kontaktu z drugą osobą. Największą przeszkodą jest tu ludzka potrzeba wielozadaniowości. W naszym rozpędzonym społeczeństwie często zdarza się że większość pracujących ludzi odczuwa potrzebę robienia więcej nawet jeśli na chwilę każdy musi się zatrzymać. Wielozadaniowość w interesach polega na rozmowie telefonicznej z jednoczesną próbą prowadzenia dyskusji twarzą w twarz, sprawdzenia poczty elektronicznej (pasją u niektórych graniczą z obsesją) lub na próbach jednoczesnego czytania, myślenia i mówienia. Nie należy się dziwić że gniewni ludzie jeszcze bardziej ulegają emocjom jeśli czują że nie zwracasz na nich uwagi. Mogą podnosić poziom zaangażowania (podnosząc przy tym głos) aby zwrócić na siebie Twoją uwagę. Jeśli przerywasz wykonywaną czynność zwracasz się w kierunku rozmówcy oraz werbalnie i pozawerbalnie dajesz do zrozumienia że w tej chwili ma on najwyższy priorytet to wiele znaczy. Jeśli nie wierzycie przypomnijcie sobie czasy dzieciństwa kiedy rodzice byli zbyt zajęci by oderwać się od telewizora, gazety, krojenia marchewki i poprawienia samochodu aby wysłuchać Waszych obaw. Zbyt wielu ludzi słucha tylko jednym uchem czekając aż przestaniecie mówić by sami mogli zacząć.

• Identyfikuj się. Dzieje się tak kiedy potraficie spojrzeć na problem oczyma drugiej osoby i poczuć go.

• Pytaj. Zacznijcie od otwartych pytań zdobywajcie informacje i jeśli rozmówca poczuje że musi poświęcić czemuś więcej uwagi pozwólcie mu na to. Pytania i odpowiedzi tworzą dialog i pozwalają gniewnym ludziom spalić nieco energii w rozmowie. Dają Wam też pewną kontrolę modelując to czego oczekujecie od drugiego człowieka czyli opanowania i metody komunikacji polegającej na wymianie głosów co pozwala słuchać i być słuchanym.

• Parafrazuj. Powtarzajcie pomysły drugiej osoby uważając jej słów tak często jak to tylko możliwe w praktyce. Ludzie pod wpływem gniewu rzadko Was słuchają ale często zaczynają słuchać gdy parafrazujecie to co sami powiedzieli. Parafraza daje Wam czas jest wyrazem empatii z Waszej strony i - co najważniejsze - pozwala sprawdzić czy na pewno rozumiecie o czym mowa a z drugiej stornie pozwala uwierzyć że rozumiecie.

• Podsumowuj. Razem znajdziecie odpowiedz twórzcie rozwiązania które służą wszystkim zaangażowanym. Pomóż rozmówcy znaleźć sposób na rozwiązanie jego obecnego problemu. Jeśli jedno z Was - lub oboje - obiecało podjąć konkretne działania albo powstrzymać się od jakiś zachowań dobrze jest wywiązywać się zobowiązań.

Rodzaje empatii

• Empatię emocjonalną oznacza reakcję na cudze emocje co prowadzi do doświadczenia ich jako własnych,

• Empatię poznawczą która polega na swoistym przestawieniu się w wyobraźni na odczuwanie myślenie i odczuwanie drugiej osoby.

Składniki empatii:

• Bliskość uczuciowa

• Słuchanie empatyczne

• Wrażliwość emocjonalna

• Gotowość niesienia pomocy

• Empatyczne współczucie

• Życzliwość

• Cierpienie empatyczne

Skutki empatii:

• skutki wewnątrzosobnicze (interpersonalne) związane z poznawczymi i afektywnymi reakcjami zachodzącymi u obserwatora, które nie są jawnie manifestowane w działaniu nastawionym na obserwatora,

• skutki międzyludzkie (interpersonalne) czyli reakcje behawioralne nastawione na obserwowanego.

Analiza pochodzenia empatii:

• Empatia jako zdolność wrodzona,

• Empatia jako stała cecha dyspozycyjna,

• Empatia jako zjawisko zachodzące w określonych sytuacjach.

Hoffmann wyróżnił pięć mechanizmów u podstaw empirycznego pobudzenia:

• Mimikrę obserwator instynktownie reaguje na wyraz uczuć innej osoby poprzez naśladownictwo wyrazu twarzy, tonu głosu czy postawy, co uruchamia sprzężenie zwrotne, które wywołuje uczucia podobne do obserwowanego np. małe dziecko śmiejące się, gdyż robi to matka,

• Warunkowanie klasyczne ta reakcja wynika z uwarunkowania za każdym razem w sytuacjach gdy widzi się osobę cierpiącą co uruchamia sprzężenie zwrotnie,

• Kojarzenie bezpośrednie na widok drugiej osoby obserwatorowi przypominają się doświadczenia podobne do tych z jego własnej przeszłości które przywołują uczucia odpowiadające sytuacji ofiary, np. śmierć bliskiej osoby, wypadki drogowe,

• Kojarzenie pośrednie ofiara komunikuje swój stan za pośrednictwem języka co jest odbierania przez obserwatora który dekoduje komunikat i odnosi go do własnych doświadczeń np. w rozmowie telefonicznej,

• Przyjmowanie ról obserwator stawia się na miejscu innej osoby i wyobraża sobie co wtedy czuł są to reakcje wyobrażenie w funkcjonowaniu w przyszłości.

Istnieją trzy rodzaje przyjmowania ról:

1. Przyjmowanie ról skupione na ja,

2. Przyjmowanie ról skupione na innych,

3. Typ mieszany (1 i 2).

Model rozwoju

• 0-1 pierwotna reakcja cyrkularna, naśladowanie motoryczne warunkowanie klasyczne skojarzenia bezpośrednie „fuzja” ja inny brak wyraźnego rozróżnienia ja inny, ogólne cierpienie empatyczne, niejasne pojęcie o tym czy cierpienie jest własne czy „cudze”,

• 1- 2 naśladowanie motoryczne, warunkowanie klasyczne skojarzenia bezpośrednie, osiągnięcie poczucia niezmienności osoby, cierpienie współodczuwane; próby odczuwania pomocy są często nieodpowiednie ze względu na brak umiejętności przyjmowania ról,

• 3- 10 naśladowanie motoryczne, warunkowanie klasyczne skojarzenia bezpośrednie, skojarzenia za pośrednictwem języka, przyjmowanie ról; rozwija się umiejętność przyjmowania ról prowadzi do bardziej skomplikowanego „empatyzowania” z wieloma uczuciami; pomoc staje się coraz bardziej odpowiednia,

• 10 i więcej naśladowanie motoryczne, warunkowania klasyczne skojarzenia bezpośrednie, skojarzenia za pośrednictwem języka; przyjmowanie ról, osiągnięcie poczucia tożsamości osoby; poczucia ciągłości innych w różnych sytuacjach i w czasie, bardzo zaawansowane „empatyzowanie”; możliwości oceny warunków życiowych na postawie sytuacji.

Edukacja emocjonalna

Trwa od narodzin dziecka przed całe życie. Kluczowym okresem jest jednak dzieciństwo kiedy rodzą się m.in. zdolności empatyczne. Rodzice odgrywają rolę pierwszych nauczycieli w edukacji emocjonalnej. Kolejnym są dziadkowie i nauczyciele w szkole. Dzięki prowadzonym rozmowom (np. na temat obejrzanego filmu, przeczytanej książki) dziecko uczy się rozróżnienia emocji.

Już niemowlęta „zarażają się” płaczem drugiego dziecka. Ma to miejsce np. w domach małego dziecka gdzie przebywają podopieczni w wieku 0-3 lat. Małe dzieci odczuwają i przejmują stany emocjonalne matki nawet jeśli starają się one je ukryć ale nie wiedzą czy odczuwane emocje są ich własnymi emocjami, czy emocjami matki (syntonia uczuć czyli współbrzmienie uczuciowe).

Empatia w życiu codziennym w relacjach z:

• Dziećmi

• Członkami rodziny

• Rodzicami

• Znajomymi, przyjaciółmi

• Empatią w środowisku pracy

• Obcymi którzy przeżyli tragedię

Empatia jest jednym z podstawowych warunków prawidłowego komunikowania się i funkcjonowania ludzi w rodzinie w pracy.

Empatia w rodzinie

• Komunikowanie się małżonków

• Komunikowanie się rodziców i dzieci

• Komunikowanie się dzieci z dziadkami i innymi członkami rodziny

Edukacja emocjonalna w rodzinie:

• Rodzice

• Dziadkowie

• Rozmowy codzienne

• Wspólne przeżycia

Tworzenie zdolności empatii

Aby zwiększyć swoje zdolności w zakresie empatii możecie spróbować poniższych czynności:

• Obserwujcie ludzi którzy zdają się mieć problemy z nawiązywaniem więzi z innymi; spiszcie wszystkie zachowania które Waszym zdaniem odpychają innych. Zróbcie listę zachowań które mogłyby pomóc tym osobom w kontaktach z otoczeniem.

• Obserwujcie osoby które bez żadnego problemu nawiązują więzi; spiszcie listę zachowań które zaobserwujecie i które zdają się przyciągnąć ludzi i zachęcać do kontaktu na poziomie osobistym.

• Wyobraźcie sobie że spotykacie Panią lub Pana Kamienną Twarz w sytuacji społecznej. Zapiszcie pięć rzeczy które mogłybyście powiedzieć lub zrobić aby rozluźnić tę osobę czyli skłonić ją do bardziej otwartego kontaktu i włożenia więcej energii w interakcję (bez niezdarnego instruowania tej osoby by się uśmiechnęła).

• Następnym razem gdy będziecie świadkami kłótni czy ostrej dyskusji między dwojgiem osób lub większą liczbą ludzi albo będziecie brali w niej udział zapiszcie później wszystkie toksyczne niszczące empatię zachowania wykazywane przez rozmówców które mogły zaognić sytuację lub utrudnić rozwiązanie sporu.

• Jeśli macie bliskiego przyjaciela lub życzliwego partnera umówcie się z nimi że w przyszłym tygodniu codzienni będziecie stosować się do zasady czterech minut. Przez pierwsze cztery minuty rozmawiajcie więc tylko o sobie nawzajem nie zajmując się żadnymi codziennymi „interesami” aż nie stworzycie od nowa swojej osobistej więzi.

Rozwijanie empatii

• Czytajmy mu nagłos

• Tłumaczcie dziecku dlaczego taką decyzję podejmujecie motywy

• Miejcie wobec niego oczekiwanie

• Prowokujcie dobre uczynki dziecka

• Nie nagradzajcie dziecka pieniędzmi za to co powinno zrobić

Empatia a wychowanie

Udzielenie skutecznej pomocy wychowawczej nie jest możliwe bez empatycznego wczuwania się w subiektywną sytuację wychowanka. Wychowawca który ogranicza się jedynie do patrzenia na wychowanka poprzez pryzmat jego zewnętrznych zachowań nie jest w stanie zbudować pogłębionej więzi wychowawczej ani okazać wychowankowi miłości z kolei gdy tak wczuwa się w świat myśli i uczuć wychowanka że aż utożsamia się z nimi nie będzie w stanie udzielić mu skutecznej pomocy wychowawczej. Wychowanek nie potrzebuje lustra aby się przyjrzeć lecz spotkanie z silniejszym i dojrzałym od siebie przyjacielem aby nauczyć się czegoś z jego mądrości i dojrzałości bo wtedy będzie mógł lepiej zrozumieć samego siebie oraz rozsądnie pokierować własnym życiem. Wychowawcy powinni uczyć się dojrzałej empatii jednak sama empatia nie wystarczy by udzielić odpowiedniej pomocy wychowawczej np. człowiek uzależniony od alkoholu samą empatią akceptowaliśmy jego zachowanie które poradzą do śmierci. Z definicji są jeszcze ludźmi niedojrzałymi a ich subiektywne przekonania i odczucia wymagają procesu formułowania i korygowania. Niektórzy z wychowanków są np. subiektywnie przekonani że piwo nie jest napojem alkoholowym albo że sięgnięcie po narkotyki nie uzależnia a jedynie wprowadza w miłe nastroje. W obliczu wychowanków którzy sięgają po alkohol zadaniem wychowawcy będzie pomaganie młodym by rozumieli że spożywają tę substancję w wieku rozwojowym , zaburzają swój rozwój psychofizyczny a jednocześnie oszukują samych siebie gdyż łudzą się że nie wyrządzają sobie krzywdy. Słuchanie empatyczne ma znaczenie wychowawcze dopiero wtedy gdy wychowawca pomaga wychowankowi mądrze pokierować własnymi przeżyciami i żyjąc wobec nich dojrzałą postawę np. dziecko zwierza się mamie ze swoich niepokojących słów. Dojrzała postawa mamy będzie polegała na tym że uświadamianie dziecku iż odczuwane przez nie lęki nie mogą mu wyrządzić rzeczywistej krzywdy by mama wyjaśniła że pomimo realnie przeżywanych lęków nie grozi mu żadne realne niebezpieczeństwo i w związku z tym nie musi się ono bać swoich lęków. A lęki których nie trzeba się bać mają to do siebie że dosyć szybko znikają. Dla dojrzałego wychowawcy empatia nie jest celem samym w sobie ale środkiem dzięki któremu wychowanek nie tylko poczuje się zrozumiany i pokochany lecz będzie miał szanse by lepiej zrozumieć samego siebie oraz by zająć dojrzałą postawę wobec własnych myśli, pragnień i przeżyć.

Błędne przekonanie że wszystkie dzieci należy traktować jednakowo jeśli się je jednakowo kocha. Po pierwsze prowadziło by to do dążenia by z każdym dzieckiem rozmawiać o tym samym by poświęcać mu tyle samo czasu ustawiać same wymagania. Tymczasem każde dziecko jest inne: inny wiek, płeć, potrzeby, zdolności, ograniczenie, przeżycia, trudności i aspiracje. Po drugie próba wyrażania miłości do poszczególnych dzieci za pomocą identycznych słów i zachowań oznaczałoby raczej chęć udowodnienia własnej doskonałości i sprawiedliwości ze strony rodziców niż ich rzeczywistą troskę o dobro własnego potomka.

Empatia w resocjalizacji

Ważna bo:

• Podopieczny poczuł się zrozumiany i szanowany,

• Stworzenie lepszej relacji wychowawczej (wychowawca nie jest postrzegany jako osoba sformalizowana, nie szczera, postępująca w sposób schematyczny),

• Dobór indywidualnych interwencji psychokorekcyjnych ( gdy wychowawca nie będzie w stanie wykazać empatii bo pełni wychowanek jakiś szczególnie okrutny czyn powinien zakomunikować że nie jest w stanie zaakceptować tego co zrobił lecz jest skłonny pomóc mu w tym by takie zachowanie się nie powtarzało),

• Kwestionowanie dysfunkcyjnych schematów (gdy podopieczny uważa przekonanie „ nigdy mnie nikt nie rozumie i na pewno nigdy mnie nie zrozumie”, wówczas relacja oparta na empatii pozwala mu doświadczyć że ktoś go rozumie i w ten sposób stopniowo można kwestionować takie przekonanie).

Uwaga!

Podopieczny może odnosić wrażenie że skoro wychowawca go rozumie to sam zachowały by się podobnie w takiej sytuacji może myśleć że jego nie właściwe zachowanie było uzasadnione. Nie będzie on uważał za stosowne wprowadzenie zmian w swoim postępowaniu. Wychowawca powinien jasno przekazać mu jakie zachowanie jest akceptowane z punktu widzenia społecznych norm i wartości.

Warunki słuchania empatycznego

1. Miłość motywem słuchania (intencja) nie z grzeczności, obowiązku nie chcemy mówiącemu sprawić przykrości z lęku, przymusu ze zwykłej ciekawości zysku alby go pokonać, potępić, ośmieszyć by z nim wygrać lub przekonać go do własnych racji. Wtedy słuchanie interesowanie stronnicze taktyczne jednostronne selektywne lub pozorne: będziemy się wsłuchiwać głównie w to co nas interesuje i co może nam pomóc w osiągnięciu naszych celów czy potrzeb. Dojrzałe motywy : słuchania jest ona cenna w naszych oczach a przez to jest dla mnie ważne wszystko to co mówi co on myśli i co przeżywa” Możemy rozmawiać tylko wtedy i tylko tych których kochamy”

2. Dystansowanie się od własnych sposobów myślenia i przeżywania wtedy gdy nie grozi nam słuchanie mówiącego i rozumienie jego słów nie tak jak on je rozumie ale według znaczenia jakie my nadajemy jego słowom i emocjom.

3. Równowaga psychiczna słuchającego gdy brak może spowodować jeszcze większy chaos i niepewność u słuchacza. Słuchanie jest wówczas psychicznie groźne, powoduje niepokój może zawalić się świat jest przekonany że mówi o nim a nie o sobie samym że go krytykuje że czegoś od niego oczekuje interpretuje to jako zaczepkę zagrażającą gdy brak np. nerwica człowieka uzależnia własne szczęście a nawet sens swego istnienia od podstawy innych osób albo okoliczności, jest podejrzliwie agresywny gdy sami aktualnie przeżywamy jakiś problem wtedy nie potrafimy się wczuć.

4. Zróżnicowane patrzenie na siebie i świat człowiek mający zubożały świat wewnętrzny będzie się łatwo wczuwał gdy słuch rozmówcy funkcjonującego w podobnym świecie psychicznym nie będzie w stanie zrozumieć że są w ogóle możliwe inne sposoby myślenia oraz patrzenia na siebie oraz na rzeczywistość zewnętrzną; może myśleć w bardzo uproszczony sposób- biało-czarnej zauważa tylko te wydarzenia i doświadczenia które pozwalają nam widzieć i słyszeć to co „pasuje” do jego dotychczasowych schematów myślenia, gdy ktoś myśli to go przekonuje.

5. Adekwatne rozumienie siebie samego (czyli znajomość własnych sposobów myślenia i przeżywania gdy brak to mechanizmy obronne atakuje innych za myśli i odczucia których oni w ogóle nie doświadczają gdyż są to jego własne stany; ma złudzenie że dobrze wie co się dzieje wewnątrz innych, osądza w oparciu o własne domysły nie odróżnia własnych myśli od myśli innych.

6. Akceptacja odrębności partnera (jego sposobu myślenia i przeżywani) że to co mówi o sobie i o swoim świecie jest jego rzeczywistą. Trudno gdy przekonania czy odczucia mówiącego podważają nasze schematy myślenia czy przeżycia zwłaszcza jeśli sami nie jesteśmy dostatecznie ich pewni wtedy odmienność rozmówcy nas niepokoi jest źródłem stresu i zamykamy się na osobie albo chcemy ją przekonać że nie ma racji. Trudno gdy przekonania rozmówcy są błędne, przeżycia niedojrzałe czy wręcz groźne dla niego i innych bo mamy naturalną tendencję do natychmiastowej interwencji wychowawczej. Do korygowanie błędów w sposobie myślenia rozmówcy powinni nas niepokoić, niedojrzała rzeczywistość rozmówcy a nie rozmawianie o tej rzeczywistości. Trudno gdy drugi człowiek porusza tematy które są dla nas samych zakazane, czy są rodzaju tabu.. trudno gdy rozmawiający ze sobą są w ostrym konflikcie. Pamiętajmy że drugi człowiek nie mówi o obiektywnej rzeczywistości. Nie może się sprzeczać o to co ktoś subiektywnie myśli i przeżywa on sam wie o tym najlepiej. My możemy to zmienić i respektować.

7. Słuchanie otwarte (czyli zdolność słyszenia i wychowania) wszystkich możliwych aspektów wypowiedzi mówiącego gdy brak to „słucha jednym uchem”

Kobieta mówi „bardzo podoba mi się ten płaszcz:

• Upodobanie estetyczne: wyrażanie opinii

• Pośredni sposób wyrażania apelu: że pragnie kupić ten właśnie płaszcz

• Określać relacje jaka jest między rozmawiającymi: zaufanie, przekonanie że interesują słuchacza odczucia, obserwacje, potrzeby

8. Uwaga właściwe ukierunkowania ( słuchający skupia się na tym co aktualnie mówi rozmówca) gdy brak to tzw. „błądzimy myślami” gdy jest to widziany obraz który nam odpowiada.

Ograniczenie w słuchaniu empatycznym

Tendencje do interpretowania z własnej perspektywy; słuchamy i rozumiemy tylko tyle i tylko tak jak chcemy słyszeć i rozumieć, osądzamy to co słyszymy zanim wysłuchamy i zrozumiemy - skoncentrowane na samym sobie to co mówi druga osoba staje się jedynie okazja do tego by skupić się na własnych przeżyciach, doświadczeniach lub relacjach „słuchający” odwołuje się do własnych przekonań czy przeżyć emocjonalnych, treści służą słuchającemu do przeżywania samego siebie.

Potwierdzenie empatii

Wsłuchanie się w świat myśli i przeżyć, inni wymagają umiejętności komunikowania tego co zrozumiał z jego wypowiedzi. Werbalizacja jest jednoznacznym i pewnym sprawdzeniem iż słuchający uczył się i prawidłowo zrozumiał wypowiedz.

Korzyści ze słuchania empatycznego: dla tych co mówią:

• Pokonywanie przeszkód w komunikacji interpersonalnej

• Nawiązywanie pogłębionych kontaktów z innymi osobami

• Potwierdzenie i oznaka więzi miłości

Korzyści ze słuchania empatycznego: dla tych co słuchają:

• Gdy zaczyna mówić jest większa szansa że także będą wysłuchani

• Słuchający nieustannie poszerza i ubogaca swój własny świat wewnętrzny

Empatia stwarza szansę by dojrzalej kochać, dojrzalej kochać, dojrzalej postępować i budować więzi które przynoszą nam coraz większe satysfakcje.

Człowiek zdolny do empatii

• Spontanicznie organizuje się w akcje społeczne i pomaganie potrzebującym

• Jest mniej agresywny

• Rzadziej bywa w złym humorze

• Potrafi sobie wytłumaczyć że ktoś inny miał zły dzień zamiast mieć do niego pretensje

• Odnosi sukcesy bo jest bardziej lubiany

• Umie budować trwałe i twórcze związki w każdym wieku

• Rzadziej cierpi na choroby psychosomatyczne

Bibliografia:

1. Psychologia porozumiewania się / Marek Dziewiecki. - Kielce : "Jedność", 2000.

2. Twórcza resocjalizacja : wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży / Marek Konopczyński. - Warszawa : Ministerstwo Edukacji Narodowej : Editions Spotkania, 1996.

3. Patologia analfabetyzmu emocjonalnego : przyczyny i skutki braku empatii w rodzinie i w środowisku pracy / Stanisław Kozak. - Warszawa : Difin, 2012.

4. Inteligencja społeczna : nowa nauka sukcesu / Karl Albrecht ; [tł. Grzegorz P. Kowalski]. - Gliwice : "Helion", cop. 2007.

5. Grupa bez przemocy : 162 zabawy i ćwiczenia dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, uczące empatii i współpracy / Charles A. Smith, Ph. D. ; il. Nancy L. Downing ; [przekł. Joanna Sabbo-Gołębiowska]. - Kielce : Wydawnictwo Jedność, cop. 2009.

6. Rozwój empatii i kompetencji społecznych : program wychowawczo-terapeutyczny / Elżbieta Potempska, Grażyna Sobieska-Szostakiewicz. - Warszawa : Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, 2003.

---