AUKSOLOGIA
Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym:
Czynniki rozwoju osobniczego człowieka;
Zjawisko trędu sekularnego, akceleracja, retardacja;
Dymorfizm płciowy człowieka, pojęcie płci;
Okres rozwojowy - starość;
Rozwój osobniczy człowieka jest uwarunkowany zarówno genetyką jak i ekologią. Tempo rozwoju jest zjawiskiem indywidualnym dla każdego człowieka. Rozwój człowieka następuje za pośrednictwem trzech czynników:
Czynniki endogenne genetyczne (determinatory rozwoju),
Czynniki endogenne paragenetyczne (stymulatory),
Czynniki egzogenne (modyfikatory), w których skład wchodzą:
Biograficzne (modyfikatory naturalne takie jak flora i fauna, minerały, klimat)
Społeczno - kulturowe (pochodzenie społeczne, wielkość środowiska, zarobki)
Możemy wyróżnić również 4 czynnik, a mianowicie TRYB ŻYCIA łączący się z genetycznymi i środowiskowymi.
Czynniki endogenne - determinatory rozwoju. Czynniki te już w momencie zapłodnienia określają normy reakcji organizmu jak i przebieg rozwoju w danych warunkach. Za cały rozwój od momentu poczęcia do urodzenia odpowiedzialne są geny rodziców. Cechy rozwojowe określamy za pomocą liczb, które są wynikami pomiarów antropometrycznych. Zaliczamy do nich wysokość ciała, masa ciała, długości kończyn; są to cechy ulegające zmienności adaptabilnej. Adaptabilność to wszelkie zmiany rozwojowe zachodzące w ciągu życia, są to zmiany nieodwracalne. Wymiary człowieka zależą od genotypu jak i od środowiska. Genotyp określa zakres indywidualnej normy reakcji, czyli zakres zmienności, jakie mogą pokazać się w formie różnych fenotypów w trakcie rozwoju poprzez łączenie się genotypów z czynnikami środowiskowymi. Zatem człowieka o danym genotypie może mieć różny obraz, fenotypowy, czyli osiągnie różny poziom rozwoju biologicznego w zależności od środowiska, w jakim się rozwija. Teza to znajduje potwierdzenie w badaniach bliźniąt jednojajowych, które wychowują się w rożnych środowiskach. Przebieg rozwoju dziecka, aż do ostatecznego wzrostu jest silnie uzależniony od wzrostu rodziców. Głównie wpływ na wzrost w procesie dziedziczenia ma matka. Dzieci rodziców wysokich rosną znacznie szybciej oraz mają wyższy ostateczny wzrost, a niżeli dzieci rodziców niższych. Dziwne jest jednak, lecz potwierdzone to, iż dzieci niskich rodziców bardziej ich przerastają, a dzieci rodziców wysokich są niższe od swoich rodziców. Także na rozwój ma wpływ płeć. W zależności od płci jest różne tempo wzrostu, jak i zachodzą różnice w zakresie wymiarów i proporcji ciała. Zauważa się, iż u chłopców jest mniejsze zaangażowanie procesów rozwojowych, stwierdzamy to na podstawie większej umieralności okołoporodowej. Chłopcy mają, zatem mniejszą odporność biologiczną, co jest uwarunkowane heterochromosomami płciowymi XY. Dziewczęta posiadają chromosom XX, zatem mają na nie mniejszy wpływ czynniki środowiskowe. Opóźnienie rozwoju chłopców jest zauważalne w procesach kostnienia, opóźnia ich wzrost (badania ukazały, że dziewczęta szybciej rosną), lecz ostateczne wymiary ciała są większe u nich. Różnice rozwojowe w zależności od płci kształtują się następująco:
Od urodzenia do okresu dojrzewania różnice antropometryczne są niewielkie,
Dojrzewanie u dziewcząt następuje wcześniej o ponad 16 miesięcy, wtedy są one wyższe od chłopców, wcześniej wyrzynają się zęby,
W okresie dojrzewania zauważalne są różnice dymorficzne; szersze biodra u dziewcząt, dłuższy tułów, głębsza klatka piersiowa,
W czasie okresu wzrastania dziewczyny mają mniejszą pojemność płuc, mniejszą siłę mięśniową, mniejsze serce,
Dziewczyny wykazują większą odporność biologiczną na działania środowiska, na czynniki chorobowe i na gorsze warunki bytowe.
Możemy zaobserwować również różnice rozwojowe ze względu na rasę, choć cechy rasowe w stosunku do rozwoju są jeszcze mało poznane. Różnice są już możliwe do zaobserwowania w okresie płodowym. Znacznie wcześniej pojawiają się centra kostnienia u płodów czarnych; szkielet u rasy czarnej jest o wiele szybciej rozwinięty we wszystkich fazach rozwoju, dzięki czemu znacznie wcześniej dochodzi do dojrzewania płciowego tych osobników oraz posiadają większą sprawność ruchową, szybsze wyrzynanie się zębów niż u osobników rasy białej. U dzieci rodzin mieszanych zauważalny jest większy wpływ genów matki. Na rozwój mają również wpływ elementy antropologiczne; dzieci rasy białej mieszkające w obszarze śródziemnomorskim rozwijają się znacznie szybciej. Budowa ciała ma także znaczenie, co do rozwoju, a mianowicie dziewczyny później dojrzewające mają budowę i sylwetkę podobną do chłopców, a chłopcy wcześniej dojrzewający mają budowę „dziewczęcą”.
Dla rozwoju ważny jest również dobór małżonków pod względem różnic i podobieństw genetycznych. Jeśli występują niezgodności genotypu rodziców zapłodnienie może nie nastąpić, jeśli są bardzo duże różnice to najczęściej dochodzi do poronień. Najgorszym przypadkiem jest połączenie się genów rodziców spokrewnionych ze sobą w pierwszej linii, gdyż wtedy następują zaburzenia rozwojowe, zauważalne są wówczas wady wrodzone u dzieci.
Czynniki paragenetyczne i niegenetyczne- stymulatory rozwoju. Geny przechodzące na potomstwo przekazywane są po połowie od matki i po połowie od ojca, lecz w fazie końcowej zauważamy silniejszy związek cech dziecka z cechami matki, co widoczne jest już po urodzeniu. Odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak się dzieje możemy szukać we wpływach endogennych paragenetycznych i niegenetycznych; biotyp matki oraz cechy jej konstytucji warunkują specyfikę środowiska, w którym odbywa się rozwój zarodka, nieprzekazane geny przez matkę oddziaływają na potomka za pośrednictwem właściwości metabolicznych matki. Na rozwój ma także wpływ dziedziczenie niegenetyczne tzn. ilość cytoplazmy pochodzącej z komórki jajowej matki jest większa niż ilość pochodząca z plemnika ojca. Po urodzeniu nadal ma wpływ metabolizm matki poprzez karmienie piersią, dzięki znajdującym się w pokarmie hormonom i przeciwciałom.
Na rozwój ma wpływ również tryb życia matki podczas ciąży (nawyki, praca, żywienie, stres itp.). Na rozwój dziecka może mieć wpływ również wiek rodziców. Wg niektórych badaczy dzieci młodych matek są słabsze, również dzieci rodziców przekraczających czwartą dekadę życia dzieci rodzą się bardzo często z wadami, jak i dochodzi do poronień i martwych porodów. Również na rozwój ma wpływ ilość przebytych dotychczas ciąż u matki. Dzieci pierworodne w dniu porodu są zazwyczaj lżejsze i mniejsze od kolejnych. Szybsze zajście w kolejną ciąże niż po 2 latach ma negatywny wpływ na rozwój płodu i noworodka. Kolejne ciąże niosą za sobą poważne ryzyko wystąpienia ciąży mnogiej.
Czynniki egzogenne - modyfikatory środowiskowe. Wpływ czynników środowiskowych na dziecko (płód) jest zależy od rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania itp. I właśnie od tego zależy czy wpłyną one na rozwój czy też nie.
Czynniki biogeograficzne - modyfikatory naturalne. Rozwój morfologiczny głównie kształtuje klimat (temperatura, wilgotność, ruchy powietrza i inne). Najlepszy dla rozwoju jest klimat umiarkowany ciepły (18 - 25oC) - w takim klimacie następuje najszybsze dojrzewanie biologiczne jak i jest dłuższy okres płodowy kobiet. W klimacie tropikalnym występuje opóźnione dojrzewanie. Dzieci na terenach zimnych mają większą masę ciała, krótsze szyje, stopy i dłonie. Dzieci urodzone wiosną są dłuższe, a dzieci urodzone jesienią mają większą masę ciała.
Wpływ na rozwój ma wysokość nad poziomem morza. Mieszkańcy gór mają więcej czerwonych krwinek, wolniejsza pracę serca, lepiej rozwija się klatka piersiowa. Wpływają również choroby genetyczne (wrodzone), które u potomków prowadzą do wielu poważnych wad.
Czynniki społeczno - ekonomiczne (modyfikatory cywilizacyjno - kulturowe). W gronie tych czynników wpływających na rozwój osobniczy wykazujemy: pochodzenie społeczne, warunki środowiska, poziom kultury, wykształcenie rodziców itp. Dzieci z rodzin inteligenckich są wyższe, zdrowsze, przechodzą szybszy rozwój biologiczny niż dzieci chłopskie, mające krępą budowę ciała. Również dzieci rodzin z wykształceniem wyższym szybciej dojrzewają, niż ze średnim czy nawet podstawowym. Ma to związek z większą wiedzą na temat żywienia, snu, trybu życia itp. Dzieci z wielkich miast szybciej dojrzewają dzięki lepszym warunkom i lepszej opiece. Dzieci wiejskie wolniej dojrzewają, ze względu na brak higieny i opieki lekarskiej oraz z powodu gorszego odżywiania się. Ogromny wpływ na rozwój mają również ćwiczenia fizyczne - mają one bardzo dobry wpływ na rozwój, aczkolwiek nadmierne ćwiczenia fizyczne, wykraczające poza możliwości mają wpływ ujemny; doprowadzają do zahamowania wzrostu, obniżenia wysokości oraz zaburzają proporcje budowy ciała prowadzące w końcu do koślawości. Aby ćwiczenia przynosiły pozytywne skutki należy je dostosować do wieku, możliwości itp. Ważnym elementem w rozwoju jest także żywienie, które daje człowiekowi energię potrzebną do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Element ten jest głównie odpowiedzialny za rozwój organizmu. Braki żywieniowe doprowadzają do opóźnienia rozwoju i dojrzewania. Przeżycia psychiczne powodują również zwolnienie tępa rozwojowego tzn., jeśli dzieci przeżywają stres, znajdują się pod opieką innych, którzy nie poświęcają im tyle czasu, co matka, np. w żłobku to gorzej się rozwijają. Z kolei przedszkole pozytywnie wpływa na rozwój dziecka dzięki partnerstwu, rozwija intelekt, wyrabia sprawność itp. Dalej okres szkolny znowu ma negatywny wpływ, gdyż wprowadza dzieci w stan nerwowości, prowadzi do wad postawy - wtedy właśnie dzieci potrzebują wielu zajęć ruchowych, sprawnościowych. Dzieci pochodzące z rodzin zastępczych czy też rodzin rozbitych mają znacznie ograniczony rozwój fizyczny i umysłowy.
Trend sekularny to nic innego jak tendencje przemian zachodzących w danym okresie. To międzypokoleniowe zmiany w rozwoju biologicznym zachodzące pod wpływem rozwoju cywilizacji. Wyróżniamy trzy grupy zagadnień wchodzących w skład trendu sekularnego:
Akceleracja rozwoju - przyspieszenie rozwoju i dojrzewania,
Zmiana kolejności etapów rozwoju,
Retardacja procesów starzenia się (procesów inwolucyjnych).
Akceleracja to inaczej wcześniejsze osiągnięcie etapów rozwoju przez osobnika. W latach 1880 - 1970 roku w Polsce wysokość chłopców zwiększyła się o 12% a dziewcząt o 10%. Akceleracja głównie przejawia się zwiększeniem wysokości a niżeli masy ciała. W tych latach widoczne są również zmiany w proporcjach (dłuższe kończyny, a brak zmian w długości tułowia), zwiększa się szerokość barków i klatki piersiowej, a jej głębokość nie ulega zmianom oraz zmniejsza się obwód miednicy i opuścił się znacznie biust. Zauważamy również, iż wcześniej wyrzynają się zęby mleczne i stałe. Również wcześniej osobniki dojrzewają, wcześniej również ich dopadają choroby. Do widocznych zmian zaliczamy również to, iż dzieci wcześniej już siadają i stoją, mają lepszą sprawność fizyczną. Dojrzewanie przesunęło się o 3 lata. Na początku XX wieku dziewczęta pierwszą menarche (menstruację) miały w wieku około 15 lat, a teraz 12- 13. Wcześniej ostateczny wzrost kończył się pomiędzy 21 a 25 rokiem życia, a aktualnie przypada on na 18 - 19 lat. W XX wieku wysokość ludzi dorosłych wzrosła o 16 cm.
Retardacja procesów inwolucyjnych (starzenia się). W procesach starzenia się zauważamy ogromne zmiany, między innymi przesunął się wiek menopauzy, a mianowicie do 55 roku życia. W starożytności 40 lat to był wiek dla menopauzy. Patrząc na to wszystko wydaje się, iż trend sekularny niesie za sobą same superlatywy niemniej jednak ma swoje wady (utrudnia określenie normalności rozwoju, przyspieszenie dojrzałości płciowej nie niesie za sobą dojrzałości społecznej). Mechanizm tendencji przemian nie jest w dzisiejszych czasach jeszcze do końca wyjaśniony. Zwiększenie się wysokości człowieka w XX wieku nasilało się po pierwszej połowie stulecia. W pierwszej połowie wysokość zwiększyła się o 4 cm, a w drugiej o 12 cm. Głównie na te wszelkie zmiany wpływają hormony stosowane w uprawach roślin i hodowlach zwierząt przyspieszające ich rozwój. Człowiek zjadając wyżej wymienione produkty sam się faszeruje tymi chorobami, przez to właśnie mają miejsce takie mutacje.
Dymorfizm płciowy jest to dwukierunkowe ukształtowanie związane z płcią osobnika, przejawiające się w cechach morfologicznych, fizjologicznych, motorycznych, psychicznych itp. ·Różnice te są uwarunkowane genetycznie. Płeć zespół morfologicznych i fizjologicznych cech żywego organizmu, zwanych cechami płciowymi, warunkujących udział tego organizmu w rozmnażaniu płciowym. Wyróżnia się kilka pojęć płci, a mianowicie:
Płeć genetyczna - zależy od zestawu chromosomów płciowych, przekazanych przez rodziców ( XX płeć żeńska -homogametyczna i XY płeć męska heterogametyczna);
Płeć chromatyna - występowanie w jądrach komórek nabłonkowych kobiet ciałek Barra (chromatyna płciowa X) lub ich brak u mężczyzn;
Płeć gonadalna - zależy od typu gonady (jądra u mężczyzn, jajniki u kobiet);
Płeć hormonalna (metaboliczna) - zależy od ilości i jakości hormonów płciowych (estrogenów u kobiet i androgenów u mężczyzn);
Płeć somatyczna (fenotypowa) - wyznacza ukształtowanie zewnętrznych wewnętrznych narządów płciowych oraz innych cech somatycznych (wysokość, masa ciała, proporcje budowy, typ owłosienia);
Płeć metrykalna (prawna) - ustalona po urodzeniu w oparciu o cechy płci somatycznej, na podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych;
Płeć psychiczna- poczucie przynależności do określonej płci, kształtowane w toku rozwoju osobniczego;
Dymorfizm płciowy przejawia się w życiu płodowym i narasta w trakcie rozwoju osobnika, zwłaszcza w okresie dojrzewania. Jego największe nasilenie występuje w wieku dorosłym, następnie zmniejsz się w okresie starzenia się organizmu.
Cechy płci przejawiają się u ludzi z różnym nasileniem, w praktyce wyróżnia się takie rodzaje płci jak:
I - rzędowe (płeć gonadalna) - zdeterminowane przez chromosomy płciowe, co warunkuje rozwój zewnętrznych i wewnętrznych narządów płciowych oraz dróg wyprowadzających.
II - rzędowe (płeć somatyczna) - zespół różnic morfologicznych, które rozwijają się pod wpływem hormonów płci. Dotyczą różnic w proporcjach ciała, umięśnieniu, otłuszczeniu, owłosieniu itd.
III - rzędowe (płeć fenotypowa) - uwarunkowane czynnikami wewnątrzwydzielniczymi, lecz ulegają wpływom środowiska. Ostatecznie kształtują się w okresie dojrzewania (przejawy zachowań seksualnych związanych z instynktem płci).
IV - rzędowe - cywilizacyjno kulturowe czynniki wzmagające cechy płci (wychowywanie dziewczynki i chłopca: forma językowa „on”, „ona”, cechy ubioru, wybór zabawek, sportu, zawodu).
Pojęcie rozwoju osobniczego - ontogeneza człowieka - określamy jako przemiany rozwojowe organizmu, które zachodzą od chwili poczęcia ( tzn. zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik - powstanie zygoty) do kresu życia w starości ( śmierci). Jednym z okresu ontogenezy jest OKRES STAROSCI. Jest to proces starzenia się, który postępuje stopniowo, powodując z wiekiem zmiany w funkcjonowaniu i strukturze organizmu, które powoli powodują ograniczenia i upośledzenia organizmu. Zmiany starcze są wynikiem zmniejszania się masy tkanek na skutek szybciej postępujących procesów niszczenia ( katabolicznych) niż odnowy i regeneracji ( anabolizmu). Przebieg starzenia się jest zależny m.in. od:
Trybu życia, jaki dana osoba prowadziła w młodości, wieku dojrzałym,
Nałogów;
Troski o zdrowie;
Aktywności ruchowej;
Racjonalnego odżywiania;
Pracy;
Umiarkowania liczby stresów;
Szybkość procesu starzenia się ludzi jest związana z wyposażeniem genetycznym, w tym m.in. z właściwościami płci, rasy. Czas, w jakim mają miejsce zmiany inwolucyjne dzielony jest na podokresy:
Przedstarczy- trwający od ok. 50 do ok. 60 roku życia. W tym okresie pojawia się
zwiększona troska o zdrowie i przyszłość,
Wczesnej starości - mieści się między 65 a 74 rokiem życia. W tym czasie ustaje aktywność zawodowa, społeczna, nasilają się patologie wielonarządowe, spada sprawność i aktywność ruchowa,
Późnej starości - mieszczący się w granicach 75- 84 roku życia. W tym czasie często
konieczna jest opieka i pielęgnowanie przez osoby drugie, rehabilitacja, socjoterapia
geriatryczna,
Sędziwości po 85 roku życia. Ludzie w tym wieku wymagają już intensywnej opieki
geriatrycznej.
W okresie starości nasila się wrażliwość organizmu na czynniki środowiskowe, zwłaszcza chorobowe. Do upośledzających zalicza się m.in. zespoły geriatryczne, takie jak: niedomogi i trudności ruchowe, osłabienie pamięci, sprawności narządów zmysłów, wzroku, słuchu, powonienia, oraz następuje osłabienie wrażeń smakowych i zmniejsza się atrakcyjność potraw. Sprawność nerek jest znacznie obniżona z uwagi na to, iż przepływ krwi przez nerki zmniejsza się o około 60 %, a zdolność filtracyjna około 50%, stąd też często występują zatrucia mocznikiem, co powoduje zgon osoby starszej.
Ludzi Starych dotykają choroby, które można zaliczyć do 3 grup:
O największej zapadalności: osteoporoza, zwyrodnienia stawów, choroby wywołane miażdżycą naczyń ( choroby serca, np. dusznica bolesna, zawały) naczyń mózgowych i obwodowych - zmiany niedokrwienie;
Choroby ze wzrastającą wraz z wiekiem zapadalnością - cukrzyca, nowotwory;
Choroby niezwiązane z procesem starzenia, lecz o cięższym przebiegu np. grypa,
zapalenie płuc;
W procesie starzenia się ważna rolę odgrywa tez płeć osobnika. U kobiet przekwitanie zwane okresem klimakteryjnym jest wcześniejsze niż u mężczyzn, Trwa ono ok. 7 lat i kończy się ustaniem miesiączki ok. 50 roku życia i nazywamy to menopauzą. Główną przyczyną klimakterium jest starzenie się jajników. Trzeba jeszcze dodać, że na czas wystąpienia menopauzy wpływają czynniki genetyczne, rasa, czynniki środowiska, klimat, tryb życia, nikotynizm, alkoholizm.
W okresie tym funkcje gruczołów płciowych wywołują pewne przejawy „maskulinizacji” wyglądu, czyli - wystąpienie u kobiety cech somatycznych męskich, Występuje zmiana sylwetki ciała, nieprawidłowe owłosienie, obniżenie skali głosu. Pierwsze oznaki starzenia się zauważalne są w narządzie ruchu. Maleje siła i precyzja ruchów. Cieńsze stają się włókna kolagenowe, zmniejsza się grubość i elastyczność skóry. W jej obrębie pojawiają się brodawki, naczyniaki, przebarwienia lub bielactwo. Na twarzy powstają zmarszczki, na udach i brzuchu tworzą się fałdy. Piersi kobiet staja się opadające, zmniejsza się również liczba gruczołów potowych.
Ma również miejsce powiększenie się masy ciała w efekcie wzrostu otłuszczenia, jest to np. zwiększenie się obwodu pasa, który jest najbardziej widoczny u mężczyzn. Tkanka tłuszczowa przemieszcza się w dolne okolice twarzy, tułowia, kończyn dolnych. U kobiet niekiedy tłuszcz gromadzi się na karku poniżej szyi, tworząc mały garb. Zaczynają się zmiany w obrębie układu krążenia - w sercu naczyniach krwionośnych. Zmiany są głównie z powodu odkładania się cholesterolu w ścianach naczyń. Widoczne są zmiany chodu, postawy, rysów twarzy. Wydłuża się nos i małżowina uszna. Występuje spadek sprawności fizycznej, bardziej u mężczyzn niż u kobiet. Człowiek stary mniej śpi, wentylacja płuc zmniejsza się o 60%. W razie wytrącenia organizmu człowieka starego ze stanu równowagi powrót do stanu wyjściowego trwa dłużej, mniejsza jest też siła reakcji stresowych.
Opisane zmiany prowadzą w naturalnej postaci do śmierci. Jak wiemy człowiek może żyć ponad 100 lat, jednak najczęściej ginie obecnie nie ze starości, lecz na skutek chorób czy wypadków, a znacznie skraca jego życie nieracjonalny tryb życia i nadmiar stresów życia codziennego.
Bibliografia:
Andrzej Malinowski, „Auksologia, rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym” , wyd. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2007
Piotr Tadeusz Kąkol, „Biologia Kompendium”, wyd. Świat Ksiązki, Warszawa 2007
Mięsowicz Irmina, „Auksologia. Rozwój biologiczny człowieka i metody jego oceny od narodzin do dorosłości.”, wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2001
9