Polska na pograniczu wielkich struktur geologicznych Europy
Polska ma urozmaiconą budowę geologiczną, która kształtowała się od prekambru (około 5 mld lat temu) aż do czasu współczesnego (holocen).
Tablica chronologiczna dziejów Ziemi (stratygraficzna) porządkuje geologiczną przeszłość, dzieląc Jana ery, okresy, epoki i piętra.
Polska jest obszarem, na którym spotykają się wielkie jednostki (struktury) tektoniczne: platforma wschodnioeuropejska, struktury fałdowań paleozoicznych oraz struktury objęte fałdowaniem (orogenezą) alpejskim.
Przez Polskę przebiega ważna granica, wyraźnie oddzielająca obszar platformy wschodnioeuropejskiej od młodszych struktur fałdowanych Europy Zachodniej. Ciągnie się ona od Półwyspu Jutlandzkiego przez Polskę, Ukrainę do Morza Czarnego i zwana jest strefą Teisseyre'a-Tomquista.
W brzeżnych częściach platformy, spod skał osadowych o strukturze płytowej wyłania się, zalegający w dolnej części, sztywny fundament krystaliczny - Tarcza Bałtycka (Fennoskandzka) oraz Tarcza Ukraińska.
Obszary tych tarcz są zdecydowanie jednymi z najstarszych struktur geologicznych na Ziemi.
Wokół obszarów prekambryjskich, w otaczających je morzach, tworzył się płaszcz, sfałdowany następnie podczas kolejnych ruchów górotwórczych. Co najmniej trzykrotnie w swych geologicznych dziejach Ziemia zmieniała swe oblicze i to w niezwykle dynamiczny sposób. Na przełomie syluru i dewonu nastąpiła orogeneza kaledońska.
Nazwa tych ruchów górotwórczych pochodzi od Gór Kaledońskich w Szkocji, gdzie po raz pierwszy stwierdzono ich ślady. W tym czasie w Europie powstały też Góry Skandynawskie i Grampian. W Polsce ślady tych fałdowań stwierdzono w Górach Świętokrzyskich i w Sudetach.
Po krótkim, trwającym zaledwie 50 min lat, okresie stabilności zaczęły się formować górotwory hercyńskie (waryscyjskie).
Fałdowanie to rozpoczęło się pod koniec dewonu i trwało przez okres karbonu do schyłku górnego permu, łącznie około 140 min lat. Wówczas wypiętrzyły się w Europie między innymi łańcuchy gór Harzu (stąd nazwa), Ardeny, Wogezy, Masyw Centralny, Schwarzwald, Las Czeski, Sudety i Góry Świętokrzyskie.
Hercyńskim ruchom górotwórczym towarzyszyło wdarcie się magmy granitowej w pęknięcia skorupy ziemskiej - widoczne do dziś w masywie Karkonoszy, a także w masywie Strzegomia i Strzelina. Tworzyły się wtedy liczne złoża kruszców metali (miedzi, ołowiu i żelaza) na obrzeżach masywu Sudetów i w Górach Świętokrzyskich.
W karbonie istniały warunki do powstawania pokładów węgla kamiennego - panował klimat gorący i wilgotny. Klimat ten sprzyjał rozwojowi bujnych lasów z przewagą skrzypów, widłaków i paproci. Z nagromadzonych szczątków tych roślin, zasypywanych stopniowo materiałem skalnym powstałym z wietrzenia wydźwigniętych łańcuchów górskich, utworzone zostały pokłady węgla kamiennego dzisiejszych zagłębi: Górnośląskiego, Wałbrzyskiego i Lubelskiego.
Era mezozoiczna to okres transgresji i gromadzenia się osadów morskich. Na osi Kołobrzeg - Włocławek - Opoczno wyłoniło się wyniesienie zwane Wałem Kujawsko-Pomorskim, w obrębie którego tworzyła się sól kamienna i sole potasowo-magnezowe, występujące często w postaci wy-sadów (słupów solnych).
Powstawaniu wyniesień, czyli wałom (antyklinoria) towarzyszyło powstawaniem obniżeń, czyli niecek (synklinoria), np. szczecińsko-mogileńsko-mie-chowskiej.
W okresie jurajskim prawie cały obszar Polski został zalany przez morze. Powstały wówczas pokłady wapieni, budujących dziś Wyżynę Krakowsko-Częstochowską oraz obrzeża Gór Świętokrzyskich. Tworzyły się także pokłady rud żelaza - w okolicy Częstochowy, Łęczycy i częściowo w rejonie Kielc.
Fałdowania najmłodsze, alpejskie, wystąpiły w kredzie i trzeciorzędzie. Alpidy zaznaczają się głównie w dwóch strefach: śródziemnomorsko-himalajskiej i pacyficznej. Do pierwszej strefy należą w Europie: Pireneje, Jura, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie i Bałkany.
Fałdowanie alpejskie objęło obszar rozległego, istniejącego od triasu, basenu morskiego zwanego geosynkliną Tetydy. Najbardziej na północ wysunięty obszar tektoniczny tej geosynkliny stanowią polskie Karpaty.
Osady płytkiego morza, zbudowane z naprzemianległych piaskowców, łupków, zlepieńców i margli noszą nazwę flisz. Powstał on w morzu o zmieniającej się rytmicznie głębokości, w pobliżu wypiętrzających się gór, z materiału pochodzącego z ich niszczenia (denudacji). We fliszu karpackim spotyka się złoża ropy naftowej i gazu ziemnego (Jasło, Krosno, Gorlice).
Na przedpolu Karpat powstało w trzeciorzędzie zapadlisko przedkarpackie. W płytkim morzu, w warunkach klimatu ciepłego i suchego tworzyła się sól kamienna (Bochna i Wieliczka) oraz gipsy (w Niecce Nidy) i osadowe złoża siarki Tarnobrzega i Staszowa.
Siarka jest skałą pochodzenia chemicznego. Powstaje wskutek wyziewów wulkanicznych w szczelinach skalnych lub pod wpływem bakterii, wskutek przemiany gipsu w siarkowodór, a następnie w siarkę. Trzeciorzędowym (alpejskim) ruchom górotwórczym towarzyszyły silne wybuchy wulkanów.
W czasie tworzenia się górotworu karpackiego nastąpiło odmłodzenie Sudetów. Wystąpiły tam potężne dyslokacje (przemieszczenia carstw skalnych), w których wyniku powstały łańcuchy górskie (zręby) oraz potężny uskok oddzielający masyw Sudetów od Przedgórza Sudeckiego. Dyslokacjom towarzyszyły zjawiska wulkaniczne, doszło też do intensywnych procesów wietrzenia.
Wydżwigmęciu spowodowanemu ruchami tektonicznymi na południu Polski uległ obszar dzisiejszych wyżyn. W Polsce Środkowej powstało rozległe obniżenie, w którym następowało gromadzenie się osadów lądowych. W młócenie, w ciepłym i wilgotnym klimacie, w obniżeniach tych -a także na przedpolu Sudetów (Turoszów), w Wielkopolsce (Konin) oraz w okolicach Bełchatowa - wytworzyły się bogate złoża węgla brunatnego.
Ruchy górotwórcze na wielką skalę ustały pod koniec trzeciorzędu.
Czwartorzęd (plejstocen) to okres występowania lądolodu skandynawskiego i lodowców górskich