Gimnastyka niemiecka
Twórcą niemieckiego turnerstwa jest Friedrich Ludwig Jahn (1778-1852) b. żołnierz armii pruskiej walczącej z Napoleonem. U jej podłoża legły:
1). poniesiona przez armię klęska, którą przeżywał jako głębokie upokorzenie Niemiec; [W 1806 r. Prusy poniosły druzgocącą klęskę pod Jeną . W tej sytuacji, w 1807 r., generał Gerhard Johann David von Scharnhorst (1755-1813) został powołany do zreformowania pruskiej armii. Stając na czele nowo utworzonego ministerstwa wojny, w swoim programie domagał się m.in. od szkół troski o rozwój i sprawność fizyczną uczniów. Opowiadał się więc za prowadzeniem do szkół gimnastyki organizowanej wg wzorów GutsMuthsa. Za ważne uważał także dążenie szybkiej odbudowy rangi upokorzonego państwa przez organizowanie „niemieckich świąt narodowych” połączonych z popisami sportowymi młodzieży].
2). bliskie mu były hasła romantyczne odwołujące się do starogermańskich tradycji narodowych;
3). propagandowe hasła idealistycznej filozofii Johanna Gottlieba Fichtego
(1762-1814) - głoszącego filozofię „czynu” - jako wysiłku moralnego jednostki, zakładającej prymat „ja praktycznego” (działania etycznego) nad „ja teoretycznym” (poznaniem).
W opublikowanej przez Jahna w 1810 r. rozprawie pt. Niemiecka narodowość żarliwie starał się budzić wśród Niemców nacjonalistyczne i wprost szowinistyczne nastroje.
Szerszą działalność publiczną rozpoczął w 1811 r. i wiązała się ona z otwarciem 19 czerwca „Dnia Gimnastyki” w Hasenheide ( błonia na południu Berlina), pierwszego boiska turnerskiego (Turnplatz), które miało być ośrodkiem wychowania młodzieży opartym na wzorach starogermańskich. [Ruch ten 2 I 1820 r. został zakazany jako szkodliwy dla państwa].
Młodzież przez dwa popołudnia w tygodniu wolne od nauki (środy i soboty) miała ćwiczyć pod kierunkiem przewodników wg ściśle ustalonego porządku.
Poszukując wzorów w starogermańskiej tradycji starano się przyzwyczajać młodzież do prostoty i surowości. Synonimem tego był m.in. prosty - lniany ubiór, posiłek składający się z chleba i wody, nadawanie odznak - noszących nazwy i daty zwycięskich bitew oraz turniejów rycerskich.
Asystentem F. L. Jahna był Ernest Eiselen, który zastępował go w 1813 r., kiedy walczył z wojskami Napoleona; m.in. brał udział w zwycięskiej bitwie pod Lipskiem, która nam kojarzyć się ona może ze śmiercią ks. Józefa Poniatowskiego podczas przeprawy przez Elsterę. Wtedy też sprecyzowane zostały podstawowe założenia programowe ćwiczeń turnerskich.
Rozbudowano zestawy przyrządów do ćwiczeń fizycznych, które umożliwiały rozwijanie wyspecjalizowanych sprawności ruchowych, popisów siły i zręczności.
Specjalnie konstruowane przyrządy, drążki i poręcze - stały się odtąd charakterystycznym atrybutem niemieckiego turnerstwa. Na ich podstawie F. L. Jahn i E. Eiselen obmyślili cały system ćwiczeń, które wymagały wielkiej zwinności i odwagi; które jednocześnie były typowymi ćwiczeniami popisowymi./
Do najbardziej typowych i zalecanych ćwiczeń (opisanych w książce F. L. Jahna pt. Niemiecka sztuka gimnastyczna należały: rzuty (oszczepem i kulą), skoki (wolne, o tyczce, w dal, na konia, na poręczach i innych przyrządach), biegi, woltyżerka, ćwiczenia równowagi (na belce, na kładce), ćwiczenia na drążku, ćwiczenia na poręczach, wspinanie, zapasy, gry gimnastyczne.
Zajęcia na boiskach miały przebieg następujący: składały się z dwóch części przedzielonych pauzą.
Pierwsza część przeznaczona była na zajęcia gimnastyczne dowolne (z wyboru) - każdy z uczestników sam sobie organizuje ćwiczenia i gry na boisku pod nadzorem jednego nauczyciela.
Część druga - odbywała się w grupach i miała ściśle określony program ćwiczeń gimnastycznych.
W czasie przerwy - uczestnicy spożywali posiłek: sam chleb, bez omasty i popijali wodą. „Komu nie smakuje taki chleb - pisał Jahn - ten nie jest godny i może doskonale poczekać z jedzeniem, aż wróci do domu. Kogo woda nie orzeźwia, ten widocznie albo nie odczuwa pragnienia, albo nie dość długo oddawał się ćwiczeniom”.
Nauczycielowi gimnastyki stawiał F. L. Jahn wysokie wymagania, uważał że jego praca jest szczególnie trudna; jego praca jest ściśle związana z tym, co sam umie i potrafi. Inni nauczyciele zawsze przewyższają rozumem większość swoich uczniów; nauczycielowi gimnastyki jego uczniowie szybko dorównują, a nawet niejeden z łatwością go z biegiem czasu prześciga.
Nie oznacza to jednak, że od nauczyciela gimnastyki żąda się wyłącznie sprawności osobistej. „Dla uczniów - pisał - nauczyciel musi być mężem budzącym szacunek swym poziomem umysłowym, ogólną kulturą oraz szerszą znajomością spraw świata. Ma on być dla nich wzorem do naśladowania. W przeciwnym razie, nawet przy doskonałej sprawności w gimnastyce, będzie lekceważony jako zrzęda i cyrkowy sztukmistrz”.
W dalszym rozwoju ruch turnerski w Niemczech przybrał określone oblicze polityczne. Nie wyrzekając się celów podstawowych - tj. wychowania młodzieży w gotowości do służby wojskowej i w kulcie dla dawnych tradycji rycerskich - Jahn związał się politycznie z mieszczaństwem, które w ramach monarchii konstytucyjnej sprzymierzone było z arystokracją. Tę ideologię polityczną cechował kult narodowych tradycji i przekonanie o szczególnej roli narodu niemieckiego. F. L. Jahna - twórcę boisk turnerskich, nazywano „ojcem turnerstwa” (Turnervater ).
Chociaż w latach dwudziestych - po Kongresie Wiedeńskim - zakazano w Niemczech działalności turnerskiej, budzącej szowinizm narodowy - to jednak militarne państwo pruskie było nadal zainteresowane w rozwijaniu sprawności fizycznej młodzieży. Powstawały więc nowe boiska turnerskie - chociaż pod zmienioną nazwą, jako boiska sportowe.
W 1825 r. E. Eiselen założył w Berlinie ośrodek sportowy pod nazwą „salon woltyżerki i fechtunku” chociaż (wbrew nazwie) rozwijano w nim wszystkie typowe dla placów turnerskich formy ćwiczeń gimnastycznych.
Popularność „salonu” dla mężczyzn spowodowała, że E. Eiselen w 1832 r. założył podobny salon dla dziewcząt.
Skutecznego poparcia dla wychowania fizycznego w Prusach udzielili Eiselenowi lekarze i pedagodzy, którzy podjęli kampanię przeciw przeciążeniu młodzieży nauką - wskazując na potrzebę wprowadzenia do szkół ćwiczeń fizycznych i zajęć rekreacyjnych. W konsekwencji doprowadziło to do wydania szkołom średnim najpierw zezwolenia, a od 1840 r. zalecenia uwzględnienia w programach szkolnych systematycznych ćwiczeń fizycznych.
W okresie „Wiosny Ludów”, kiedy rewolucja marcowa wstrząsnęła podstawami monarchii pruskiej, boiska turnerskie ponownie stały się terenem ożywionej agitacji politycznej, wspierając hasła konsekwentnego liberalizmu. Z czterech dawnych haseł: sprawny, wolny, radosny i pobożny - odrzucano ostatnie, nadając ruchowi charakter wyraźnie laicki; utworzono też ogólnoniemiecki związek turnerski (Allgemeiner Deutscher Turnerbund).
Po upadku rewolucji i zwycięstwie reakcji - wzmogły się tendencje militarne w państwie pruskim. Rząd zwrócił się więc do znanych działaczy na polu wychowania fizycznego, do ucznia Jahna: H. F. Massmanna i do dawnego współpracownika Pestalozziego Adolfa Spiessa z prośbą o szczegółowe propozycje w sprawie organizacji wychowania fizycznego w szkołach całego kraju.
Memoriał Massmanna zalecał szeroką rozbudowę boisk i upowszechnienie wśród ogółu ludności ćwiczeń gimnastycznych wg wzoru F. L. Jahna.
A. Spiess z kolei proponował wprowadzenie obowiązkowego wychowania fizycznego w szkole i adaptację systemu Jahna na potrzeby i warunki szkolne.
Od tego czasu zaczął się w Prusach intensywny rozwój wychowania fizycznego w szkole, a wytyczne Spiessa stały się podstawą pruskiej polityki edukacyjnej w tym zakresie. Założenia szkolnego wychowania fizycznego opracował Spiess w latach 1840-1846 (na polecenie rządu) i opublikował w czteroczęściowym podręczniku: część I Ćwiczenia wolne (1840), część II Ćwiczenia na przyrządach w zwisie (1842), część III Ćwiczenia na przyrządach w podporze (1843) i część IV Ćwiczenia ogólne (1846).
W swoim podręczniku A. Spiess wykorzystał doświadczenia F. L. Jahna i boisk turnerskich, które adaptował na potrzeby szkoły , a w części ostatniej wprowadzał w szerokim zakresie ćwiczenia porządkowe i musztrę, których celem było wykształcenie w młodzieży poczucia karności i porządku.
A. Spiess w późniejszych latach rozwinął szerzej metodykę gimnastyki szkolnej i wydał w podręczniku pt. Podręcznik turnerstwa dla szkół (1851).
Do niewątpliwych osiągnięć A. Spiessa zaliczyć należy systematyzację ćwiczeń gimnastycznych oraz ich zróżnicowanie dla poszczególnych kategorii wieku, chociaż nie okazały się bardziej trwałymi wartościami, bo nie docenił w nich zdobyczy takich podstawowych dla wychowania fizycznego nauk, jak anatomia, fizjologia i psychologia. Także nietrafny okazał się podział uczniów na grupy wiekowe: 6-10 lat, 11-16 lat i powyżej 16 lat, bo nie uwzględniały faz rozwojowych dzieci i młodzieży.
Mimo tych braków jego gimnastyka na wiele lat stała się podstawą pruskiej szkolnej gimnastyki. Zagadnienie powszechności ćwiczeń fizycznych dla młodzieży interesowało nie tylko krąg zawodowy wychowawców, ale i szerszą opinię społeczną.
W 1860 r. wybuchła w parlamencie pruskim wielka wrzawa wokół spraw wychowania fizycznego. Jej powodem była krytyka gimnastyki szkolnej A. Spiessa podjęta przez pruskiego oficera, kierownika Instytutu Wychowania Fizycznego Hugona Rothsteina, który po powrocie ze Szwecji, gdzie wysłany został dla zapoznania się z systemem Lingów, którego rozgłos docierał także do monarchii pruskiej. Młody oficer zapalił się to tego systemu i - pod wpływem studiów odbytych w Sztokholmie - przeprowadził ostrą krytykę założeń gimnastyki Jahna i Spiessa.
W książce pt. Gimnastyka według systemu szwedzkiego gimnastycznego (Berlin 1848) zarzucał niemieckiej gimnastyce dowolność, bezplanowość i rażące błędy z punktu widzenia uzasadnień naukowych - zwłaszcza fizjologii. W rezultacie usunął z programu kształcenia w Instytucie przyrządy przeniesione z boisk turnerskich (poręcze) i zaczął propagować system szwedzki jako naukowo bardziej uzasadniony.
Jednakże fakt oparcia się na obcym systemie gimnastycznym raził ambicję narodową militarnego państwa i doprowadził do wspomnianej dyskusji w parla-mencie (tzw. spór o poręcze), która doprowadziła do odrzucenia w Niemczech szwedzkiego systemu gimnastycznego.
W 1860 r. wychowanie fizyczne wprowadzone zostało do szkół ludowych w Niemczech. Wydana w tym przedmiocie instrukcja władz oświatowych odsłaniała polityczne i militarne powody tej decyzji. „Zadaniem wychowania fizycznego jest - pisano w niej - przygotować niższe klasy ludności, zatrudnione pracą fizyczną, przeważnie już od młodości, do wyszkolenia wojskowego i do służby w stałej armii”.
W miarę postępu militaryzmu pruskiego - wychowanie fizyczne odgrywało coraz większą rolę. Nowe instrukcje podkreślały, że wychowanie fizyczne ma być tak prowadzone, by kształciło karność i posłuszeństwo, zapewniając jednocześnie młodej generacji niezbędną dla służby wojskowej fizyczną sprawność.
Początkowo liczba godzin wychowania fizycznego w szkole ludowej wynosiła dwie tygodniowo, ale później została zwiększona do trzech. W ślad za wzmożonym zainteresowaniem władz państwowych wychowaniem fizycznym młodzieży następowała wielka rozbudowa sal i boisk gimnastycznych.
Już w pierwszej połowie XIX w. powstały w Niemczech obok boisk gimnastycznych kluby sportowe. Najwcześniej pojawiły się kluby wioślarskie i łyżwiarskie. Proces tworzenia się zrzeszeń i klubów w obrębie różnych dziedzin sportowych posuwał się szybko naprzód w drugiej połowie XIX w.
Ideolodzy turnerstwa niemieckiego niechętnie patrzyli na rozwój ruchu sportowego z dwóch powodów:
ruch sportowy podważał rolę organizacji turnerskiej, która chciała być jedyną usankcjonowaną agendą wychowania fizycznego młodzieży niemieckiej;
odciągał poważną liczbę potencjalnych uczestników boisk gimnastycznych.
Poza tym, drażnił ich międzynarodowy charakter ruchu sportowego, jego poza niemieckie źródła; w szczególności angielskie wzory wielu gier, regulaminów, dyscyplin i terminów sportowych, które uzyskały sankcję międzynarodową (np. footbal, criciet, lawn-tenis, foul, out itd.) i weszły do słownictwa niemieckiego.
Na tym tle w początkach XX w. doszło do ostrych antagonizmów między turnerstwem a ruchem sportowym. Ideolodzy turnerstwa w walce ze sportem operowali także argumentami szowinistycznymi. Głosili się jedynymi rzecznikami narodowej tradycji w dziedzinie wychowania fizycznego, a sport traktowali jako odstępstwo osłabiające odporność narodową i utrudniające integrację całego narodu wokół celów imperialistycznej polityki pruskiej. Podkreślali wreszcie, że sport oderwany od podłoża ideowego wyraża indywidualizm i ekskluzywizm angielski; że pogoń za rekordami indywidualnymi jest sprzeczna z podstawowymi zasadami wychowania społecznego, że prowadzi do deprecjacji zbiorowych wysiłków i społecznego współdziałania.
Walka ta nasiliła się szczególnie od czasu odrodzenia się igrzysk olimpijskich.
Pomimo tych sporów - w praktyce widoczna była pewna współpraca obu torów kultury fizycznej w Niemczech. Absolwenci znanego Berlińskiego Ośrodka Kształcenia Nauczycieli Gimnastyki - opartego na systemie gimnastyki A. Spiessa -często wchodzili do związków i zrzeszeń sportowych jako fachowi trenerzy i działacze.