„Proporzec albo hołd pruski”
Proporzec został napisany po 19 lipca 1569, czyli po hołdzie złożonym przez księcia Albrechta II Zygmuntowi Augustowi w Lublinie. Poemat ten głosił potęgę Rzeczypospolitej rozciągającej zwierzchność nad Prusami i wzywał do jedności w chwili dziejowej, gdy ważyły się losy polsko-litewskiej unii.
Utwór zaczyna się zwrotem do hetmana Jerzego Jazłowieckiego hetmana koronnego, wojewody ruskiego. Zdarzenie to upamiętnia wręczenie pięknie tkanego proporca.
Autor we wstępie opisuje Jerzego Jazłowieckiego. Ma on zacny ubiór, złotą koronę, tron, złote jabłko i Ewangelię. Przed nim stoi miecz i rycerze. Poeta wyraża wdzięczność zmarłemu ojcu Olbrachta - Albrechtowi, ponieważ jako student uniwersytetu w Królewcu doznał opieki ze strony Albrechta. Kochanowski wspomina o ziemi pruskiej za czasów panowania Albrechta. Wszystko wykonywał mądrze, najważniejsza była wiara i cnota. W Prusach po wielu latach wojen nareszcie zapanował pokój. Zawieszono broń, zaczęto wznosić miasta, drogi były spokojne, wrogowie zostali pokonani. Pokonani Krzyżacy wrócili z odwetem, aby pomścić przegraną. Krzyżacy zostali wygnani z Palestyny przez Konrada Mazowieckiego i postanowili się zemścić.
Syn książęcy wyznał owe poddaństwo, upadając na kolana, czując obowiązek bycia wiernym swojemu panu. Wziął do ręki proporzec, który był malowany drogimi farbami, którego nikt jeszcze do tej pory nie miał. Widział on Prusy, lud bałtycki, który walczył o Mazowsze. Konrad Mazowiecki prowadził przeciwko nim Krzyżaków. Nad Wisłą przy Dobrzyniu osadził swoje wojsko. Margrabowie brandenburscy najechali Pomorze. Krzyżacy wezwani na pomoc wypędzili Brandenburczyków z zajętego już przez nich Gdańska, lecz sami opanowali podstępem miasto, wymordowawszy jego załogę i rycerstwo. Wtedy to na pomoc przybyli Polacy.
Kazimierz Wielki poślubił Aldonę, córkę księcia litewskiego. Dzięki Polską a Litwą zapanował pokój. Władysław Łokietek prowadzi wojnę z margrabstwem brandenburskim.
Poeta przypomina postać Krystyny, zakonnicy wziętej do niewoli, która chcąc uniknąć zhanbienia, podstępem skłoniła napastującego ją Litwina, by ściął jej głowę.
Krzyżacy szukali pomocy u Jana Luksemburczyka. Książe płocki, Wacław, zaatakowany zdradziecko przez sprzymierzonego z Krzyżakami Jana Luksemburczyka, złożył mu hołd lenny. Zaraz potem Wincenty z Szamotuł, wielkorządca poznański, spiskował z Krzyżakami przeciwko Łokietkowi, jednakże przed bitwą pod Płowcami (1331) pojednał się z królem i przeszedł z rycerstwem wielkopolskim na stronę polską. Według podania Łokietek objeżdżając pole bitwy po skończonej walce pod Płowcami, spotkał ciężko rannego rycerza, który na pytanie, czy bardzo bolą go rany, odrzekł, że „bardziej boli zły sąsiad niż rany”.
Kazimierz Wielki usiłując odzyskać Pomorze oddał w roku 1335 spór między Krzyżakami a Polską pod sąd królów czeskiego i węgierskiego. Nieprzychylny dla Polski wyrok przyznał Pomorze Krzyżakom. Papież Benedykt XII, rozpatrzywszy na prośbę Kazimierza Wielkiego ponownie w roku 1339 spór polsko-krzyżacki nakazał Krzyżakom zwrot Pomorza.
W roku 1343 w Kaliszu Kazimierz Wielki zawarł z Zakonem „wieczysty” pokój, którego nie potwierdzili biskupi, przeciwni polityce królewskiej w tej sprawie. Jagiełło jednoczy Litwę z Polską, chce pokoju z Krzyżakami, ale na nic ten pokój, bo Krzyżacy palą wsie i zdobywają zamki. Dwa wojska: z jednej strony Krzyżacy a z nimi Niemcy i Czechy i z drugiej strony Polacy, Litwini, Rusini i Tatarzy biorą udział w bitwie pod Grunwaldem. Król przyjmuje dwa miecze od Niemców a Tatarzy powstrzymują się od ucieczki. Polacy z wielką odwagą czekali na Niemców. Dalszy ciąg wyprawy grunwaldzkiej stanowiło oblężenie Malborka i bitwa pod Koronowem.
Cesarz niemiecki Zygmunt Luksemburczyk w 1420 roku wstąpiwszy na tron po śmierci brata, Wacława, napotkał silny opór ze strony narodowo-religijnego ruchu husyckiego wśród czeskich mas ludowych.. Wojnę Polski z Zakonem w 1422 roku , w której zdobyto krzyżacką twierdze Gołub, zakończył pokój meleński, przyznający Żmudz Litwie. Król duński, Eryk IX, szukając sojuszników przeciw niemieckim książętom i Zakonowi Krzyżackiemu zawarł z Władysławem Jagiełłą w roku 1419 przymierze, potwierdzone w 1424r. Sąd Zygmunta Luksemburczyka wydał wyrok stronniczy i dla Polski niekorzystny. Krzyżacy chcieli dać Polakom odszkodowanie za miasto Złotoryję, ale Polacy nie chcieli odszkodowania. Chcieli pokoju ale wojna Polski z Krzyżakami na nowo się zaczęła. Niemcy wtargnęli do Polski ale ponieśli klęskę.
Szlachta i miasta pruskie, zbuntowane przeciwko rosnącym ciężarom nakładający przez Zakon Krzyżacki, utworzyły tak zwany Związek Jaszczurczy, który zwrócił się do Polski o pomoc. Wywołało to trzynastoletnią wojnę polsko-krzyżacką, zakończoną pokojem toruńskim w 1466r.
Nawet biskup warmiński Mikołaj Thungen i król Węgier Maciej Korwin sprzymierzyli się przeciwko Polsce z Zakonem Krzyżackim.
Wojna z ostatnim mistrzem Albrechtem, prowadzona w roku 1519 przez hetmana Mikołaja Firleja, przerwana rozejmem brzeskim w roku 1521 ostatecznie zakończona hołdem pruskim w 1525r.
Na końcu Olbrycht klęczy w książęcym ubiorze, wziął od króla chorągiew, na której był czarny orzeł, z małym znakiem litery S, symbolizującej pierwszą literę imienia króla polskiego Zygmunta.
Poeta przypomina pierwszą stronę proporca, w której zawarty jest opis rzeki Wisły, która wpływa do morza, dzieląc się na trzy części.
Wspomniane są pradzieje Słowian w ujęciu średniowiecznych kronikarzy. Opowiadają o Sarmatach, których błędnie utożsamiono z przodkami narodu polskiego.
Wspomniana została wyprawa różnych krajów sąsiadujących ze Słowianami, którzy się nie poddali. Została zapowiedziana potęga Słowian. Słowianie walczyli z ludami z północy. Olbrycht wziął proporzec i zaczęła się wojna. Wtedy rozpętała się burza, poczym sklocone narody wróciły do domu. Resztę dnia spędzili ucztując.
Król chciał zjednać dwa narody Polskę i Litwę. Gdy Polska i Litwa nie zawarły jeszcze unii, to Niemcy miały przewagę, ale po zawarciu unii między Polska a Litwa, kraje te stały się mocniejsze i zyskały przewagę nad Niemcami.
Autor zwraca się do króla, żeby ten jednał sobie ludzi i wprowadził pokój między nich. Rzeczypospolita ma być bezpieczna.