Ku czemu rozwój zmierza?

PSYCHOANALIZA

ZYGMUNT FREUD (1856-1939)

Rozwój człowieka i jego zachowanie są realizacją nieświadomego, wrodzonego popędu seksualnego, popędu życia i rozwoju - libido. Libido realizuje się poprzez kontakt osoby z obiektami zewnętrznymi redukującymi napięcia (poprzez kateksje). Istnieje stała, zdeterminowana procesami dojrzewania biologicznego sekwencja przemieszczania się energii libido do różnych części ciała, które kolejno staja się bardziej wrażliwe na pobudzenia w określonym wieku.

Sekwencja ta zmienia się w sposób fazowy (5 faz): faza oralna 0-1 (usta-wchłanianie), analna 2-3 (odbyt-wypróżnianie), falliczna 4-5 (genitalia-manipulacje, stymulacja), stadium latencji 6-12 (libido utajone), genitalna 13-18 (libido ponownie ujawnia się w sferze genitalnej, przygotowanie do podjęcia stosunków seksualnych).

Osobowość charakteryzuje się organizacją, która zmienia się wraz z wiekiem jednostki. Najgłębszą wrodzoną warstwą jest ID - podporządkowane zasadzie przyjemności.

Około drugiego roku życia zaczyna tworzyć się EGO. Rozwój to stopniowe wzmacnianie, dojrzewanie EGO.

W wieku przedszkolnym stopniowo zaczyna kształtować się SUPEREGO, tzn. zinternalizowane zasady moralne, ja idealne.

CARL GUSTAV JUNG (1875-1965)

Rozwój to indywiduacja, zmiany wyrażające wysiłek jednostki w dochodzeniu do równowagi ze światem i osiąganiu wewnętrznej integracji struktur psychicznych.

Dzieciństwo - okres skoncentrowany na aktywności podtrzymującej istnienie oraz kształtowania się potrzeb seksualnych.

Młodość (od osiągnięcia dojrzałości płciowej, aż do wieku średniego) - ekstrawertywne zorientowanie na świat zewnętrzny.

Dorosłość - przekształcenia osobowości, form aktywności, celów, zainteresowań.

Późna dorosłość - introwertywne zorientowanie na swój wewnętrzny, subiektywny świat w poszukiwaniu integralności.

Rozwój jako proces indywiduacji wymaga odpowiedzialności za własne życie. W przeciwnym przypadku jednostka staje się zależna od nieświadomości zbiorowej i traci szansę na indywidualny rozwój.

BEHAWIORYZM + TEORIA UCZENIA SPOŁECZNEGO

IWAN P.PAW£OW (1849-1936)

JOHN B. WATSON (1878-1958)

BURRHUS F. SKINNER (1904-1990)

EDWARD C. TOLMAN (1886-1959)

ALBERT BANDURA

Rozwój człowieka to ciągły proces nabywania (kumulowania) doświadczeń i zmian w zachowaniu, podporządkowany tym samym prawom uczenia, niezależnie od wieku i niezależnie od treści doświadczeń.

Rozwój człowieka to:

• uczenie się reakcji i zachowań pod wpływem wzmocnień (nagród i kar); kształtowanie nawyków.

• tworzenie wielkiej liczby coraz bardziej skomplikowanych odruchów warunkowych.

• uczenie się znaczeń - nabieranie przez bodźce obojętne znaczenia emocjonalnego.

• uczenie się gotowości do zachowań poprzez obserwację - modelowanie.

Rozwój jest efektem stymulacji zewnętrznej.

HUMANISTYCZNE KONCEPCJE CZŁOWIEKA

CHARLOTTA BUHLER (lata trzydzieste)

CARL ROGERS (1902-1987)

ABRAHAM H. MASLOW (1908-1970)

Rozwój to aktualizacja istniejącego w każdym człowieku potencjału wewnątrzsterowności i możliwości twórczych. Siłą napędową rozwoju jest potrzeba samorealizacji (samoaktualizacji), czyli dążenie do wewnętrznej spójności, jedności z samym sobą. Narzędziem rozwoju jest intuicja i wrażliwość na własne wewnętrzne impulsy.

Zmiany rozwojowe mają charakter potencjalny; są nie tyle funkcją wieku, ile rezultatem indywidualnych doświadczeń.

Charlotta Buhler - koncepcja biegu życia ludzkiego. Różne systemy celów dominują w różnych fazach życia.

• dzieciństwo - tendencja do zaspakajania potrzeb

• dorastanie - samoograniczające się przystosowanie

• środkowa faza życia - ekspansja twórcza

• późna dorosłość - utrzymywanie ładu wewnętrznego

• starzenie się - utrzymywanie się twórczej ekspansji lub regresja do zaspokajania potrzeb.

Abraham Maslow - człowiek przychodzi na świat z wrodzonym planem wykształcania się potrzeb tworzących hierarchię. Zaspokojenie podstawowych potrzeb jest warunkiem zaspokojenia potrzeb wyższych (piramida potrzeb).

KONCEPCJE POZNAWCZE -teorie neopiagetowskie

Koncepcje te odrzucają pojęcie stadium rozwojowego, lecz zachowują przekonanie o rozwoju jako ukierunkowanych zmianach strukturalno-jakościowych. Zmiany rozwojowe tworzą nie tyle sekwencję stadiów związanych z wiekiem, ile sekwencję stopniowych przekształceń powiązanych głównie z doświadczeniem jednostki. Podstawowe struktury psychiczne są stałe w rozwoju. Istnieje potencjalność osiągania tych samych poziomów rozwoju w różnym wieku życia jednostki.

Człowiek jest układem aktywnym, samodzielnie i czynnie poszukującym informacji. Rozbieżność poznawcza, niejasność i zdolność do jej redukcji jest wyznacznikiem rozwoju.

Proces rozwojowy to przejście od „nowicjatu do ekspertywności”. Dziecko można traktować jako nowicjusza, któremu brak wiedzy i doświadczenia jakie ma człowiek dorosły (co nie pozwala mu rozwiązać wielu zadań). Jeśli jednak dorosłemu odpowiednio skomplikujemy zadania, odnosząc je do doświadczeń, których nie posiada, to dorosły napotyka na te same trudności, jakie ma dziecko w rozwiązywaniu większości problemów.

CYKLE ŻYCIA

Rozwój jest cyklem równowartościowych zmian stadialnych. Osiąganie kolejnego stadium nie wyraża ani wzrostu, ani osiągania celów bardziej wartościowych. Kolejne cykle to konieczne w danym odcinku życia, podejmowane zadania rozwojowe lub role społeczne. Tworzą one zamknięty cykl życia i rozwoju wspólny dla ludzi w obszarze określonej kultury (relatywizacja). Gęstość zmian może być różna w różnych okresach życia

Daniel Levinson (1978) - koncepcja sezonów życia ludzi dorosłych.

Pełnione role społeczne, jakość i rodzaj podejmowanych interakcji powodują, że bieg życia jest zindywidualizowany, ale można w nim wyodrębnić własności uniwersalne, powszechne w różnych kulturach.

• Era poprzedzająca dorosłość (0-22 lata)

• Era wczesnej dorosłości (17-45 lat)

• Era średniej dorosłości (40-65 lat)

• Era późnej dorosłości (60 i więcej).

W każdej erze można wyodrębnić okresy stabilności i okresy przejściowe. Levinson nazywa je: faza nowicjatu, faza pośrednia, faza kulminacyjna.

Evelyn Duvall (1971)- koncepcja cyklu życia rodzinnego

Wraz z wiekiem w sposób najbardziej zauważalny zmieniają się role rodzinne

• Stadium młodej rodziny

• Rodziny opiekującej się małym dzieckiem

• Rodziny dziecka przedszkolnego

• Rodziny dziecka rozpoczynającego naukę szkolną

• Rodziny dziecka dorastającego

• Rodziny opuszczanej

• Opuszczonego gniazda

• Rodziny starzejącej się

MODELE ZMIAN WIELOKIERUNKOWYCH I WIELOZMIENNOWYCH

Rozwój człowieka to elastyczny system zmian. Zmiany dokonują się selektywnie (zależnie od kontekstu, aktywności własnej, szczególnych determinant indywidualnych i społecznych) i zmierzają w kierunku wielu możliwych końcowych punktów ontogenezy. Możliwe są cykle progresji i regresji; rozwój może prowadzić do wzrastających w czasie różnic indywidualnych.

Teorie kontekstualno-dialektyczne

Lew. S.Wygotski - rozwój to wielorakość dynamicznie powiązanych procesów zmiany. Istnieje konieczność rozpatrywania każdej zmiany w kontekście innych, stale zachodzących zmian (ilościowych i jakościowych). Interakcje społeczne (głównie dziecka z rodzicami i wskazówkami nauczycieli -poprzez mowę) są głównym motorem rozwoju.

Klaus Riegel - rozwój jest procesem zmian wywołanych wewnętrznymi i zewnętrznymi konfliktami zachodzącymi w różnych obszarach życia. Zmiany wzdłuż różnych wymiarów (wew.-biol.; ind.-psych.; kult.-socj.; zewn.-fiz.) postępują ciągami w sposób zsynchronizowany. Konflikty rodzą kryzys powodujący dążenie do wewnętrznej równowagi. Celem rozwoju nie jest równowaga, lecz nowa zmiana.

Neofunkcjonalizm - Paul Baltes. Rozwój to proces selektywnej optymalizacji z kompensacją. Bazowymi procesami zmiany związanymi z wiekiem człowieka w jego zdolności do rozwoju są: selekcja (ukierunkowanie zachowania), optymalizacja (poszukiwanie środków i sposobów realizacji celów), kompensacja (funkcjonalna odpowiedź na ubytki i straty). Istota rozwoju jest maksymalizowanie zysków oraz minimalizacja strat.

Poszukiwania modeli rozwoju

Zmiany: ilościowe czy jakościowe

przebiegaja w sposób ciągły czy skokowy

czy zmierzaja w kierunku określonych celów (standardów) końcowych

A modele zmian fazowych

B modele zmian cyklicznych

C modele zmian sekwencyjnych

D modele zmian liniowych

A:

Długotrwały proces kierunkowych zmian struktury i jej funkcji, zmierzający ku określonym stanom końcowym lub celom (np. wzrastająca organizacja, zintegrowane poczucie tożsamości, złożone wewnętrzne sposoby myślenia)

Freud: stała sekwencja przemieszczania się energii libido do różnych części ciała, które kolejno stają się bardziej wrażliwe na pobudzenia w określonym wieku.

Erikson: zasada epigenezy; podstawowy plan powstawania części, z których każda wykształca się w specyficznym dla siebie czasie i dominuje tak długo aż nie powstaną wszystkie inne części, aby utworzyć funkcjonalną całość.

Jung: koncepcja indywiduacji. Człowiek rozwijając się i stając się bardziej ludzki w kolejnych etapach rozwoju przejawia zmiany wyrażające wysiłek jednostki w dochodzeniu do równowagi ze światem i osiąganiu wewnętrznej integracji. Indywiduacja polega na organizowaniu się spójnej i niepowtarzalnej całości struktur psychicznych. Dokonuje się dzięki integrującej roli jaźni i przebiega etapami (dzieciństwo - aktywność podtrzymująca istnienie; młodość -ekstrawertywne zorientowanie na swiat zewnętrzny; późna dorosłość -introwertywne zorientowanie na swój wewnętrzny subiektywny świat w poszukiwaniu integralności).

B

Cykl równowartościowych zmian stadialnych - osiąganie kolejnego stadium nie wyraża ani wzrostu ani osiągania celów wartościowanych jako bardziej pozytywne. Gęstość zmian może być różna w różnych odcinkach życia. Tworzy jednak zamknięty cykl życia i rozwoju wspólny dla ludzi w obszarze określonej kultury.

Levinson - bieg życia człowieka dorosłego jest zindywidualizowany, ale można wyodrębnić pewne wspólne rytmy, wzory i struktury wspólne dla ludzi w danym wieku w różnych kulturach. Wyraziste są okresy stabilności struktury życia i okresy przejściowe, które poprzedzaja każdy z głównych etapów (epok: era wczesnej dorosłości 17-45, era średniej dorosłosci 40-65, era późnej dorosłości 60 i więcej)

W ramach każdej ery, trzy podokresy: faza nowicjatu, faza pośrednia, faza kulminacji.

Havighurst - zadania rozwojowe są to postawy, umiejętności czy wiedza która jednostka powinna nabyć w danym momencie życia. Stadia nie wyrażają większej złożoności czy dojrzałości. Pomyślne rozwiązanie zadania rozwojowego prowadzi do przystosowania, poczucia sukcesu. Niepowodzenie rodzi poczucie społecznej dezaprobaty, lęk, utrudnia realizację kolejnych zadań. Powodzenie łączy Havighurst z momentem wyuczalności

Duvall- wraz z wiekiem w sposób najbardziej zauważalny zmieniaja się role rodzinne. Życie ludzi dorosłych można lepiej zrozumieć analizując przejmowanie wraz z wiekiem kolejnych ról rodzinnych. Relatywizacja historyczno-kulturowa.

C - modele sekwencyjne

Odrzuca się pojęcie stadium rozwojowego lecz zachowuje się koncepcję rozwoju jako ukierunkowanych zmian strukturalno-jakościowych. Rozwój to nie sekwencja stadiów związana z wiekiem, ale sekwencja stopniowych przekształcen związanych głównie z doświadczeniem człowieka. Istnieje potencjalność sekwencji osiągania tych samych poziomów rozwoju w różnym wieku życia jednostki. Możliwość funkcjonowania różnych ludzi w różnym wieku na podobnym poziomie rozwoju danej struktury psychicznej.

Siegler - koncepcja rozwoju zasad poznawczych (I zasada-przedoperacyjna; II - przejściowa; III -konkretno-operacyjna; IV -formalno-operacyjna). Sekwencja zależy nie tyle od wieku ile doświadczen gromadzonych w rozwiązywaniu danego typy zadań.

Flavell- rozwój strategii zapamietywania. Zależność od doświadczenia indywidualnego. Proces rozwojowy jako przejście od nowicjatu do ekspertywności.

D

Teorie kontekstualno-dialektyczne, ekologiczne, neofunkcjonalistyczne. Rozwój jako zmiany wielokierunkowe, wielowymiarowe, niedookreślone, elastyczne, zanurzone w kontekscie. Rozwój może prowadzić do różnych stanów końcowych w życiu jednostki.

Sinusoidalny przebieg zmian. Cykle progresji i regresji, entropia jako efekt rozwoju - wzrastające różnice intraindywidualne (Obuchowski).

Riegel - rozwój jest procesem ilościowych i jakościowych zmian wywołanych zewnętrznymi i wewnętrznymi konfliktami zachodzącymi na różnych obszarach życia. Konflikty rodza kryzys powodujący dążenie do wewnętrznej równowagi. Celem rozwoju nie jest równowaga, lecz nowa zmiana.

Wygotski - kontekst społeczno-kulturowy. Rozwój jako osiąganie w ramach sfery najbliższego rozwoju.

Baltes - rozwój to proces selektywnej optymalizacji z kompensacją (SOC). Maksymalizowanie zysków i minimalizowanie strat poprzez selekcję (ukierunkowanie zachowania), optymalizację (poszukiwanie środków i sposobów realizacji celów) i kompensację (funkcjonalna odpowiedź na straty i ubytki).

Barbara Weigl, Psychologia rozwoju, APS 2005

1

---