Barok
Architektura:
Kolejny, po renesansie, styl w architekturze nowożytnej nazywany jest barokiem. Kierunek ukształtował się w Rzymie z odmiany późnego renesansu nazywanej stylem dekoracyjnym. Umowny czas trwania baroku to okres od połowy XVI do połowy XVIII wieku. Barok, styl pełen kontrastów, doczekał się wielu sprzecznych opinii. W XIX wieku historycy niemieccy i angielscy określili go mianem zepsutego renesansu. Jednocześnie nie brak zwolenników tej epoki uznających powstałe w tym czasie dzieła za wartościowe i godne uwagi. Do rehabilitacji baroku jako pierwsi przyczynili się historycy sztuki żyjący na przełomie XIX i XX wieku: Cornelius Gurlitt oraz Heinrich Wölfflin. Barok może, ale nie musi budzić zachwytu. Jest to styl pozostający w ścisłej zależności z mentalnością i obyczajowością społeczeństwa żyjącego w okresie zamętu i rozdarcia ideologicznego.
Barok, podobnie jak renesans, opiera się na wzorach architektury klasycznej, architekci nadal korzystają z prac Vignoli. Jednak sposób korzystania z tych samych elementów jest inny. W starożytności i renesansie poszczególne formy zestawiano ze sobą zachowując umiar i dążąc do harmonijnej, spokojnej kompozycji. Barok te same elementy przeciwstawia sobie wprowadzając wrażenie ruchu i niepokoju. Kompozycje są dynamiczne, ukształtowane rzeźbiarsko, teatralnie. Podobnie kształtowane są wnętrza o rozczłonkowanych płaszczyznach, wzbogacone rzeźbiarsko-malarskim wystrojem.
Monumentalizm budowli uwydatnia się poprzez zastosowanie kolumn i pilastrów obejmujących klika kondygnacji (wielki porządek). Dynamizm dzieł podkreślają kompozycje złożone z napiętych linii o kształcie łuku, często przerwanych, zwielokrotnione pilastry i gzymsy, które przyjmują formę dekoracyjnej wstęgi. Często występują kolumny o skręconym trzonie lub tzw. zbrojone, czyli o trzonie złożonych z wielu pierścieni o dwóch, różnych średnicach. Z czasem na zwojach trzonu dochodzi dodatkowy element zdobniczy w postaci rzędu perełek lub oplatającej je wici roślinnej. Obramowania drzwi i okien są wyraźnie podkreślone. Bardzo ważną rolę odgrywa dekoracja rzeźbiarska w postaci kartuszy, girland, festonów a nawet pełnej rzeźby. Postacie przedstawiane są zawsze w ruchu, dramatycznych pozach podkreślonych rozwianymi szatami, gestem. Wystrój uzupełniony jest zazwyczaj białą sztukaterią, którą niekiedy fragmentarycznie złocono. Sztukaterię stosowano w postaci odlewanych lub ciągnionych dekoracji rzeźbiarskich. Popularnym materiałem zdobniczym był stiuk, czyli gips z dodatkiem sproszkowanego marmuru, zazwyczaj barwiony w masie i wypolerowany do połysku. Stiuk po stwardnieniu doskonale imituje znacznie droższy od niego marmur. Dekorację uzupełniają malowidła. Zastosowanie iluzji malarskiej, zwłaszcza na sklepieniach, ma na celu zatarcie granicy pomiędzy rzeczywistością a jej wyobrażeniem. Skrajne obszary płaszczyzn pokrywane bywają namalowaną architekturą, która optycznie przedłuża rzeczywistość. Nad postaciami, które sprawiają wrażenie zawieszonych w przestrzeni malowany jest błękit nieba o nieskończonej głębi. Całość stwarza złudzenie odmaterializowania, niwelacji ciężaru sklepienia.
Architektura sakralna
W budownictwie sakralnym występują znane z epok wcześniejszych rozwiązania. Budowane są kościoły podłużne, na planie prostokąta oraz budowle centralne, na planie koła, wieloboku, krzyża greckiego. Pojawiły się i stały się popularne rzuty poziome oparte na elipsie. W konsekwencji występują sklepienia i kopuły elipsoidalne. Także łuki sklepień klasztornych, kolebkowych, krzyżowych, nieckowych oraz lunet oparte są na krzywej eliptycznej. Elementem dominującym zazwyczaj są wysokie, oparte na bębnie kopuły, zwieńczone wysokimi latarniami, które przykrywa się ozdobnymi hełmami. Elewacje kościołów, na ogół dwukondygnacyjne, o płaszczyznach podzielonych zwielokrotnionymi gzymsami, pilastrami. Zdobione pełnymi rzeźbami umieszczonymi w niszach, zwieńczone tympanonami o liniach prostych lub łukowych i esownicami łagodzącymi przejścia pomiędzy nawami o różnych wysokościach.
Architektura świecka
Budowle świeckie to przede wszystkim reprezentacyjne pałace rozbudowane horyzontalnie, często z bocznymi skrzydłami tworzą plan w kształcie litery "U". Barok ukształtował typ pałacu określany jako "pomiędzy dziedzińcem a ogrodem" (j. franc. entre cour et Cardin). Budowla była poprzedzona dziedzińcem a za nim rozciągał się ogród i park o geometrycznie zaprojektowanych trawnikach, klombach, krzewach, skupiskach drzew. W ogrodach rozmieszczano niewielkie, ozdobne pawilony i altany. Pałac i jego otoczenie tworzą harmonijny zespół architektoniczny. Elewacje pałaców zdobiono nieco oszczędniej niż fasady kościołów. Elementem mocno rozbudowanym stały się klatki schodowe z rozdzielnymi biegami, czasem o zmieniającej się szerokości.
Zmiany w uzbrojeniu, udoskonalanie artylerii spowodowały już w okresie renesansu konieczność zastosowań innych rozwiązań w budowanych umocnieniach. Nowe fortyfikacje budowane są na dawniejszych przedmieściach. Mają one postać ziemnych umocnień chronionych początkowo bastejami, później wysuniętymi bastionami. Do geometrycznie zaplanowanych rozwiązań narysów fortyfikacyjnych dostosowywane są projekty przebiegu ulic, rozmieszczenia placów, zieleni. Kontynuowane są pomysły na plany "miast idealnych", ale realizacja ich w istniejącej zabudowie należy do mało realnych przedsięwzięć.
PRZEDSTAWICIELE:
Carlo Maderna
Francesco Borromini
Giovanni Lorenzo Bernini
Baldassare Longhena
François Mansart
Jules Hardouin-Mansart
Balthazar Neumann
Matthäus Daniel Pöppelmann
Johann Bernhard Fischer von Erlach
Johann Lucas von Hildebrandt
Christopher Wren
Tylman van Gameren
Augustyn Wincenty Locci
Pompeo Ferrari
Kacper Bażanka
ZABYTKI:
budownictwo sakralne:
kościół San Carlo alle Quarttro Fontane w Rzymie
kościół Santa Maria della Salute w Wenecji
Kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu
Plac św. Piotra i portyk bazyliki św. Piotra, Schody Królewskie na Watykanie
kościół św Piotra i Pawła, kościół św. Anny w Krakowie
Kolegiata Poznańska Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny (poznańska fara)
kościół w Świętej Lipce
Kaplica św. Kazimierza w katedrze wileńskiej
świątynia św. Stasije z 1773 r. w Dobrocie (Czarnogóra).
budownictwo świeckie:
pałac wersalski
Schönbrunn
Zwinger
Pałac w Wilanowie
Plac Navona z Fontanną Czterech Rzek