SZKOŁY INNOWIERCZE
Polski ruch reformacyjny wniósł pewne ożywione prądy do szkolnictwa krajowego. Przywódcy polskich protestantów, kształceni na zachodzie, korzystali ze wzorów zachodnich przy urządzaniu własnych szkół, które miały być ośrodkami misyjnymi nowych prądów religijnych. Szkoły te powstawały dzięki hojności sponsorów, możnych protektorów. Nie zapewniało im to jednak trwałej egzystencji.
Częstym powodem upadania owych szkół były liczne wewnętrzne spory członków określonego wyznania. Mimo krótkiej działalności tych szkół na przestrzeni jednego wieku tworzyły one poważne miejsca pracy umysłowej na terenie całej Rzeczpospolitej. Każda z owych szkół posiadała własne cechy indywidualne, co do planów nauczania, organizacji czy też metod dydaktycznych.
Pierwszą szkołą innowierczą było gimnazjum pińczowskie(1551-1570) na terenie Małopolski. Najlepszym okresem owej szkoły był okres związany z działalnością Francuza Piotra Statoriusa, który przybył w celu głoszenia nauki Kalwina. Szkoła przez niego zreformowana otrzymała program filozoficzno- klasyczny o 4-letnim kursie nauczania. Zrozumienie dla języka ojczystego w kształceniu. W klasach III-IV uczniowie zajmowali się przekładem polskich tekstów na łacinę. W Pińczowie wprowadzono nową organizację nauczania wg klas, także zajęć pozalekcyjnych. Szkoła ta upadła w wyniku rozłamu w zborze kalwińskim i wyłonienia się „braci polskich”.
Szkoły wyznania luterańskiego występowały głównie na zachodnich i północnych terenach Polski, szczególnie wśród mieszczaństwa niemieckiego. Całkowicie niemiecki charakter miały szkoły: we Wschowie, Rawiczu, Lesznie, Zdunach. Polski charakter miała szkoła w Bojanowie. Najznamienitsze protestanckie szkoły to gimnazja w: Toruniu, Elblągu, Gdańsku.
Gimnazjum toruńskie zostało założone w 1568 roku jako szkoła 6-klasowa- wg wzorów Melanchtona. Było ono jedną z najlepszych szkół w kraju. Językiem wykładowym była początkowo łacina, później niemiecki. Nauczano z wielką starannością języka polskiego. Wśród grona nauczycielskiego panował „duch” polski. Bardzo ważne były przedmioty humanistyczne, zwłaszcza klasyczne. Zainteresowaniem cieszyły się również przedmioty bieżącego życia społecznego i politycznego, prowadzono także liczne dysputy. Czasochłonne były praktyki religijne. Szkoła przeżyła niewielki upadek, po którym nastąpiła gruntowna reforma dokonana przez Henryka Strobanda w latach 1583-1600. Nastąpiło odejście od wzorów Melanchtona, a zbliżenie się do programu Sturma. Stroband wprowadził 10-letni kurs nauczania. Szkoła uzyskała status gimnazjum akademickiego po uzupełnieniu toku nauczania o najwyższą 2-letnią klasę. Podkreślano klasyczny kierunek nauczania, każda klasa miała szczegółowo opracowany program, cele, środki i metody nauczania, jak i przepisy dyscyplinarne, wykaz obowiązkowej lektury. Gimnazjum przekazywało wiedzę przydatną w ówczesnym życiu społecznym. Nauczano: prawa, polityki, etyki świeckiej oraz podporządkowania szkoły władzom miasta. Nadzór nad szkołą posiadała rada szkolna. Przy szkole zorganizowano bibliotekę i drukarnię. Zmierzch szkoły następuje ok. poł. XVII w.
Szkoła kalwińska w Lubartowie(Lewartowie wg Kurdybachy) przeszła podobną ewolucję, jak szkoła pińczowska, nastąpiło to po śmierci Firleja- jej założyciela. Przeszła ona pod opiekę nowego mecenasa arianina- M. Kazimirskiego. Ostatnim opiekunem szkoły był Wojciech z Kalisza. Miejsce religii zajęła częściowo świecka etyka. Uczono także ekonomii- jako umiejętności gospodarczych i zasad zarządzania majątkiem oraz polityki- jako nauki wyjaśniającej zasady życia publicznego, sposoby rządzenia państwem, retoryki- zmierzając do przygotowania uczniów do życia politycznego( nie tylko po łacinie, ale i po polsku). Pożytek publiczny był najwyższym kryterium działalności dydaktyczno-wychowawczej szkoły. Regulamin szkoły oparty był na bardzo surowych karach cielesnych. Szkoła upadła w 1597 roku.
Tradycje lubartowskie kontynuowała szkoła średnia braci polskich w Rakowie. Została założona w 1603 roku przez Joachima Stegmanna. Największą ambicją szkoły jest przygotowanie do życia i obowiązków publicznych. Wszyscy uczniowie mieli obowiązek uczyć się jakiegoś zawodu. Naukę rozpoczynano od łaciny, która była językiem dyplomacji. Plan nauczania szkoły rakowskiej był zbliżony do szkoły lubartowskiej, poszerzono go o naukę prawa i historii Polski wg Joachima Pastoriusa. Nauczano także języków nowożytnych francuskiego, włoskiego i niemieckiego. Dużo miejsca zajmowały nauki matematyczno- przyrodnicze. Największe znaczenie nauczyciele w Rakowie przykładali do etyki. Najważniejszym celem było wzorowe wypełnianie obowiązków wobec państwa, społeczeństwa i rodziny. Względem wiary stawiano stanowisko tolerancyjne. Postępowy program, tolerancyjny duch podręczników i wychowanie nacechowane dyscypliną sprawiały, że Raków był bardzo popularny wśród szlachty i magnaterii. Przepisy szkole określały cały szereg spraw m.in. obowiązki rektora, nauczycieli, prywatnych guwernerów, uczniów i rodziców.
Szkoły ariańskie cechowały się postępową ideologią społeczną, ale z narodowego punktu widzenia działalność owych szkół była szkodliwa. Arianie głosili skrajny pacyfizm, który zabraniał wyznawcom walki za ojczyznę i sprawowania publicznych urzędów. Szkoły ariańskie upadły w wyniku nakazu banicji po tzw. potopie szwedzkim.
Do szkół średnich zalicza się także kolonie Akademii Krakowskiej. Ze względu na poziom nauczania można wyróżnić dwie grupy: niższe i wyższe: szkoła w Białej Podlaskiej, Kolegium Nowodworskie w Krakowie, Akademia Lubrańskiego w Poznaniu, szkoła lwowska i pińczowska.
Szkoła humanistyczna-głównym jej przedmiotem była gramatyka łacińska, rzadziej grecka lub hebrajska, jako podstawa. Elokwencja i pobożność były głównymi hasłami i celami szkoły humanistycznej. „Eloquens pietas”- klasyczna formuła Sturma- twórcy 10-letniego gimnazjum. W Polsce przyjęła się 5-letnia szkoła średnia- jedynym wyjątkiem było gimnazjum akademickie w Toruniu.
Szkoła tworzona przez protestantów posiadała wybitne piętno religijne. Protestanci oficjalnie w szkole dawali wyraz przekonaniu, że szkoła powinna być „seminaria ecclesiae”, wyposażając jej program w naukę katechizmu. W szkołach średnich przepisy zawierały obowiązek spełniania praktyk religijnych.
Celem szkół humanistycznych nie była wyłącznie służba Kościołowi. Przygotowanie młodzieży do stanu duchownego przejęły seminaria duchowne. Szkoły średnie uznały za ważne dostarczenie państwu mężów stanu, mówców oraz dobrych obywateli.
Do nowych szkół napływała młodzież szlachecka, która unikała wcześniej szkolnictwa krajowego, a także liczna stawała się młodzież mieszczańska. Szkoła staje się szlachecko-mieszczańską.
1