Rodzina jako środowisko wychowawcze. Sposoby postępowania z błędem wychowawczym.

Chociaż bez wątpienia w społecznym rozwoju dziecka ważne są szerzej pojmowane grupy etniczne i społeczno-ekonomiczne, to jednak czynnikiem najważniejszym ze wszystkich jest niewątpliwie rodzina. W obrębie rodziny nie tylko rodzą się pierwsze przywiązania, lecz także uczymy się tam wielu innych ról społecznych. Nic zatem dziwnego, że w diagnozie pedagogicznej spowodowanej różnymi czynnikami na przykład zbadaniem poziomu wykształcenia członków rodzin czy określeniem statusu materialnego danej społeczności, traktuje się rodzinę jak fundamentalne źródło informacji.

Diagnoza pedagogiczna uważa społeczność, jaką jest rodzina, za zbiór czynników materialno-rzeczowych, kolebkę pewnych wpływów pedagogicznych, które decydują o rezultatach całego procesu kształcenia i wychowania jednostki.

Zdaniem Jacka Piekarskiego w społeczności, jaką stanowi rodzina możemy obserwować takie czynniki jak:

I. zakres materialno-rzeczowy, czyli grupa warunków charakteryzujących warunki finansowe badanej rodziny (posiadane dobra materialne, wypłacalność, zarobki członków rodziny);

II. zakres wpływów pedagogiczno-wychowawczych, czyli kształt rodziny, związki i kontakty pomiędzy rodzicami, dziećmi, rodzeństwem, małżonkami, metody wychowawcze, zainteresowania;

III. zakres wartości, czyli założenia do realizacji, ideały, zasady, ambicje;

Istnieją następujące normy, którymi należy kierować się diagnozując rodzinę:

I. Norma holizmu metodologicznego, czyli traktowanie rodziny, jako pewnego schematu społeczno-kulturowego, w którym istotne są zarówno poszczególne składniki, jak i ich wzajemne relacje. Najważniejsze jest jednak rozpatrywanie rodziny w kategoriach odrębnej i niepodzielnej komórki;

II. Norma względności czynników środowiskowych i praktyk wychowawczych,

czyli potrzeba analizowania nie tylko właściwości charakterystycznych dla wybranej rodziny, lecz również badania jej realnych wpływów na kształtowanie charakteru danego człowieka oraz określanie osobistych poglądów pojedynczych członków rodziny na ich własne przymioty;

III. Norma powoływania się na warunki społeczne, czyli świadomość względności otrzymywanych wyników, w zależności od sytuacji społecznej i kulturowej badanej rodziny.

Podczas diagnozowania rodziny należy uwzględnię następujące warunki:

1) kulturowe:

a) wykształcenie matki i ojca,

b) zakres opanowania zdolności czytania,

c) ilość sztuk i tematyka znajdującej się w domu literatury,

d) zainteresowania i wypoczynek rodziny;

2) gospodarcze:

a) zarobki wszystkich członków rodziny,

b) sytuacja związana z zakwaterowaniem,

c) ilość członków rodziny względem powierzchni mieszkania;

3) motywacyjne:

a) nastawienie ojca i matki do szkolnych osiągnięć ich pociech,

b) wspieranie pociech w rozwiązywaniu zadań domowych,

c) nastawienie do ambicji zawodowych ich pociech;

4) uczuciowe:

a) uczucia ojca i matki względem ich pociech,

b) ład domowy, wzajemne poszanowanie, opieka i pomoc.

Istnieją dwie główne metody służące diagnozowaniu rodziny:

a) metoda całościowa,

b) metoda zogniskowana.

Jacek Piekarski wyróżnia cztery podstawowe rodzaje rodzin:

1) rodziny wzorcowe, które mogą poszczycić się

a) dobrą sytuacją finansową,

b) korzystnymi warunkami mieszkalnymi,

c) obecnością czynników stymulujących rozwój i pozwalających na poszerzanie horyzontów myślowych (duże grono znajomych, zamiłowania do kultury i sztuki),

d) pozytywnymi zasadami współżycia,

e) stabilnymi i zgodnie stosowanymi metodami wychowawczymi,

f) nagradzaniem prawidłowych zachowań i unikaniem surowych nagan,

g) nastawieniem na nieustanne poszerzanie horyzontów, celem dobra dzieci,

h) właściwym poziomem intelektualnym i pozytywnym nastawieniem do świata;

2) rodziny przeciętne, w których brak jest wyraźnie przeważających właściwości;

3) rodziny niekorzystne z wychowawczego punktu widzenia, w których przeważają niekorzystne czynniki;

4) rodziny dysharmonijne, w których cechy idealne mieszają się z niekorzystnymi czynnikami wychowawczymi.

W diagnozowaniu rodziny posługujemy się następującymi materiałami:

1) formularzem dla rodziców przygotowanym przez M. Ziemską. Autorka bazuje na teorii podejścia opiekunów do spraw wychowawczych, według której możemy napotkać cztery niewłaściwe podejścia opiekunów do spraw wychowawczych: podejście izolacyjne, podejście odrzucające, podejście nadwrażliwe i podejście wygórowanych ambicji. Podejścia te zdefiniowano w oparciu o podstawowe grupy nieprawidłowości w relacjach opiekunowie-podopieczni. Ocena tego kwestionariusza jest dokonywana w oparciu o załączony klucz, podpowiadający zasady przyznawania punktów za poszczególne odpowiedzi, które pozwalają wyróżnić następujące cechy:

1) dominację,

2) bezmyślność,

3) nadwrażliwość,

4) rezerwę.

Wymienione powyżej cechy stanowią podstawowe grupy niewłaściwych stosunków opiekunów i podopiecznych. Formularz jest oceniany w oparciu o przyznaną liczbę punktów (sten). Duża liczba punktów kwalifikujących się do wymienionych powyżej cech pozwala na stwierdzenie wysokich opiekuna określonego, niewłaściwego podejścia do spraw wychowawczych. Duża liczba punktów przyznana za cechę "dominacja" i za cechę "nadwrażliwość" dowodzą pojawienia się podejścia wygórowanych ambicji względem podopiecznego. Przeciwnie, mała liczba punktów dowodzi, że podejście opiekunów do spraw wychowawczych jest właściwe;

2) formularzem badającym relacje opiekunowie-podopieczni, który pozwala na wykazanie występowania u ojca

lub matki następujących nastawień:

1) miłości,

2) żądań,

3) opieki,

4) asekuracji.

5) odtrącenia,

6) wolności

Sprawdzający formularz specjalista dokonuje odkrycia pojawienia się powyższych nastawień w oparciu o stwierdzenie występowania rozpoznawczych postępowań opiekunów względem dzieci. Formularz wypełniają dzieci powyżej czternastego roku życia. Wypełnianie może odbywać się grupowo lub pojedynczo. Formularz składa się z dwóch części:

1) ojciec,

2) matka.

W obu przypadkach podopieczny dysponuje około pięćdziesięcioma sześćdziesięcioma minutami na wypełnienie formularza. Najważniejsza jest pierwsza myśl. Ocena rezultatów odpowiedzi zawartych w formularzu opiera się na kluczu, który dopasowuje cechy do właściwych im nastawień (zasada przeciwieństwa):

1) oddanie-odtrącenie,

2) wolność- żądania.

3) rejestrem zachowań w środowisku rodzinnym badanego stworzonym przez B. Markowską, podobnym do formularza badającego relacje opiekunowie-podopieczni. Rejestr ten różni się jednak od opisywanego wcześniej formularza tym, że oprócz opisywania wyobrażeń podopiecznego na temat zachowań jego opiekunów (przyjęcie dziecka, odtrącenie go, pesymizm, pobłażliwość, karność) ukazuje również nastawienie podopiecznego do opiekunów w następujących sytuacjach:

a) przyjęcia dziecka,

b) odtrącenia dziecka.

Zadanie opiera się na analizowaniu przez podopiecznych w wieku kilkunastu lat prawdziwości niemal stu tez. Ustalają one pojawianie się pewnych postaw ze względu na ich powtarzalność (ciągłą, od czasu do czasu, znikomą) u wszystkich opiekunów.

4) formularzem określającym stanowiska wychowawcze, ściśle określającym stosunki opiekunów z podopiecznymi. Złożony z pytań dla opiekunów i podopiecznych. Pytania dla opiekunów mają na celu określenie stosowania konkretnych metod wychowania i występowanie postaw:

- autokratyzm-nieprzychylność,

- tolerancja-dobrotliwość.

Opiekunowie sprawdzają swoją wiedzę na temat wychowania i podopiecznych udzielając odpowiedzi w stylu "prawda" lub "fałsz".

Ocena rezultatów testu skupia się na dziewięciu hasłach:

- autorytaryzm,

- liberalizm,

- nadwrażliwość,

- nadzór,

- pobudzanie,

- rezerwa uczuciowa,

- karność,

- przecenianie wartości materialnych,

- stosowanie przemocy,

Formularz wypełniany przez podopiecznych jest formularzem oceniający ich wyobrażenia o postępowaniu wychowawczym opiekunów. Postępowania te są oceniane według następujących grup:

1) bezwzględność,

2) życzliwość,

3) tolerancja.

Czym jest błąd wychowawczy?

Zdaniem A. Guryckiej błąd wychowawczy to zajście, z jakim mamy do czynienia w konkretnych okolicznościach wychowawczych i jest zajściem, które powoduje negatywne skutki w życiu podopiecznego rzutując na jego obecną i przyszłą sytuację życiową. Błąd wychowawczy nie jest zajściem celowym ani zamierzonym.

Główne powody, dla których dochodzi do występowania błędów wychowawczych to:

1) nieodpowiednie cechy charakteru osoby odpowiedzialnej za podopiecznego,

2) niewłaściwe metody wychowawcze,

3) specyficzne warunki okolicznościowe.

Istnieje dziewięć zasadniczych błędów wychowawczych:

1) karność i groźba,

2) przemoc,

3) wymuszanie bierności,

4) apatia,

5) egocentryzm,

6) posłuszeństwo,

7) wyręczanie,

8) uważanie pociechy za wzór,

9) niestałość.

Aby jednoznacznie stwierdzić wystąpienie błędu wychowawczego, należy zbadać wychowawcze postawy opiekunów i zbadać wyobrażenia podopiecznego na temat właściwości lub niewłaściwości jego budzącego wątpliwości postępowania. Nie można posłużyć się wyłącznie badaniem ogólnym, gdyż może ono okazać się niepełne. Jeżeli postępowanie podopiecznego budzi niepokój i wskazuje na możliwość wystąpienia negatywnych efektów w przyszłości i towarzyszy mu przekonanie podopiecznego o odstępstwie od normy oraz smutek, to najprawdopodobniej mamy do czynienia z błędem wychowawczym.

Dla upewnienia się co do słuszności postawionej diagnozy na temat

zaistnienia błędu wychowawczego posługujemy się następującymi materiałami:

1) scenariuszem autopercepcji wychowawczej, czyli formularzem składającym się z około trzydziestu pytań. Udzielając odpowiedzi na te pytania matka lub ojciec wypowiada się w kwestiach dotyczących postępowania w określonych sytuacjach. Odpowiedzi pytanego mogą przyjmować różną postać, a formularz pozostawia mu pewną dowolność w wyborze poziomu przedstawianego zachowania. Ocena udzielonych przez pytanego odpowiedzi jest zgodna z normami przyjętymi przez Gurycką, która dokonała charakterystyki poszczególnych błędów wychowawczych. Ilość nieprawidłowych odpowiedzi decyduje o zdiagnozowaniu wystąpienia błędu wychowawczego (skala od 0 -brak błędu do 4),

2) kwestionariuszem percepcji ucznia, czyli formularzem, w którym badany wypowiada się na temat postępowania matki czy ojca. Istotą tego formularza jest fakt, że badany wypowiada się na temat ściśle określonego postępowania matki czy ojca, nie zaś na temat rodziców w ogóle. Formularz składa się z dwudziestu siedmiu pytań. Odpowiedzi pytanego mogą przyjmować różną postać, a formularz pozostawia mu pewną dowolność w wyborze poziomu przedstawianego zachowania. Przed przystąpieniem do udzielania odpowiedzi, badany zostaje dokładnie poinformowany o sposobie wypełniania formularza.

Oprócz wymienionych powyżej podstawowych materiałów służących diagnozowaniu wystąpienia błędu wychowawczego, istnieją także materiały uzupełniające. Należą do nich:

1) rejestr doznań,

2) formularz pozwalający ocenić samopoczucie dziecka w określonych okolicznościach,

3) formularz pozwalający ocenić występowanie pewnych okoliczności wychowawczych.

---