Renata Ziemińska
Idealizm epistemologiczny a realizm epistemologiczny w.7
Idealizm metafizyczny (świat w swoim istnieniu zależy od świadomości) a idealizm epistemologiczny (świat realny jest niepoznawalny). Dylemat bytu i poznania. Poza tym idealizm aksjologiczny (istnieją obiektywne wartości), realizm pojęciowy (istnieją samodzielnie przedmioty ogólne), opozycja idealizm-materializm w marksizmie.
W filozofii nowożytnej rozważano problem (1) czy podmiot poznający zdolny jest poznać cokolwiek, co nie jest jego własnym przeżyciem? (2) czy przedmioty naprawdę istniejące są dostępne poznaniu, czy też poznanie dotyczy jedynie konstrukcji myślowych naprawdę nie istniejących? Pytania te prowadzą do dwu typów idealizmu epistemologicznego:
(1) idealizm epistemologiczny immanentny - podmiot poznający nie może poznać przedmiotów, które nie są jego własnymi przeżyciami; (stanowisko Berkeleya).
(2) idealizm epistemologiczny transcendentalny - podmiot poznający nie może poznać przedmiotów, które nie są jego konstruktami; (stanowisko Kanta).
Idealizm epistemologiczny immanentny. Według Berkeleya w procesie spostrzegania obrazy poznawcze są zależne od podmiotu. Obraz poznawczy zmienia się w zależności od okoliczności spostrzegania czy aparatu poznawczego podmiotu, np. obraz rozdwoi się, gdy jedno oko z boku przycisnę palcem (lupa, okulary, kwadratowa wieża z daleka itd.). Berkeley wnosi na tej podstawie, że obraz poznawczy jest wrażeniem subiektywnym i niczym więcej (esse = percipii). Jedynym przedmiotem spostrzegania zmysłowego są moje własne wrażenia czyli przedmioty immanentne.
Idealizm epistemologiczny transcendentalny. Jest to teza, że umysł ludzki nie jest zdolny poznać świata istniejącego od niego niezależnie, tzw. świata rzeczy samych w sobie, lecz jest skazany na stałe obcowanie tylko z własnymi konstrukcjami. Kant - dwie drogi do idealizmu transcendentalnego: (1) fakt istnienia sądów syntetycznych a priori (jak to możliwe, że umysł przed doświadczeniem jest w stanie sformułować tezy, które będą potwierdzone przez doświadczenie i doświadczenie nie może im zaprzeczyć; jest to zrozumiałe wtedy, gdy doświadczenie potraktujemy jako konstrukcję umysłu), (2) analiza konstytucji przedmiotu spostrzeżenia (obecność apriorycznych form czasu i przestrzeni oraz kategorii intelektu; wynika stąd, że spostrzegane przedmioty są konstrukcjami umysłu). Kant jest idealistą epistemologicznym, ale realistą metafizycznym.
Realizm epistemologiczny jako opozycja idealizmu epistemologicznego. Doświadczenie tak silnie uzasadnia naszą wiarę w rzeczywiste i niezależne od podmiotu istnienie świata danego nam w doświadczeniu, że żadna krytyka epistemologiczna nie jest w stanie jej podważyć, ani umocnić. Rozważania idealisty nie zasługują na większe zaufanie niż doświadczenie. Jest to odparcie, ale nie obalenie idealizmu.