"Medaliony" - Zofia Nałkowska
Materiał do "Medalionów" Zofia Nałkowska zebrała w czasie prac w Głównej Komisji Badań Zbrodni Hitlerowskich w 1945 roku. Cykl Medaliony składa się w ośmiu opowidań:
"Profesor Spanner" - opis niemieckiego instytutu naukowego produkującego miedzy innymi mydło ze szczątków ludzkich.
"Dno" - w tym opowiadaniu ukazane są losy więzionych kobiet, transport więźniarek do obozu jenieckiego.
"Kobieta cmentarna" - antysemicka postawa ludzi wobec Żydów.
"Przy torze kolejowym" - okrucieństwo losów młodej Żydówki, z góry skazanej na śmierć.
"Dwojra Zielona" - walka o przetrwanie, o życie, co wiąże się z ogromną odwagą i ryzykiem.
"Wizja" - eksterminacja Żydów
"Człowiek jest mocny" - wstrząsający dokument zbrodnii ludobójstwa dokonywanych na dzieciach i dorosłych (między innymi: komory gazowe).
"Dorośli i dzieci w Oświęcimiu"
Z rozmów przeprowadzonych przez pisarkę, z tomów protokołów i dokumentów, spisywanych rękami funkcjonariuszy zbrodni, stworzony został rodzaj testamentowego przesłania dla żywych. Każdy medalion odsłania tragedię jednostki i dramat powszechny, który ma autentyczne poświadczenie i symboliczną godność. Jest to zaledwie kilka stron o zwykłym dniu szalonego koszmaru, o mechanizmach mordowania człowieka i o zabijaniu jego nadziei, o przekraczaniu wszelkich norm, tego co ludzkie. W opowiadaniach ludzie zwierzają się i opowiadają o rzeczywistości ranionej faszyzmem. Nałkowska zaś nie próbuje oddać własnymi słowami przeżyć swych rozmówców.
Motto cyklu opowiadań brzmi:
"Ludzie ludziom zgotowali ten los"
W zdaniu tym brzmi przerażenie, niepomierne zdumienie, które przecież nie wiedzie w rozpacz, w zatratę wiary ludzkim możliwością i moralnej naturze świata. Skłania do wystawienia świadectwa prawdzie. Prawdzie o zbrodni i mechanizmach faszyzmu, o twarzy człowieka - skazańca i o twarzy człowieka - kata. Ma w sobie moc do oceny moralnej, do refleksji nad istotą takich pojęć, jak "ludzkość", "człowieczeństwo", "humanizm" oraz nad istotą zatraty, dewaluacji tych pojęć.
"Medaliony" spłacają ten nieustanny dług sztuki wobec życia, dowodząc prawdy pisarskiego zwierzenia: "tylko ludzie stanowią o rzeczywistości". Stanowią poświadczenie moralnych powinności literatury, ocalają głos człowieczy z apokalipsy zamordowanej ciszy.
Zofia Nałkowska "Medaliony"
Zbiór opowiadań Zofii Nałkowskiej "Medaliony" miał ukazać ogrom zbrodni hitlerowskich i jednocześnie oddać hołd milionom ofiar faszyzmu. Każde opowiadanie to inny fragment rzeczywistości, inna postać, inne przeżycia i cierpienia. Opowiadania Nałkowskiej tworzą fragmentaryczne, składający się z ułamków zdarzeń rejestr zbrodni hitlerowskich. Jest on jednak dość szeroki i różnorodny, obejmuje cierpienia ludzi w różnych obozach i miejscach zagłady, przedstawia ofiary, a także katów. Ukazuje wiele wstrząsających faktów oraz trwałe zmiany wywołane przez faszyzm w psychice ludzkiej. "Kobieta cmentarna" to opis getta żydowskiego w Warszawie w czasie jego likwidacji. Dramat mordowanych rozgrywa się za murem, słychać krzyki i płacz, widać pożary i wyrzucane z okien na bruk dzieci. Ludzie z tej strony muru nie mogą spać, jeść, przeżywają rozterki moralne z powodu swej bezsilności. Próbują zrozumieć, wytłumaczyć sobie, są podatni na propagandę niemiecką, bo wtedy łatwiej im żyć. W opowiadaniu "Dwojra Zielona" zaskakuje nas postawa młodej Żydówki, która znalazła w sobie dość siły, by przetrwać niesamowite wprost okropności. Straciła męża, przed wywózką do obozu ukrywała się na strychu. Gdy Niemcy urządzili sobie strzelaninę w Sylwestra, straciła oko. Ze szpitala trafiła do obozu w Majdanku, potem pracowała w fabryce amunicji. Prawie ślepa, bo na jedynym oku zrobił się jej wrzód, pracowała, bo bała się selekcji. Jak wyznaje, przetrwała to wszystko, bo pragnęła przekazać innym ludziom wieść o okrucieństwie okupantów.
Wstrząsające są obrazy życia narodów podbitych. Wynalazkiem totalitaryzmu stały się obozy koncentracyjne - fabryki śmierci. Obłędnej ideologii faszystowskiej ulegli nie tylko oprawcy. W opowiadaniu ?Profesor Spanner? z cyklu ?Medaliony? Zofia Nałkowska przytacza relację młodego chłopca, gdańszczanina, zatrudnionego w czasie zimy w jednym z obozów w charakterze preparatora zwłok ludzkich. Z tłuszczu ludzkiego wytapiano tam mydło i o tej ?produkcji? młody pracownik mówi z pełnym uznaniem dla Niemców, którzy ?potrafią z niczego zrobić coś?. W obozach koncentracyjnych ludzi traktowano jak zwierzęta i ofiary musiały poddać się tym prawom. Tak ginęli wszyscy ci, którzy nie uwierzyli w ?nadludzkie? właściwości rasy niemieckiej. Wśród więźniów byli, bowiem także Niemcy. Tadeusz Borowski w swoich opowiadaniach bohaterem uczynił zwykłego więźnia, dla którego najważniejszym było utrzymanie się przy życiu. Autor sam przeżył piekło obozów koncentracyjnych i rozumiał ich ofiary, zbyt słabe, aby ocalić swe człowieczeństwo. Nie osądza tych ludzi, oskarżając całą ludzkość, bo bierność świata wobec obozów koncentracyjnych pozwoliła na rozwój tych fabryk śmierci.
Hitleryzm i stalinizm uznajemy za wynaturzenia władzy i mamy nadzieję, że jako takie nie powtórzą się w przyszłości. Zgodnie z prawami natury wszelkie wynaturzenia powinny ginąć. Czy możemy jednak zaufać tym zasadom, kiedy wiemy, że obozy koncentracyjne - ?wybryki natury? nie tylko istniały, ale jeszcze rozwijały się? Zofia Nałkowska przerażona możliwościami człowieka ostrzegała nas mottem do ?Medalionów?: ?Ludzie ludziom zgotowali ten los?. Do czego może być człowiek jeszcze zdolny? Bogatsi o doświadczenia z ostatniej wojny powinniśmy baczniej przyglądać się temu, co dzieje się w świecie. Skoro stać ludzi na takie wynaturzenia, mogą okazać się zdolni także do samo zagłady.
Podobny koszmar przeżyli więźniowie stalinowskich łagrów. Gustaw Herling - Grudziński opisał takie życie w ?Innym świecie?, bo zaiste obozowa rzeczywistość była ?innym światem?, w którym niszczono wszelkie przejawy człowieczeństwa. Cóż mogli uczynić ludzie zamknięci w obozach koncentracyjnych lub stalinowskich łagrach? Obowiązywały tam inne prawa i człowiek - chcąc przetrwać, utrzymać się przy życiu - musiał się im podporządkować. Kto przeżył, mógł mówić o wielkim szczęściu. Tak, więc szczęściem bywa po prostu życie, z czego nie zdajemy sobie często sprawy.
Przegląd postaw i dążeń bohaterów literackich dowodzi, że szczęście ?nie jedno ma imię?. Jest to stan idealny, do którego można i trzeba zmierzać, lecz nie można w nim trwać. Naukowiec dokonujący odkrycia, osiąga stan chwilowego szczęścia, ma satysfakcję i wie, że jego wysiłek został ukoronowany sukcesem. Artysta tworzący dzieło sztuki lub literatury także czuje się szczęśliwy, zdobywając sławę i uznanie. Jednak nie mogą oni w tym stanie trwać długo, stawiają sobie nowe cele, do których będą dążyć.
Zbiór opowiadań Zofii Nałkowskiej "Medaliony" miał ukazać ogrom zbrodni hitlerowskich i jednocześnie oddać hołd milionom ofiar faszyzmu. Każde opowiadanie to inny fragment rzeczywistości, inna postać, inne przeżycia i cierpienia. Opowiadania Nałkowskiej tworzą fragmentaryczne, składający się z ułamków zdarzeń rejestr zbrodni hitlerowskich. Jest on jednak dość szeroki i różnorodny, obejmuje cierpienia ludzi w różnych obozach i miejscach zagłady, przedstawia ofiary, a także katów. Ukazuje wiele wstrząsających faktów oraz trwałe zmiany wywołane przez faszyzm w psychice ludzkiej.