Konwencja o prawach dziecka ONZ
Uchwalenie Konwencji o prawach dziecka jest jednym z istotniejszych osiągnięć Polski w zakresie ochrony praw dziecka. Polska w 1978 roku zaproponowała bowiem Komisji Praw Człowieka ONZ, uchwalenie tej konwencji i złożyła odpowiedni jej projekt, później dwukrotnie modyfikowany.
Ideową podstawę projektu stanowiły dokonania polskiej myśli pedagogicznej, a przede wszystkim filozoficzno-wychowawcza koncepcja Janusza Korczaka, który już przed II wojną światową wcielał jej zasady w codziennej pracy wychowawczej.
Projekt złożony przez Polskę był podstawą wszystkich prac nad uzgodnieniem ostatecznego tekstu konwencji.
Wszystkie rezolucje i decyzje organów Narodów Zjednoczonych - Komisji Praw Człowieka, Rady Gospodarczej i Społecznej, Zgromadzenia Ogólnego - dotyczące prac nad projektem konwencji były opracowywane i przedkładane przez Polskę. Przez jedenastoletni okres prac nad projektem konwencji w Narodach Zjednoczonych delegat Polski był wybierany na przewodniczącego - sprawozdawcę Grupy Roboczej, w ramach której ustalano tekst konwencji.
Konwencja o prawach dziecka została jednomyślnie przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku, a po jej podpisaniu przez 20 państw weszła w życie w dniu 2 września 1990 roku. Konwencja jak dotychczas została ratyfikowana przez 192 państwa świata.
Konwencja składa się z preambuły, w której określone zostały założenia ogólne oraz z trzech części postanawiających.
Część pierwsza składa się z 41 artykułów dotyczących zobowiązań państwa w zakresie realizowania poszczególnych praw dzieci. Część druga (artykuły 42 do 45), dotyczy sposobów egzekwowania i kontrolowania zobowiązań państwa. Część trzecia (artykuły 46 do 54), określa zasady przystąpienia do konwencji.
Konwencja ustanawia status dziecka oparty na następujących założeniach:
* dziecko jest samodzielnym podmiotem, ale ze względu na swoją niedojrzałość psychiczną i fizyczną wymaga szczególnej opieki i ochrony prawnej,
* dziecko jako istota ludzka wymaga poszanowania jego tożsamości, godności i prywatności,
* rodzina jest najlepszym środowiskiem wychowania dziecka,
* państwo ma wspierać rodzinę, a nie wyręczać ją w jej funkcjach.
Konwencja - nazywana światową konstytucją praw dziecka - jest dokumentem prawnym, który - jak dotychczas - zawiera najszerszy katalog praw dzieci.
Katalog sformułowano kierując się następującymi zasadami:
- zasadą dobra dziecka,
- zasadą równości (wszystkie dzieci są równe wobec prawa bez względu na pochodzenie, płeć, narodowość, itd.),
- zasadą poszanowania praw i odpowiedzialności obojga rodziców (państwo respektuje autonomię rodziny i ingeruje tylko w szczególnie uzasadnionych przypadkach według określonych procedur),
- zasadą pomocy państwa (państwo zobowiązane jest do podejmowania wszelkich działań ustawodawczo-administracyjnych dla realizacji praw uznanych w konwencji).
Katalog ten obejmuje prawa cywilne, socjalne, kulturalne, polityczne i z założenia w niewielkim zakresie uwzględnia prawa ekonomiczne (dziecko winno się uczyć, a nie pracować);
Prawa i wolności osobiste (art. 12 - 16)
* prawo do życia i rozwoju,
* prawo do tożsamości i identyczności (nazwisko, imię, obywatelstwo, wiedza o własnym pochodzeniu, prawo do wolności, godności, szacunku, nietykalności osobistej),
* prawo do swobody myśli, sumienia i wyznania,
* prawo do wyrażania własnych poglądów i występowania w sprawach dziecka dotyczących, w postępowaniu administracyjnym i sądowym,
* prawo do wychowywania w rodzinie i kontaktów z rodzicami w przypadku rozłączenia z nimi,
* prawo do wolności od przemocy fizycznej lub psychicznej, wyzysku, nadużyć seksualnych i wszelkiego okrucieństwa,
* prawo nierekrutowania do wojska poniżej 15 roku życia.
Prawa socjalne
* prawo do odpowiednie standardu życia,
* prawo do ochrony zdrowia,
* prawo do zabezpieczenia socjalnego,
* prawo do wypoczynku i czasu wolnego.
Prawa kulturalne
* prawo do nauki (bezpłatnej i obowiązkowej w zakresie szkoły podstawowej),
* prawo do korzystania z dóbr kultury,
* prawo do informacji,
* prawo do znajomości swoich praw,
Prawa polityczne
* prawo stowarzyszania się i zgromadzeń w celach pokojowych.
Konwencja ta wprowadza mechanizm kontroli stanu jej przestrzegania przez państwo-stronę poprzez obowiązek składania cyklicznych sprawozdań z wykonywania konwencji (art. 44). Sprawozdania rządów rozpatrywane są przez Komitet Praw Dziecka (art. 43), czyli zespół ekspertów, którego celem jest "badanie postępów dokonywanych przez państwa-strony w realizacji zobowiązań przewidzianych w konwencji". Komitet Praw Dziecka po rozpatrzeniu sprawozdań (raportów) rządowych z wykonania konwencji może "czynić sugestie i ogólne zalecenia w oparciu o otrzymywane informacje". Sugestie i ogólne zalecenia Komitetu przekazywane są zainteresowanemu państwu-stronie i podawane do wiadomości Zgromadzenia Ogólnego, łącznie z ewentualnymi uwagami państw-stron.
Według wytycznych Komitetu Praw Dziecka raport każdego państwa powinien zawierać:
* informację o podjętych środkach w celu zharmonizowania prawa krajowego i polityki z przepisami konwencji,
* informację o działaniach podjętych w celu propagowania i przestrzegania konwencji,
* informację o sposobie realizacji ogólnych zasad (niedyskryminacji, najlepszego zabezpieczenia interesów dziecka, prawa do życia i rozwoju, szacunek dla poglądów dziecka),
* informację o realizacji postanowień szczegółowych:
- prawa i swobody obywatelskie: prawo do nazwiska, i narodowości, zachowania tożsamości, wolności wypowiadania się, dostępu do informacji, swobody myśli, sumienia i wyznania, prawo zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń, ochrona prywatności, ochrona przed torturami oraz nieludzkim, poniżającym traktowaniem i karaniem.
- środowisko rodzinne i opieka alternatywna,
- zdrowie i opieka zdrowotna,
- oświata i działalność kulturalna,
- środki stosowane w sytuacjach szczególnych: ochrona niepełnosprawnych, uchodźców, mniejszości, dzieci w konflikcie z prawem, ochrona przed narkomanią i alkoholizmem, wykorzystywaniem dzieci do prostytucji i pornografii oraz nielegalny handel dziećmi.
Przyjęcie i ocena raportu rządowego państwa - strony konwencji przez Komitet Praw dziecka ONZ odbywa się według następującej procedury:
* przyjęcie raportu rządowego,
* przedłożenie propozycji sporządzenia komentarza, uzupełnienia lub napisania alternatywnego raportu, według ściśle określonych zasad, wybranym organizacjom pozarządowym danego kraju,
* spotkanie członków Komitetu z przedstawicielami organizacji pozarządowych, przedstawicielami WHO, UNICEF, UNHCR w celu omówienia przedłożonego komentarza,
* analiza zebranego materiału i ewentualne zapytania dodatkowe do rządu,
* spotkanie Komitetu z członkami rządu państwa-strony konwencji,
* sformułowanie oceny raportu zawierającej zalecenia i rekomendacje do realizacji przez rząd państwa-strony konwencji.
Realizacja Konwencji o prawach dziecka przez Rzeczpospolitą Polską
Polska podpisała Konwencję o prawach dziecka 26 stycznia 1990 roku. Sejm ustawą z dnia 27 września 1990 r. o ratyfikacji Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r. (Dz. U. z dnia 27 lutego 1991 r., Nr 16 poz. 71) wyraził zgodę na jej ratyfikację przez Prezydenta. Konwencja weszła w życie z dniem 7 lipca 1991 roku. Została opublikowana w Dzienniku Ustaw z dnia 23 grudnia 1991 r., Nr 120, poz. 526.
Polska przystępując do konwencji na podstawie art. 51 ustęp 1 złożyła 2 zastrzeżenia oraz 2 deklaracje.
Zastrzeżenia brzmią następująco:
1. W odniesieniu do artykułu 7 konwencji: Rzeczpospolita Polska zastrzega, że prawo dziecka przysposobionego do poznania naturalnych będzie podlegało ograniczeniu poprzez obowiązywanie rozwiązań prawnych umożliwiających przysposobionemu zachowanie tajemnicy pochodzenia dziecka.
2. O granicy wieku, od której dopuszczalne jest powoływanie do służby wojskowej lub podobnej oraz uczestnictwo w działaniach zbrojnych, rozstrzyga prawo Rzeczpospolitej Polskiej. Granica ta nie może być niższa niż przewidziana w artykule 38 konwencji.
Deklaracje brzmią następująco:
1. Rzeczypospolita Polska uważa, że wykonania przez dziecko jego praw określonych w konwencji, w szczególności praw określonych w artykułach od 12 do 16, dokonuje się z poszanowaniem władzy rodzicielskiej, zgodnie z polskimi zwyczajami i tradycjami dotyczącymi miejsca dziecka w rodzinie i poza rodziną.
2. W odniesieniu do artykułu 24 ustęp 2 litera f) konwencji Rzeczpospolita Polska uważa, że poradnictwo dla rodziców oraz wychowanie w zakresie planowania rodziny powinno pozostawać w zgodzie z zasadami moralności.
Zgodnie z Konstytucją konwencja jako ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi integralną część wewnętrznego polskiego porządku prawnego.
Polski system prawny według generalnych ocen uwzględnia zalecenia Konwencji o prawach dziecka, jednak szczegółowe analizy pokazują, iż istnieją obszary prawa rodzinnego, cywilnego, karnego i prawa pracy, które należy dostosować do zmieniającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej Polski i standardów prawnych konwencji. Ekspertyzy takie dokonywane były w kilku ośrodkach uniwersyteckich (Wrocław, Warszawa, Poznań) i przez organizacje pozarządowe (Helsińska Fundacja Praw Człowieka).
Niezgodność naszych przepisów prawnych z wymogami konwencji zauważa się zwłaszcza w regulacjach dotyczących:
* prawa dziecka do znajomości swojego pochodzenia genetycznego i naturalnego,
* prawa dziecka do wyrażania własnej woli,
* prawa dziecka do ochrony przed wyzyskiem,
* praw i wolności politycznych dziecka.
W 1993 roku Polska złożyła pierwsze sprawozdanie z wykonania Konwencji o prawach dziecka do Komitetu Praw Dziecka ONZ, odpowiedzialnego za badanie postępów dokonywanych przez państwa-strony w realizacji zobowiązań przewidzianych w konwencji (art.43).
Kolejny raport z wykonania Konwencji o prawach dziecka opracowany pod kierownictwem Pełnomocnika Rządu ds. Rodziny, rząd złożył w sierpniu 1999 roku.
Po rozpatrzeniu pierwszego sprawozdania rządu RP został sporządzony Raport Komitetu Praw Dziecka ONZ (przyjęty na 209 spotkaniu w dniu 27 stycznia 1995 r.), który następnie przesłano rządowi RP. Raport ten zawierał oceny pozytywne, negatywne oraz zalecenia. Uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka w Polsce, jakie poczynił Komitet Praw Dziecka ONZ po przyjęciu pierwszego raportu rządu RP z jej wykonania dotyczą głównie stanu przestrzegania przez państwo:
* praw osobistych dziecka w świetle obowiązujących i wprowadzanych przepisów prawa,
* praw socjalnych i kulturalnych w aspekcie realizowanej polityki społecznej.
W raporcie Komitetu Praw Dziecka m.in. stwierdzono co następuje:
Komitet jest zaniepokojony tym, iż tradycyjne postawy, wciąż przeważające w kraju mogą nie sprzyjać realizacji generalnych zasad Konwencji, w tym, w szczególności, artykułu 2 (zasada niedyskryminacji), artykułu 3 (zasada najwyższego dobra dziecka) i artykułu 12 (szacunek dla poglądów dziecka).
... Komitet zachęca Rząd Polski do uwzględnienia możliwości ponownego rozważenia zgłoszonych przez siebie zastrzeżeń, jak również deklaracji mającej na względzie odstąpienie od realizacji praw sformułowanych w artykule od 12 do 16.
... Komitet żałuje, iż nie przyjęto krajowej strategii w dziedzinie praw dziecka, jak również nie stworzono szczegółowych programów, ukierunkowanych na dzieci z grup słabszych w tym Krajowego Planu działania mającego za cel zapewnienia funkcjonowania pewnych bezpiecznych sfer mających zapobiegać pogarszaniu się przestrzegania ich praw.
...Komitet jest zaniepokojony skutkiem, jaki ma na dzieci trudna sytuacja gospodarcza panująca w kraju. W związku z tym Komitet jest szczególnie zatroskany o to, czy zostały przedsięwzięte odpowiednie kroki, mające na celu ochronę dzieci, szczególnie tych, które należą do najsłabszych grup, tych które najwięcej ucierpiały w wyniku reform gospodarczych, w świetle artykułów 3 i 4 Konwencji.
Komitet Praw Dziecka ONZ zachęca Rząd Polski do:
* rozważenia przyjęcia Krajowego Planu działania na polu praw dziecka, jak również stworzenia szczegółowych programów mających za cel ochronę dzieci i zapewnienie funkcjonowania pewnych bezpiecznych sfer, mających zapobiegać pogarszaniu się sytuacji przestrzegania ich praw w kontekście gospodarczym.
* poświęcenia szczególnej uwagi pełnemu wdrożeniu art. 4 Konwencji" oraz zapewnieniu sprawiedliwego rozdziału środków na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym. Alokacje budżetowe na wdrożenie praw ekonomicznych, socjalnych i kulturowych powinny być zapewnione w stopniu maksymalnym w stosunku do środków znajdujących się w dyspozycji, mając na względzie przede wszystkim dobro dziecka.
* poszukiwania międzynarodowego wsparcia eksperckiego i pomocy od m.in. Centrum Praw Człowieka i UNICEF w swoich wysiłkach mających na celu wdrożenie Konwencji i w szczególności harmonizowanie krajowej legislacji z Konwencją, rozwijanie mechanizmu monitorowania praw dziecka i przyjęcie kompleksowej polityki społecznej określającej prawa dziecka jako jasny priorytet.
Aczkolwiek opinia Komitetu Praw Dziecka ONZ o realizacji konwencji przez rząd RP była w znacznej części krytyczna, a rząd nie podjął jak dotychczas stosownych kroków, aby zrealizować zalecenie Komitetu Praw Dziecka o odstąpieniu od zastrzeżeń zgłoszonych przy ratyfikacji konwencji, to jednak należy zaznaczyć, iż podjęto działania, które zdecydowanie poszerzyły zakres prawnej ochrony dziecka w Polsce.
W latach dziewięćdziesiątych w zakresie praw osobistych dziecka wprowadzono szereg przepisów, które dają pełniejsze gwarancje ich respektowania przez organy publiczne. Zmianie uległy niektóre przepisy prawa wewnętrznego dotyczące dzieci, przyjęto nowe regulacje stanowiące rozwinięcie przepisów konwencyjnych, a także ratyfikowano kilka umów międzynarodowych regulujących szczegółowe kwestie z zakresu prawnej ochrony dzieci.
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku wprowadzono bardzo istotne przepisy dotyczące praw dziecka:
* art. 40
Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
* art. 48
1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
2. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.
* art. 72
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją.
2. Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
3. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka.
4. Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw dziecka.
Ustawą z dnia 7 stycznia 1993 roku (Dz. U z 1999 r., Nr 5 poz. 32) o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży rozszerzono zakres prawnej ochrony życia dziecka. Zgodnie z art. 1 ustawy prawo do życia podlega ochronie, w tym również w fazie prenatalnej w granicach określonych w ustawie.
Nowelizacją ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy o aktach stanu cywilnego w 1995 roku (ustawa z 26 maja 1995 r. o zmianie ustawy kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 1995 r., Nr 83, poz. 417) znacznie poszerzono uprawnienia dziecka przysposobianego. Zgodnie z nowymi przepisami dziecko, które nie ukończyło 13 lat życia, jeśli jest w stanie pojąć znaczenie przysposobienia powinno być wysłuchane przez sąd opiekuńczy. Może ono wypowiedzieć się w sprawie zmiany nazwiska i imienia. Dziecko, które ukończyło 13 lat musi wyrazić zgodę na przysposobienie, a sąd opiekuńczy w orzeczeniu o przysposobieniu może zmienić imię i nazwisko dziecka tylko za jego zgodą.
Po osiągnięciu pełnoletności dziecko przysposobione może żądać udostępnienia księgi stanu cywilnego w części dotyczącej aktu urodzenia i dotrzeć tym samym do pierwszego aktu urodzenia. Ponadto sąd opiekuńczy, jeżeli uzna, że dziecko przysposabiane rozumie swoją sytuację może zapytać dziecko o zgodę na sporządzenie nowego aktu urodzenia.
W ustawie z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 1997 r. Nr 141, poz. 943) wprowadzono art. 4, który zobowiązuje każdego pedagogicznego pracownika oświaty do szanowania godności podopiecznego;
Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską z poszanowaniem godności osobistej ucznia.
W ustawie z dnia 26 października 1995 r. o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 1995 r., Nr 138 poz. 682.) przyjęto precedensowe dla dotychczasowego ustawodawstwa polskiego rozwiązanie, a mianowicie ustawa ta gwarantuje małoletniemu, który ukończył 13 lat życia bezpośrednie wyrażenie własnego poglądu przed sądem opiekuńczym. Sąd opiekuńczy ma obowiązek wysłuchania małoletniego, który ukończył 13 lat życia w sytuacji, gdy małoletni ma zostać ewentualnym dawcą szpiku (art. 9 ust. 4).
Natomiast małoletni, który ukończył 16 lat życia może wyrazić sprzeciw przeciwko pobraniu komórek, tkanek i narządów po jego ewentualnej śmierci (art. 4 ust. 3), może również wystąpić z wnioskiem do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na to, aby mógł zostać dawcą szpiku.
Zgodnie z ustawą z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. z 1999 r., Nr 11 poz. 95) małoletniemu, który ukończył 16 rok życia i jest zdolny do wyrażenia zgody, musi wyrazić zgodę na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego (art. 22 ust. 4). W przypadku sprzecznych oświadczeń małoletniego i jego przedstawiciela ustawowego sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy.
Również w myśl przepisów ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza (Dz. U. z 1998 r. Nr 106, poz. 668) małoletni, który ukończył 16 rok życia musi wyrazić zgodę na badania i udzielanie świadczeń zdrowotnych przez lekarza (art. 32 ust. 5). Na zabieg operacyjny oraz diagnostykę i metodę leczenia stwarzającą podwyższone ryzyko winien wyrazić zgodę pisemną (art. 34 ust. 4). W przypadku braku zgody małoletniego lub jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego.
W latach dziewięćdziesiątych Polska ratyfikowała następujące umowy międzynarodowe dotyczące dzieci:
1. Konwencję dotyczącą cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę (obowiązuje od 1 listopada 1992 r.),
2. Europejską konwencję o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracania pieczy nad dzieckiem (obowiązuje od 1 marca 1995 r.),
3. Konwencję o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego (obowiązuje od 1 października 1995 r.)
4. Europejską konwencję o przysposobieniu dzieci (obowiązuje od 22 października 1996 r.),
5. Europejską konwencję o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego (obowiązuje 22 października 1996 r.),
6. Europejską konwencję o wykonywaniu praw dzieci (nie weszła w życie).
Warto również zaznaczyć, iż po ratyfikacji Konwencji o prawach dziecka podjęto inicjatywy legislacyjne, które nie zakończyły się wprowadzeniem nowych przepisów w życie.
W Senacie III Kadencji zgłoszono projekt nowelizacji przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz niektórych innych ustaw, którego celem była pełniejsza ochrona prawna dzieci. W projekcie tym proponowano zgodnie z Rekomendacją Nr 874 (z 1979 r.) Rady Europy wprowadzenie do prawa polskiego terminu piecza rodzicielska zastępującego termin władza rodzicielska oraz wprowadzenie zakazu stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Projekt ten został odrzucony w pierwszym czytaniu.
W Senacie III kadencji i Sejmie II Kadencji rozpatrywano senacki projekt ustawy o rzeczniku praw dziecka. Jednakże dopiero w Sejmie III Kadencji dobiegają końca prace nad ustawą o rzeczniku praw dziecka, która powstała na bazie dwóch projektów - poselskiego i rządowego.
O ile w zakresie praw osobistych dziecka dokonano określonych postępów, o tyle w zmienianych regulacjach z zakresu prawa socjalnego nie wprowadzono istotnych przepisów poszerzających katalog uprawnień osób niepełnoletnich, a krąg uprawnionych do korzystania z różnego typu świadczeń socjalnych systematycznie był zawężany. Jednocześnie znacznie ograniczono możliwości korzystania z różnego typu usług opiekuńczych. Zmniejszanie wydatków państwa na cele społeczne, przeniesienie niektórych uprawnień i zadań na samorządy, rezygnacja zakładów pracy z prowadzonych usług socjalnych spowodowało likwidację lub komercjalizację wielu placówek opieki pozaszkolnej. Tym sposobem żłobki, przedszkola, placówki prowadzące zajęcia kulturalno-oświatowe stały się dostępne dla rodzin lepiej sytuowanych. Stałe niedofinasowanie resortu oświaty spowodowało rezygnację szkół z pełnienia funkcji opiekuńczych. Większość szkół przestała prowadzić świetlice, stołówki, zajęcia pozalekcyjne. Z braku środków znacznie ograniczono fundusz stypendialny, pomoc socjalną dla uczniów, likwidowano bursy i internaty szkolne.
Placówki opiekuńczo-wychowawcze dla dzieci pozbawionych opieki rodziców naturalnych miały zapewnione środki tylko na bieżące utrzymanie i pensje dla personelu. Dopiero reforma administracyjna kraju i reforma systemu edukacji spowodowały podjęcie kroków mających na celu przekształcenie niewydolnego systemu opieki nad dzieckiem. Zadanie to powierzono resortowi pracy i opieki socjalnej; pierwszym efektem tych zmian jest przyjęcie nowych warunków tworzenia i finansowania rodzin zastępczych (w budżecie na 1999 r. nie zagwarantowano na ten odpowiednich środków finansowych).
Problemy społeczne, charakterystyczne dla Polski okresu przemian; ubóstwo, bezrobocie, brak mieszkań, bariery w dostępie do edukacji i ochrony zdrowia, szczególnie mocno dotknęły dzieci. Rozwarstwienie społeczne na wąską elitę o wysokich dochodach i liczną grupę ubogich determinuje losy młodego pokolenia Polaków. Czynniki, które decydują o takim podziale, to: pozycja ekonomiczna rodziny i status społeczno-zawodowy rodziców. W populacji dzieci i młodzieży można wskazać grupę "wyposażonych", którym rodzina zapewnia dobry start życiowy i znacznie liczniejszą grupę "upośledzonych", pochodzących z małych miast i wsi z rodzin o średnim i niskim statusie, z rodzin wielodzietnych.
Według badań GUS w 1997 roku co 20 osoba żyła w rodzinach, w których poziom spożycia był niższy niż minimum egzystencji; 1/2 tych osób stanowiły dzieci w wieku do lat 14, prawie połowa tych osób nie miała ukończonych 19 lat. Około 4,7 mln dzieci żyje na poziomie poniżej minimum socjalnego.
Marginalizacja młodego pokolenia, opisywana w licznych opracowaniach, raportach i doniesieniach z badań socjologów i polityków społecznych nadal nie jest w pełni zidentyfikowanym problemem społecznym, a jej skutki wydają być niedoceniane i nie uwzględniane w planowanych działaniach państwa.
Ubóstwo, które dotyczy kilku milionów dzieci to problem wymagający podjęcia rozwiązań systemowych. Ani doraźne próby pomocy rodzinom najbiedniejszym (wprowadzenie jednorazowego zasiłku szkolnego), ani planowane zmiany w systemie opieki nad dzieckiem nie stanowią elementu jednolitego programu, którego celem byłoby wyrównywanie szans życiowych młodego pokolenia.
W ostatnich latach żaden z kolejno zmieniających się rządów nie opracował narodowego planu na rzecz dzieci.
Plan taki, uwzględniający specyficzne problemy dzieci pozostających pod bezpośrednia opieką rodziców oraz dzieci wychowywanych w zastępczych środowiskach rodzinnych, musiałby stanowić element przyjętej przez państwo polityki rodzinnej. Realizowana przez państwo polityka społeczno-gospodarcza nie rozwiązuje nawarstwionych problemów społecznych, nie jest również prowadzona jasno określona polityka wobec rodziny, rozumiana jako komplementarny system działań różnych podmiotów.
W świetle powyższych faktów należy stwierdzić, iż normy konwencji o prawach dziecka w zakresie praw socjalnych i kulturalnych nie są w zadowalającym stopniu respektowane w prowadzonej polityce społecznej państwa.
Polska zainicjowała uchwalenie konwencji, ratyfikowała ją, delegacja pod przewodnictwem premiera uczestniczyła w Światowym Szczycie w Sprawach Dzieci, ale zarówno same obrady, jak i ustalenia podjęte podczas Szczytu znalazły słaby oddźwięk w kraju. Działania podejmowane przez władze w ciągu lat dziewięćdziesiątych trudno uznać za ukierunkowane i konsekwentnie realizujące przyjęte zobowiązania.
Należy jednak stwierdzić, iż ratyfikowanie konwencji, wywołało pewien rezonans społeczny oraz, że podjęto jednak szereg - mniej lub bardziej skutecznych działań - na rzecz implementacji konwencji. Od tego momentu przestrzeganie praw dzieci w Polsce stanowi przedmiot okazjonalnego lub stałego zainteresowania zarówno instytucji państwowych: rządu, parlamentu, Rzecznika Praw Obywatelskich, lokalnych władz oświatowych, jak i organizacji pozarządowych, ośrodków naukowych, środków masowego przekazu. To zainteresowanie przejawiało się w konkretnych działaniach rządu (m.in. wspieranie organizacji pozarządowych), inicjatywie ustawodawczej parlamentu, monitoringu prowadzonym przez biuro RPO i wystąpieniach Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawach dzieci, innowacyjnych projektach wypracowywanych przez organizacje pozarządowe (szkolenia, publikacje, projekty zmian instytucjonalnej opieki nad dziećmi), badaniach ośrodków naukowych (m.in. analizy prawne, badania opinii publicznej).
Jednocześnie prawa dziecka stanowią przedmiot publicznego zainteresowania i dyskusji, co przejawia się w postaci konferencji organizowanych przez różne środowiska (m.in. parlament, ośrodki naukowe, organizacje pozarządowe), ale również w postaci artykułów, audycji i polemik prezentowanych w środkach masowego przekazu.