Większość zjawisk, procesów i stanów wewnątrzrodzinnych uwarunkowa­na jest jednocześnie czynnikami (1) wewnątrzrodzinnymi i (2) zewnątrzrodzinnymi. Uwarunkowania zewnętrzne mogą wpływać na wydzielone badane zjawisko wewnątrzrodzinne albo bezpośrednio albo pośrednio poprzez od­działywanie na rodzinę jako system społeczny, którego badane zjawisko jest elementem. Możliwa jest również jednoczesność tych obydwu uwarunkowań. Zewnętrzny świat społeczny wpływa na to, co dzieje się w rodzinie, ale również rodzina (także jej członkowie „sterowani" rodzinnie) oddziaływuje na zewnętrzne układy społeczne (mikro-, i makrospołeczne). Powyższe ustalenia powinny znaleźć odzwierciedlenie w modelu metodologicznym.

A

Schemat nr 1

Model analizy uwarunkowań życia rodzinnego

z - badane zjawisko

a, b, c - uwarunkowania (wpływy) wewnątrzrodzinne

A - uwarunkowania (wpływy) zewnątrzrodzinne pośrednie

B - uwarunkowania (wpływy) zewnątrzrodzinne bezpośrednie Powyżej przedstawiono najogólniejszy i znacznie uproszczony model analityczny metody wieloaspektowej, integralnej analizy życia rodzinnego oparty na zarysowanych podstawach ontologicznych. W dalszej części roz­prawy model ten zostanie szczegółowo przedstawiony i zinterpretowany - także w oparciu o doświadczenia wyniesione z badań empirycznych i wybrane rezultaty tych badań. Scharakteryzowane zostaną (a także zinterp­retowane) pozostałe nurty (czy dotychczas ukształtowane działy) poznańskiej szkoły socjologicznych badań nad rodziną. Oprócz mego dorobku uwzględ­niony zostanie również wkład uczestników szkoły w rozwój jej metodologii.

W rozdziale 1 i 2 niniejszej rozprawy scharakteryzowałem:

1. ukształtowanie się i rozwój poznańskiej szkoły socjologicznych badań
   nad rodziną oraz

2. ontologiczne i (szczególnie) teoriopoznawcze podstawy systemu metodo­
   logicznego wymienionej szkoły.

Jak już uprzednio zaznaczyłem, głównym tu przedmiotem analizy nie jest historia tej szkoły, lecz stosowany w jej ramach system me­todologiczny i temu zadaniu będą podporządkowane następne rozdziały rozprawy.

3. Przedmiot socjologii rodziny i jej podstawowe pojęcia (koncepcja własna)

3.1. Przedmiot socjologii rodziny

U podstaw charakteryzowanego systemu badań nad rodziną leży moja koncepcja przedmiotu socjologii rodziny.

Według mnie socjologia rodziny jest subdyscypliną socjologii szczegółowej traktującą o społecznych obiektywnych i subiektywnych aspektach rodziny jako grupy społecznej i instytucji społecznej, zajmującą się zarówno wewnętrzną strukturą rodziny, jej wewnętrznymi procesami, jak też jej związkami i interakc­jami z dynamiką mikrostruktury, mezostruktury i makrostruktury społecznej ujmowanej w kontekście społeczeństwa globalnego.

Z treści tej definicji wynikają główne kierunki analizy życia rodzinnego. Socjologia rodziny powinna zajmować się, po pierwsze, mikrostrukturą rodzi­ny, rodziną jako mikrogrupą społeczną, jej elementami składowymi (role, pozycje społeczne, więzi wewnątrzrodzinne, sieć komunikacji psychospołecznej, wewnątrzrodzinne substruktury) oraz interakcjami i relacjami zachodzącymi między wyróżnionymi jej elementami. Analiza nie może ograniczać się jedynie do opisu obiektywnej strony mikrogrupy rodzinnej, powinna odnosić się również do jej aspektu subiektywnego, uwzględniać również świadomość członków rodziny dotyczącą życia rodzinnego (określaną przez W. Goode'a ideologią rodziny).

Po drugie, socjologia rodziny powinna również dostrzegać w rodzinie instytucję społeczną, wypełniającą ważne funkcje wobec jednostek i społeczeń­stwa, zaspokajającą określone istotne potrzeby poprzez podejmowanie od­powiednich zadań i działań. Ujmujemy wtedy mikrostrukturę rodziny w zin­tegrowanym działaniu, regulowanym określonym systemem aksjonormatywnym obowiązującym w danym społeczeństwie i środowisku.

Po trzecie, jako socjologowie powinniśmy interesować się związkami rodziny z mikrostrukturą społeczną różnych społeczności i społeczeństwa globalnego, miejscem rodziny w układach mikrostrukturalnych oraz jej inter­akcjami w tych układach (obustronnymi uwarunkowaniami w tych układach), przez które to układy należy rozumieć kompozycje strukturalne małych grup społecznych z rodziną włącznie.

Po czwarte, należy rozpatrywać także związek rodziny z mezostrukturalnymi i makrostrukturalnymi układami (systemami) społecznymi ujmując je w kategoriach wzajemnych interakcji. Niesposób należycie rozumieć (i diagnozować) procesów zachodzących wewnątrz rodziny bez uwzględnienia uwarunkowań zewnętrznych pochodzących od pozarodzinnych układów spo­łecznych (ze społeczeństwem globalnym włącznie), w których rodzina jest „osadzona".

Po piąte, bardzo ważną dziedziną analizy są działania badawcze zmierzają­ce do opisu i interpretacji interakcji, dynamicznych związków i uwarunkowań zachodzących między rodziną (rodzinami) a społeczeństwem globalnym (typu społeczeństwo polskie, francuskie itp.)

Między rodziną, mikrostrukturą, mezostrukturą, makrostrukturą spo­łeczną i społeczeństwem globalnym istnieją sprzężone, dynamiczne powiąza­nia, dostrzec można wzajemne, wielokierunkowe uwarunkowania, bezpo­średnie i pośrednie. Można posłużyć się analogią i stwierdzić, że cały ten system struktur (z udziałem rodziny jako mikrogrupy) funkcjonuje na zasadzie naczyń połączonych - istotna zmiana w jednym naczyniu powo­duje, w oparciu o zasadę przyczynowości, zmiany w naczyniach pozo­stałych.

3.2. Podstawowe pojęcia

Ze specyficznym naszym rozumieniem przedmiotu socjologii rodziny skore­lowany jest sposób pojmowania niektórych podstawowych pojęć (kategorii) odnoszących się do problematyki rodziny. Uwzględniamy w rozdziale 3 tylko pojęcia najbardziej podstawowe i tylko te, które są sformułowane w ra­mach naszej szkoły. Jest to charakterystyka naszego wkładu w formułowa­nie teoretycznych narzędzi analizy, które zarazem stanowią istotny element naszego systemu metodologicznego. Pojęcia szczegółowsze lub mniej zwią­zane z poznańską szkołą zostaną w miarę potrzeby zaprezentowane w na­stępnych rozdziałach.

Rodzina

W pierwszej kolejności zainteresujemy się kategorią najbardziej ogólną, zdefiniujemy samą rodzinę. Posłużę się niedawno skonstruowaną przeze mnie definicją, skorelowaną z założeniami systemu wieloaspektowej, integralnej analizy życia rodzinnego. Rodzina to ustrukturalizowany i funkcjonalnie powią­zany zbiór jednostek i specyficznych substruktur oraz mikroelementów społecz­nych tworzących mikrogrupę i zarazem instytucję społeczną, powiązaną we­wnętrznie więzią małżeńską, więzią pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji oraz wypełniającą jednocześnie szereg istotnych, ważnych, zintegrowanych ze sobą funkcji wobec jednostek i społeczeństwa, w oparciu o regulatory występujące w kulturze behawioralnej.

Powyższa definicja odzwierciedla zarówno grupowy jak i instytuc­jonalny charakter rodziny, oprócz strukturalnego odzwierciedla również dynamiczny aspekt rodziny oraz umożliwia odróżnienie ustrukturalizowanej rodziny od zbiorowości krewnych. Tylko część ludzi spokrewnionych ze sobą tworzy wyraźniej ustrukturalizowaną i zinstytucjonalizowaną rodzinę posiadającą cechy mikrogrupy. Reszta to zbiorowość krewnych nie będąca grupą rodzinną, o których tylko w mowie potocznej mówi się "rodzina" (np. kuzynowie - zwłaszcza dalsi, z którymi nie utrzymuje się kontaktów, a nawet nie myśli się o nich, zdarza się, że są nam nieznani - jakkolwiek powiązani z nami więzią krwi). Definicje sprowadzające „rodzinność" jedynie do określonych więzi nic są w stanie dokonać powyższego rozróżnienia ani określić w pełni istoty rodziny.

W rodzinie - ujmowanej łącznie w jej strukturalnym i dynamicznym wymiarze -możemy wyróżnić trzy warstwy ontologiczne i zarazem analityczne życia rodzinnego. Rodzina może więc być badana przez socjologa w trzech płaszczyznach: (1) obiektywnych stosunków, struktur i funkcji społecznych, (2) kulturowej (mam na myśli analizę kulturowych regulatorów życia rodzinnego czyli kultury behawioralnej rodziny), (3) subiektywno-świadomościowej.

Socjolog rodziny powinien badać kompleksowo te trzy wymienione powy­żej warstwy życia rodzinnego, które powinny być ujmowane w ich wzajemnych
związkach i oddziaływaniach - i to na tle zarówno szerszych procesów środowiskowych jak i społeczno-globalnych. Wiadomo bowiem, że stan świadomości, ludzkie postawy, opinie, dążenia, w dość istoty sposób określone są warunkami realnego życia, ukształtowanymi zarówno w danym mikro-środowisku czy szerszym środowisku, jak i w ramach całego społeczeństwa globalnego. I na odwrót: postępowanie ludzi - a tym samym postępowanie całej rodziny - zależy przecież w istotnej mierze od stanu ich świadomości, zwłaszcza od motorycznych jej elementów, takich jak dążenia, postawy,

akceptowane ideały i wartości

Określimy teraz dokładniej - i zgodnie z założeniami naszego systemu metodologicznego - wyróżnione powyżej warstwy (aspekty) rodziny a szcze­gólnie ich elementy składowe charakteryzując zarazem ich status metodo­logiczny.

Zainteresujemy się w pierwszej kolejności obiektywną sferą rodziny for­mułując pojęcia odnoszące się do jej dwóch najistotniejszych aspektów, do struktury i funkcji.

3.2.2. Struktura rodziny

W myśl skonstruowanej przeze mnie w latach siedemdziesiątych koncepcji (minimalnie później zmodyfikowanej) strukturę rodziny określa: liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny (liczba dzieci, liczba innych krewnych), układ ich ról i pozycji społecznych, przestrzenne ich usytuowanie, siłą i układ więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadczące o większej lub mniejszej spójności (kohezji) rodziny, podział czynno­ści oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych, a także wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów oraz sieć wewnątrzrodzinnej komunikacji (Z. Tyszka 1970, 1974). W oparciu o powyższe określenie struktury rodziny, można wyodrębnić trzy układy jej elementów: (1) układ przestrzenny i skład osobowy rodziny (jednostek i substruktur złożonych z jednostek w rodzaju diady); (2) układ ról i pozycji społecznych; (3) układ wewnątrzrodzinnych więzi i sieci komunikacji

społecznej.

Szczegółowsza analiza pozycji społecznych w rodzinie pozwala na wy­odrębnienie trzech ich rodzajów: (a) pozycji władzy mierzonej stopniem dostępu członka rodziny do ważniejszych decyzji w rodzinie; (b) pozycji prestiżu mierzonej stopniem autorytetu danej jednostki w rodzinie; (c) pozycji „miłości i względów" (czyli emocjonalnej) mierzonej stopniem koncentracji w rodzinie pozytywnych uczuć na określonej jednostce i ich nasileniem. Może występować zarówno zbieżność jak i rozbieżność tych trzech pozycji określonej jednostki w rodzinie. Interesujące mogą być dla badacza czynniki, które powodują te zróżnicowania trzech pozycji.

Wszystkie wymienione układy elementów struktury rodziny oraz części składowe tych elementów mogą się nawzajem warunkować i zadaniem badacza jest te zależności zdiagnozować, określić nasilenie oraz poszukać prawidłowości ich powiązań i współfunkcjonowania.

3.2.3. Funkcjonalny aspekt rodziny

Drugim istotnym - obok struktury - aspektem egzystencji rodziny jest jej funkcjonowanie, wypełnianie poprzez aktywność członków określonych funkcji istotnych dla jednostek ludzkich oraz społeczeństwa. Według mnie (Z. Tyszka 1974, 1984) funkcje rodziny to tyle, co wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny wynikające z hardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych.

W trakcie wypełniania funkcji przez rodzinę powstaje dość skomplikowany „wewnątrzfunkcyjny", przyczynowo-skutkowy ciąg: zadania — działania - skut­ki działań, który jest złożonym procesem społecznym, uwikłanym w szersze tło zjawisk i struktur rodzinnych oraz pozarodzinnych. Pozostaje w ścisłym związku z wewnątrzrodzinnym układem pozycji i ról społecznych oraz więzi, a także ze składem rodziny. Zadania ukierunkowują i „uruchamiają" działania, a wynikiem działań i współdziałań są ich określone rezultaty, zaznaczające się zarówno w samym przedmiocie działań (na który były skierowane), jak i niejednokrotnie w innych elementach systemu rodziny oraz w powiązaniach między nimi i we wzajemnych interakcjach.

W dalszy rozwój w ramach naszej szkoły koncepcji funkcji rodziny i modelowe rozwiązania jej analizy istotny wkład wniosła A. Kotlarska - Michalska w swych artykułach oraz książce poświęconej opiekuńczo-zabezpieczającej funkcji rodziny (1990).^b Do wyliczonych w mojej definicji zintegrowanych składników funkcji rodziny dołączyła, odróżniane od współ­działania, oddziaływania wzajemne członków rodziny oraz ich postawy, precyzując zarazem dokładniej w swej definicji efekty „funkcjonowania" funkcji. Według wspomnianej autorki „można zdefiniować funkcję rodziny jako zespół działań i oddziaływań wzajemnych realizowanych w oparciu o ukształtowane postawy, o mniej lub bardziej sprecyzowane zadania, a prowadzących do określonych efektów w postaci zaspokojonych potrzeb członków rodziny i oczekiwań społeczeństwa globalnego (A. Kotlarska - Michalska 1990)^b. Można by dodać, że - trwające zwłaszcza dłużej - oddziaływania wzajemne członków rodziny mogą zmienić strukturę i charakter łączących ich więzi, a także ich osobowość, a również same działania w ramach funkcji mające prowadzić do określonych skutków. A. Kotlarska-Michalska słusznie zwróciła poza tym uwagę na fakt, że nie wszystkie wyróżnione elementy funkcji muszą wystąpić zawsze w trakcie jej realizacji. W niektórych funkcjach oraz specyficznych okolicznościach pewne elementy funkcji mogą nie wystąpić, co autorka uwidoczniła w odpowiednio opracowanych schematach (mono­grafia 1990).

W przeciwieństwie do A. Kotlarskiej-Michalskiej B. Zięba nie jest zwolen­niczką włączania postaw do funkcji. „Wyodrębnienie postaw jako elementu funkcji rodziny — stwierdza B. Zięba — umożliwia wprawdzie jej bardziej szczegółową analizę, ale sądzę, iż ukształtowanie postawy zaliczyć można do skutków działań podejmowanych w jej ramach" (B. Zięba 1989).

Moim zdaniem, zależnie od okoliczności realne mogą być obydwie sytuacje. W pewnych układach „działaniowo - sytuacyjnych" wykonywanie określonej funkcji przez członków rodziny tworzy określone nowe postawy (np. nawzajem wobec siebie lub wobec swych obowiązków czy określonych typów działań). Jednakże w innych przypadkach jakieś zasadnicze postawy nadrzędne w sto­sunku do danej funkcji i jej poszczególnych elementów składowych, ukształ­towane poza interesującą nas funkcją (np. postawy ogólnoaltruistyczne) mogą ulec włączeniu w strukturę funkcji niejako automatycznie i jako jej dokoop­towany element stać się w jej ramach czynnikiem motorycznym nie będącym

jej wytworem .

B. Zięba w interesujący sposób klasyfikuje skutki działań podejmowanych w ramach funkcji. Stwierdza (1989), że „mogą one, po pierwsze, ujawnić się w rodzinie lub szerszym środowisku, po drugie, występować na bieżąco lub aktualizować się dopiero w przyszłości, po trzecie, obejmować nie tylko to, co zostało w zadaniu zamieszczone. Skutki te - zarówno zamierzone jak i nieza­mierzone - mogą przyjmować m.in. postać ukształtowanych cech psychicz­nych, biologicznych, zinternalizowanego przez jednostkę systemu wartości, norm, wzorów zachowań, postaw, prezentowanych poglądów, określonego zasobu wiedzy czy w końcu efektów materialnych".

J. Taranowicz (1990)" zwróciła uwagę na wzajemne „przenikanie się" poszczególnych elementów ciągu funkcji (postawy - zadania - działania - skutki działań) w przypadku funkcji emocjonalno-ekspresyjnej. Nasuwa się tu myśl o konieczności elastycznego stosowania schematu (modelu) funkcji w trakcie badań empirycznych. Niezbędne jest m.in. moim zdaniem różnicowa­nie modelu analizy w zależności od rodzaju danych empirycznych, stopnia ich rozdzielności, uchwytności itp.

Abstrakcyjnie pojmowana funkcja rodziny egzystuje w jej codziennym życiu w postaci wielu wyspecjalizowanych funkcji (funkcja prokreacyjna, funkcja socjalizacyjno-wychowawcza itd.) zaspokających poszczególne rodzaje potrzeb jednostek w skład jej wchodzących - lub w niektórych przypadkach wydzielone potrzeby całego społeczeństwa. Tymi poszczególnymi rodzajami funkcji (i pojęciami z nimi związanymi) zajmiemy się w rozdziale poświęconym metodologicznym podstawom badania funkcji rodziny.

3.2.4. Kultura behawioralna rodziny

To, co dzieje się w obiektywnej sferze życia rodzinnego znajduje się w znacznej mierze pod wpływem regulatorów kulturowych odnoszących się do rodziny a będących wytworem społeczeństwa lub społeczności. Bardziej czy mniej zintegrowany zbiór tych regulatorów nazwiemy kulturą behawioralną rodziny.

Kultura behawioralną rodziny jest to mniej lub bardziej zintegrowany zbiór zobiektywizowanych wytworów długotrwałych (na ogół) interakcji międzyludz­kich, występujący w postaci systemów norm, wzorów i wartości regulujących zachowania i dążenia rodziny oraz jej członków w jej ramach, a także ich zachowania poza nią w zakresie spraw istotnych z punktu widzenia życia rodzinnego. Kultura behawioralną w ogóle - a w tym kultura behawioralną rodziny - jest wytworem społeczeństwa (w niektórych swych fragmentach wytworem wielu pokoleń) i stanowi istotny „segment" ogólnej kultury społe­czeństwa. Jej specyfiką jest to, że wywiera silny wpływ na zachowania ludzi - w tym przypadku na zachowania członków rodzin oraz na funkcjonowanie rodziny jako całości. Stanowi kulturowy regulator pełnienia ról rodzinnych oraz w jakiejś mierze także innych ról społecznych powiązanych z życiem rodzinnym; swymi aksjologicznymi modelami ukierunkowuje dążenia człon­ków rodzin, ich wartościowania zjawisk życia rodzinnego. Podtrzymuje kultywowanie obrzędów, zwyczajów, tradycji przez rodzinę. Nie jest to wszystko całkowicie spetryfikowane, jakkolwiek odznacza się pewnym stop­niem trwałości, niejednokrotnie nawet w większym przedziale czasu. Można zaobserwować przemiany kultury behawioralnej społeczeństwa i rodziny będące następstwem przemian ogólnospołecznych i ogólnocywilizacyjnych.

Moim zdaniem w ramach kultury behawioralnej rodziny można wyodręb­nić cztery segmenty: (1) „odgrywanie" kultury, (2) konsumowanie kultury (według określonych reguł i wzorów), (3) interakcja rodziny z zewnętrznymi układami kultury behawioralnej oraz (4) tworzenie kultury.

Scharakteryzowałem tu jedynie pierwszy (z wyróżnionych) najważniejszy w naszym systemie metodologicznym „segment" kultury behawioralnej, tzn. „odgrywanie" kultury. Pozostałymi segmentami zainteresujemy się marginalnie w razie potrzeby w następnych rozdziałach.

„Odgrywanie" kultury polega na (świadomym, półświadomym lub nie­świadomym, automatycznym, nawykowym) dostosowaniu przez członków rodziny swych zachowań i dążeń do wymogów, wzorców kultury behawioral­nej rodziny danego miejsca i czasu. Dzieje się to na podobnej zasadzie jak pełnienie („odgrywanie") ról społecznych, przy czym w grę tu wchodzą całe kompleksy normatywne ról oraz regulatory kulturowe wykraczające poza pełnione role (np. określające kompleksowo pełnienie poszczególnych funkcji przez rodzinę). Między zachowaniami występującymi w ramach „odgrywania

---