„Metafizyka Hegla”
Swój system filozoficzny oparł Hegel na logice, w niej to bada się proste
byty uwolnione od wszelkiej konkretności, od wszelkich powiązań ze światem przedmiotowym. Na tej podstawie uznał logikę za punkt wyjścia do wszelkich dociekań ontologicznych i epistemologicznych.
Hegel w odróżnieniu od powszechnego rozumienia nie postrzegał logiki jako teorii form i praw myślenia, jak ją określano (że treść poznania i jego forma są nie tylko różne od siebie ale i oderwane). Zakładano, że materiał poznania istnieje poza myśleniem jako coś gotowego i że myśl sama w sobie jest pusta. Forma myśli jako coś pustego łączy się z materiałem, który ją wypełnia. Tylko w taki sposób powstaje
treść i rzeczywiste poznanie. Logika, którą buduje Hegel, jest logiką przedmiotową, zaś przedmiot w swej istocie pojęciem (czystą myślą). Toteż logika jest nauką o myśleniu. Co za tym idzie przedmiotem filozofii oraz poznania w ogóle jest sama rzeczywistość, a nie zjawiska o charakterze subiektywnym. Gdzie istotą owej rzeczywistości jest myśl, nie w jej subiektywnym wyrażeniu ale jako coś co istnieje
obiektywnie, jako idea przejawiająca się w swym rozwoju i formie przyrody i ducha. A ponieważ nauka o myśli, o obiektywnie istniejącej idei jest logika dlatego też logika jest tym co nazywa się metafizyką. To co logiczne pokrywa się w filozofii Hegla z tym co analogiczne i będące przedmiotem metafizyki, toteż dla Hegla logika jest metafizyką, a metafizyka jest logiką. Krótko mówiąc myśl i byt są tożsame i
dlatego nauka o bycie i nauka o myśli jest jedną i tą sama nauką. Nauka logiki jest prawdziwą metafizyką. Logika heglowska jest więc nie tylko dialektyką i teorią poznania, lecz nadto pokrywa się z metafizyką, nauką o rzeczywistości i o istocie rzeczywistości. Hegel utożsamiając bytu i myślenie doprowadził do utożsamienia biegu ich rozwoju. Zarówno byt jak i myślenie reprezentują rozwój ducha. Rozwój ducha polega na poznawaniu przez niego samego siebie, przez co jego rozwój
znajduje wyraz w historii nauki czyli w historii rozwoju filozofii.
Historia filozofii staje sie wiec historią duch, a ona jest logiką. Początek
logiki pokrywa się z początkiem historii filozofii. Logika zaczyna się od pojęcia czystego bytu i historia filozofii również rozpoczęła się od tego pojęcia. W logice Hegla bada się myślenie jednostki, a nawet nie myślenie rodzaju ludzkiego, lecz bezosobowe, bezpodmiotowe myślenie, czyste absolutne boskie. Tak więc logika jest nauka o absolucie, absolut jest rozumem, myślą. Tym co jedynie rzeczywiste jest rozum, rozum w świecie. Rozum osiąga samowiedzę w świadomości ludzkiej. Celem
absolutu jest poznanie samego siebie i ponieważ absolut nie może osiągnąć tego bez świadomości ludzkiej przeto człowiek ze swoją świadomością jest środkiem koniecznym do osiągnięcia jego celu. Myślenie to w rzeczywistości jest myśleniem ludzkim lecz Hegel odrywa je od myślowego podmiotu, przez co absolut jako myśl nieograniczona przez podmiot jest myśleniem nieskończonym. Toteż logika jest
nauką o nieskończonym myśleniu w żywiole czystej myśli. Ten świat czystych myli wyraża wg Hegla wieczną istotę zjawisk przyrodniczych i społecznych. Czyste byty poprzedzają przyrodę i społeczeństwo nie w czasie ale logicznie. Ponieważ w kategoriach myślenia znajduje wyraz prawdziwa natura wszystkiego co istnieje więc logika jako nauka zajmuje miejsce centralne wśród innych nauk. Logika Hegla rozbija sie na trzy zasadnicze działy, są nimi: nauka o bycie;nauka o istotach; nauka o pojęciu. Pierwsze dwa działy stanowiły logikę obiektywną,
trzeci subiektywną. W logice bytu omawia się trzy podstawowe kategorie: jakość, ilość, miarę. Każda z tych kategorii zawiera w sobie szereg innych których rozwój decyduje o przechodzeniu jednej podstawowej kategorii w drugą. Każda kategoria jest orzecznikiem bytu. Pierwszym i najogólniejszym orzecznikiem absolutu jest czysty byt. Nie można go odczuć we wrażeniu, ani spostrzegać, ani przedstawić
sobie. Jest on czystą myślą pozbawioną wszelkich określeń i dlatego byt jest równy nicości, bo nicość jest takim samym brakiem określeń, a zatem jest tym samym co czysty byt. Na przykład w twierdzeniach o tym, ze miasto, słońce, dom, istnieją lub też nie istnieją mamy na uwadze byt określony. Hegel rozpatruje byt jako coś oderwanego. Czysty byt nie jest ani słońcem, ani domem. To wszystko jest czymś dalszym określonym, czego w czystym bycie nie ma. Jeśli wg Hegla nicość jest
tożsama z czystym bytem, to oznacza że ani jedno, ani drugie nie istnieją oddzielnie, toteż w pełni naturalne jest przejście od czystego bytu do nicości i odwrotnie. Tak więc musi istnieć coś trzeciego, powstającego w wyniku ich wzajemnego połączenia.Tą nową kategorią jest stosowanie się, ich wzajemne przechodzenie, ruch, znikanie
jednego w drugim. Tak więc istnieją trzy konieczne elementy bytu. Gdzie byt jest tezą; nicość - antytezą; a stawanie się ich syntezą.
Sama synteza - „Stawanie się” jest rozumiana jako płynny ruch, w
najprostszej jego formie. Jest przechodzeniem bytu w nicość, czyli przemijaniem i nicością w byt, czyli powstawaniem. Ponieważ w kategorii stawania się byt i nicość znoszą różnice między sobą, znosi się więc sama kategoria stawania się. Wynikiem stawania jest to co się stało tj. „Spokojna jedność bytu i nicości”. To co się stało nazywa Hegel konkretnym istnieniem. Konkretne istnienie występuje jako byt z
pewną określonością. Jego określonością jest jakość. Jakość jest tożsama z bytem. Coś jest tym czym jest, dzięki swojej jakości, a tracąc swoją jakość przestaje być tym czym jest.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (ur. 27 sierpnia 1770 w Stuttgarcie, zm. 14 listopada 1831 w Berlinie) - niemiecki filozof, twórca klasycznego systemu idealistycznego.
Życie
Hegel urodził się w Stuttgarcie w rodzinie urzędnika. Początkowo studiował teologię w Tybindze, a jego kolegami ze studiów byli Friedrich Hölderlin i Friedrich Schelling. Filozofią zajął się dopiero w 1801 roku, wykładając początkowo na uniwersytecie w Jenie jako docent, przedstawił swoje poglądy w „Phänomenologie des Geistes” (1806), potem pracował jako dyrektor gimnazjum w Norymberdze (1808—1816). Napisał wtedy „Wissenschaft der Logik” (1812—1816). W roku 1816 został profesorem w Heidelbergu, tworząc następne dzieło: „Enzyklopädie der philosophischen Wissenschaften im Grundriss” (1817, 3 wyd. 1830). W roku 1818 został powołany na stanowisko profesora do Berlina. Tu ogłosił „Grundlinien der Philosophie des Rechts” (1821). Jego wykłady z filozofii historii, sztuki, religii i historii filozofii wydał Karl Ludwig Michelet pt. „G.W.F. Hegels Werke, vollst/ndige Ausgabe durch einen Verein von Freunden des Verewigten” (1832—1845, 18 t., tom 19. ukazał się w 1887). Najnowsze kompletne wydanie wszystkich dzieł Hegla wychodziło w Berlinie w latach 30. XX wieku. Zdobył za życia wielu uczniów (heglizm) i pozycję największego niemieckiego filozofa. Umarł w czasie epidemii cholery, która wybuchła w Berlinie w 1831 r.
Źródłem intelektualnym filozofii Hegla była filozofia neoplatońska, kantyzm, fichteanizm ale także elementy gnostyckie szwabskiego pietyzmu. Najważniejsze dzieła Hegla to:
Fenomenologia ducha (1807)
Nauka Logiki w trzech tomach (1812-1816)
Encyklopedia nauk filozoficznych w zarysie (1817-1831).
Zasady filozofii prawa (1821)
Wykłady z filozofii dziejów (1821)
Filozofia
Rozbicie przez Kanta bytu na zjawisko poznawalne i na niepoznawalną rzecz samą w sobie wywołało sprzeciwy w systemach absolutnych Fichtego, Schellinga i Hegla. Myślicielom tym chodzi o nawiązanie realnego poznawalnego związku z absolutem. Dedukcja zróżnicowanych zjawisk i form z nieokreślonego ja u Fichtego i z bezjakościowego, obojętnego absolutu u Schellinga, nie zadowala, podobnie jak dedukcja określonych mnogich z nieokreślonej jednej substancji u Spinozy. Zjawia się ostatnie i najwyższe zadanie idealizmu: jednoznaczna dedukcja zjawisk z absolutu. Aby to spełnić, musi absolut z nieokreślonego stać się określonym. To zadanie, które stawia sobie każda nauka, postawił sobie i Hegel. Jest on przekonany, że dedukcja się uda, jeśli pojmiemy absolut jako ducha, rozwijającego się z siebie. Takie ma znaczenie jego twierdzenie, że substancja musi stać się podmiotem. Zasadniczą tezą filozofii idealistycznej jest, że poznanie pojęć musi iść poprzez organizację ducha, umysłu. Umysł ten, ograniczony u Kanta tylko do rodzaju ludzkiego, spowodował rozbicie bytu na zjawisko i rzecz samą w sobie. U Hegla stwierdzamy tożsamość myślenia i bytu, powracamy do zdecydowanego racjonalizmu, nie nieokreślonego jasno jak przed Kantem, ale uświadomionego i świadomego swego znaczenia i swych konsekwencji. Świat jest historią rozwoju absolutnego ducha, który mając puste pojęcie samego siebie w logice metafizycznej, przechodzi poprzez etap uzewnętrznienia się w świecie zewnętrznym do pełnej świadomości absolutnego ducha. Tu spotykamy się z metodą dialektyczną, zapoczątkowaną w starożytności przez Platona, a rozwiniętą w ciekawy sposób przez idealistyczny romantyzm niemiecki. Istotą rzeczywistości i prawdy jest sprzeczność. Jest ona równoznaczna z pojęciem zmiany, stawania się, wieczną pamięcią nieskończonego zadania. Twierdzenie, przeczenie, synteza, oto prawdziwe życie rzeczywistości i prawdy. Tak rozwija się duch, tak rozwija się indywiduum, tak rozwija się natura. Rzeczywistość i prawda, to nieustannie dokonująca się synteza wiecznych sprzeczności. Każde pojęcie zawiera w swej istocie własne zaprzeczenie, z czego wynika poznawcza tendencja do wytworzenia wyższej syntezy, która znów z kolei jest twierdzeniem, zawierającym w sobie własne zaprzeczenie. Jest to jednak nie tylko dialektyka filozoficznego myślenia, ale jest to też rozwój rzeczywisty świata, jest to akord ducha, który wyraża się w świecie, by wyzwolić się do pełnej świadomości. Stałe etapy tej drogi to kategorie myślenia i rzeczywistości. Rozwój dialektyczny pojęcia jest zarazem rozwojem logiki i metafizyki. Z dialektycznej metody Hegla wynika jego zasadniczy podział systemu własnej filozofii.
System nauki
Hegel zamierzał zbudować całkowity system nauki, pojmując go jako całościową, a więc jedyną możliwą formę przedstawiania prawdy w nauce. "Prawda jest całością. Całością zaś jest tylko taka istota, która dzięki swemu rozwojowi dochodzi do swojego ostatecznego zakończenia". System filozofii Hegla składać się miał z trzech części:
logika - nauka o idei w sobie i dla siebie w jej całkowitej abstrakcji, składająca się z logiki subiektywnej (zajmującej się teorią bytu i wiedzy) oraz logiki obiektywnej (zajmującej się teorią pojęć). Poznanie ducha w sobie, jego konieczności w dialektycznym rozwoju, zawiera logika; w niej znajdujemy zasadniczą strukturę systematyczną, którą odnajdziemy łatwo w następnych fazach;
filozofia przyrody - nauka o idei w jej innobycie (którą podzielił na mechanikę, fizykę i organikę). Obejmuje poznanie ducha w swej swoistości, ducha dla siebie.
filozofia ducha - nauka o idei, która powraca z innobytu do siebie. Synteza form poprzednich w sobie i dla siebie, zawiera pełną świadomość dokonanego przejścia. W obrębie każdej fazy rozróżnia się 3 rodzaje form duchowych. Są to: Duch subiektywny, Duch obiektywny i Duch absolutny.
Filozofia ducha
Duch subiektywny
Podstawową kategorią filozofii Hegla jest duch (świadomość), który wyobcowuje się i ponownie się jedna ze sobą. Poprzez filozofię duch poznaje samego siebie jako podmiot i jako substancję. Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka. Podstawowa reguła dialektyki heglowskiej jest następująca: "Każda teza zawiera już w sobie antytezę, obydwie zaś zostają zniesione w syntezie". Mimo tego zniesienia, synteza zapośrednicza w sobie zarówno tezę, jak i antytezę.
Duch subiektywny występuje w trzech różnych formach:
duch wyłaniający się z przyrody i określony w sposób bezpośredni (badany przez antropologię);
świadomość przeciwstawiająca się zastanej przyrodzie (badana przez fenomenologię);
duch odnoszący się do własnych określeń (poznawany przez psychologię).
„Fenomenologia ducha” opublikowana w 1807 roku za etapy drogi świadomości do wiedzy absolutnej uważa:
samowiedzę
rozum
ducha
religię i wiedzę
Ten proces poznania będzie miał kres, gdy pojęcie przedmiotu odpowiadać będzie przedmiotowi pojęcia. Forma subiektywna albo indywidualna ducha mówi nam o drodze jaką przebywa dusza ludzka, idąc od swych źródeł jako entelechii ciała organicznego aż do swego kresu, do świadomości identyczności z najwyższym duchem.
Duch obiektywny
Duch obiektywny przekracza subiektywność, aby kształtować świat zewnętrzny zgodnie ze swoją wolą. Wytworem ducha obiektywnego jest prawo. Hegel opracował szczegółowo swoją filozofię prawa. Jej charakterystycznym uogólnieniem były słowa: "Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste jest rozumne". Ta zasada została przyjęta za pośrednictwem tzw. prawicy heglowskiej (staroheglizmu) jako półoficjalne hasło konserwatystów w państwie pruskim, sankcjonujące istniejący stan rzeczy, z kolei lewica heglowska (młodoheglizm) interpretowała to samo zdanie w ten sposób, że jeśli coś nie jest rozumne, nie jest też rzeczywiste, wyciągając stąd rewolucyjne wnioski dotyczące ustroju - nieracjonalny ustrój powinien ulec zniesieniu. Sam Hegel nie uważał państwa pruskiego za ucieleśnienie rozumności: rzeczywiste dla niego były nie byty historyczne, w rodzaju określonego państwa, ale wieczna teraźniejszość, która trwa zawsze i zawiera w sobie całą zniesioną przeszłość.
Prawo składało się według Hegla z trzech części:
prawa abstrakcyjnego - zewnętrznej, obiektywnej formy
moralności - subiektywnego odczucia, wewnętrznego przekonania
etyki - zjednoczenia sfery subiektywnej i obiektywnej w postaci rodziny, społeczeństwa obywatelskiego i państwa, stanowiącego gwarancję wolności
Historia ludzkości jest historią triumfu wolności, z powodu wzajemnej zależności ludzi. Stan pierwotny - niewolnictwo - generuje potrzebę wolności, dzięki której zostaje obalone. Historia toczy się przechodząc z jednego stanu - tezy - w jego przeciwieństwo, czyli antytezę. W rezultacie wyłania się synteza, która staje się sama tezą. Ten proces jest jednak rozumny.
Forma obiektywna albo zbiorowa jest ucieleśnieniem ducha w życiu społecznym. Tu należą wszystkie instytucje społeczne, sposoby normowania i wyrażania wspólnego życia, jednym słowem wszystko czym się zajmuje socjologia. Istota obiektywnego ducha rozwija się przez legalność, moralność i obyczajność. Legalność jest poprawnością tylko zewnętrzną, moralność postępowaniem uzgodnionym wewnętrznie, obyczajność jest społecznym życiem według norm etycznych a zatem syntezą zewnętrznej legalności i wewnętrznej moralności. Realizacją tej syntezy jest państwo. Historia jest pamięcią rozwoju ducha obiektywnego.
Duch absolutny
Duch absolutny konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w trzech formach: sztuce, objawionej religii oraz formie pojęciowej w filozofii.
Twórczość artystyczna, twórczość religijna i twórczość filozoficzna, są różnymi wyrazami jednego i tego samego ducha absolutnego. Piękno jest zupełną identycznością zjawiska i absolutu (są to hasła romantyzmu i neoplatonizmu). Jedność zjawiska i idei rozwija się w trzech formach:
symbolicznej, przedstawiającej ideę w zjawisku
klasycznej, przedstawiającej jedność zjawiska i idei w sposób naiwny
romantycznej, która w sposób świadomy wyrównuje uświadomioną przepaść między zjawiskiem a ideą
Twórczość religijna wychodzi z religii naturalnej i poprzez religię duchowej indywidualności dochodzi do najwyższej formy, religii chrześcijańskiej.
Sztuka jest przejawem ducha absolutnego w zmysłowej formie, piękno stoi pośrodku między zmysłowością jako taką i czystym myśleniem. Filozofia ma za zadanie ujmować w myślach własną epokę oraz człowieka i dzięki temu samopoznaniu odkryć swoją tożsamość z religią chrześcijańską, która zdaniem Hegla odpowiada w pełni treści prawdziwej filozofii. Poznanie Boga stanowi ostateczny cel filozofii, albowiem Człowiek zna Boga tylko w takim stopniu, w jakim Bóg w człowieku poznaje samego siebie.
Rozwój pojęć filozoficznych jest określony wedle założenia Hegla podwójną koniecznością:
ogólnej struktury kategorialnej logiki,
powszechnej struktury czasowej ogólnej świadomości ludzkiej.
Te dwie zasady stanowią o możliwości naukowego traktowania historii filozofii. Nie jest ona zsypiskiem różnych ciekawostek filozoficznych, ale współczesną świadomością dokonanego rozwoju filozoficznego.
Wpływ Hegla na Marksa
Filozofia Hegla jest kluczowa dla zrozumienia dalszego rozwoju niemieckiej filozofii, w tym myśli Karola Marksa. Trzy pojęcia heglowskie: alienacja , uprzedmiotowienie (Reifikacja) i rozwiązanie sprzeczności stanowią punkt wyjścia filozofii marksistowskiej. Alienacja oznacza pozostawanie w stanie konfliktu z innymi ludźmi, który rozgrywa się także w ich wnętrzu. Prowadzi ona do uprzedmiotowienia: człowiek postrzegając społeczeństwo, prawo i porządek moralny jako antagonistyczne siły zaczyna traktować ludzi i społeczeństwo jako „przedmioty”. Według Hegla człowiek może rozwiązać tę sprzeczność, kiedy zda sobie sprawę, że stał się obcym w stworzonym przez siebie świecie i wkroczy na drogę budowania samoświadomości. Marks uzna alienację i reifikację relacji międzyludzkich za produkt kapitalizmu, a rozwiązanie tej sprzeczności zobaczy w rewolucji socjalistycznej.
Hegel po polsku
Najważniejszym polskim tłumaczem i komentatorem Hegla był Adam Landman. Heglizm był doktryną, której oddziaływanie miało szeroki zasięg, w tym także w Polsce, szczególnie w kręgu myślicieli związanych z mesjanizmem. W wykładach Hegla w Berlinie uczestniczył Adam Mickiewicz. Interesowali się heglizmem Słowacki i szczególnie Zygmunt Krasiński, echa idei Hegla odnaleźć można w twórczości Norwida. Hegel wywarł duży wpływ na takich filozofów jak: Józef Maria Hoene-Wroński, Bronisław Trentowski, Karol Libelt, Józef Kremer, August Cieszkowski.
Syn Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Karl von Hegel (1813-1901) był niemieckim historykiem.