Opracowanie: Natalia Piotrowicz gr. 5
Na podstawie: A. Matan, S. Sagan, B. Witosz, Nazwy państw współczesnych -próby typologii, Katowice 1981 w „Studia Nauk Politycznych" 1981, nr 2
NAZWY PAŃSTW WSPÓŁCZESNYCH
1.Teoretycy, którzy zajmują się badaniem państwa jako organizacji społecznej ustalają językowe znaczenie tego terminu. Badacze współczesnych ustrojów analizują zaś nazwy państw, gdyż oficjalne nazwy państw mają bardzo doniosłe znaczenie. Lech Antonowicz zaznacza, iż szczególnie ważne są one dla państw nie uznawanych powszechnie, gdyż używanie ich nazwy geograficznej często poddaje w wątpliwość ich statut prawnomiędzynarodowy. To także niezwykle istotny element na gruncie prawa traktatowego, gdyż są silnie powiązane z ustrojem, zmianami politycznymi lub ewolucją danego państwa.
2.Najczęściej państwa posiadają dwie nazwy: ściśle geograficzną- imię własne danego kraju (takie jak Francja czy Japonia) oraz nazwę oficjalną, wykorzystywaną w oficjalnych dokumentach, zapisaną w konstytucji danego państwa lub odpowiadającym jej aktom prawnym (taką jak Republika Francuska czy Cesarstwo Japonii). Rzadko występują państwa, których nazwy oficjalne pokrywają się z geograficznymi, wymienić możemy wśród nich Barbados, Papuę, Nową Gwineę, Surinam. Różnice pomiędzy obiema nazwami są istotne, gdyż oficjalna stanowi deskrypcję ustroju danego państwa, na jej konstrukcję składają się zarówno wyrazy potoczne, które wskazują na typ i formę państwa, oficjalną religię, dom panujący czy doktrynę polityczną, jak i imiona własne. Wielu przykładów dostarczają nam nazwy państw socjalistycznych jak Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii.
Nazwy państw socjalistycznych często zmieniały się pod wpływem rozwoju ekonomiczno-społecznego. Państwa dyktatury proletariatu używały określeń „ludowy” lub „demokratyczny” (np. nazwa Rumunii sprzed 1965r. - Ludowa Republika Rumunii), kolejne etapy, utrwalenie ustroju pociągały za sobą użycie określenia „socjalistyczny”, jak stało się z nazwą Jugosławii, Rumunii czy Wietnamu. Wyjątkiem od tej reguły jest Kuba, która trwała niezmiennie przy nazwie Republiki Kuby. Powyższych zasad nie można odnieść także do nazw Polski, Węgier czy Bułgarii, które zachowały miana utrwalone w pierwszych latach rewolucji ludowo-demokratycznych.
Często przymiotniki „ludowy” i „demokratyczny” stosowane są w nazwach państw wyzwolonych spod dominacji kolonialnej. Nie wszystkie należy jednak uznać za państwa socjalistyczne jak Laotańska Republika Demokratyczno-Ludowa, Ludowa Republika Angoli czy Ludowa Republika Mozambiku. Zdarzało się, że określały one orientacje ideologiczne i polityczne jedynie zbliżone do marksizmu czy socjalizmu, lub podkreślały chęć realizacji własnego modelu ustrojowego, jak w przypadku Demokratycznej Republiki Afganistanu czy Demokratycznej Republiki Madagaskaru.
Nazwy państw kapitalistycznych nie dostarczają już nam w zasadzie informacji o typie państwa, ograniczając się do wskazania na jego formę, pośrednio informującą nas niekiedy o jego typie, zwłaszcza w przypadku form monarchicznych np. królestwa, cesarstwa, emiratu, sułtanatu czy księstwa. Przykładem tego mogą być nazwy Królestwa Danii, Królestwa Norwegii czy Królestwa Hiszpanii.
W kręgu islamskim często spotykamy się z nazwami, które informują nas o panującej religii, jak w przypadku Muzułmańskiej Republiki Mauretanii, Muzułmańskiej Republiki Pakistanu lub Iranu.
Niekiedy nazwy określają położenie geograficzne np. Dolina Andory, Republika Wschodnia Urugwaju czy Wyspy Tonga. A czasami dom panujący, jak Haszymidzkie Królestwo Jordanii lub Królestwo Arabii Saudyjskiej.
Wszystkie komponenty nazwy państwowej są bardzo istotne. Odzwierciedlają one także zmiany ustrojowo-polityczne danego kraju. Inaczej przedstawia się sytuacja nazwy geograficznej- imię własne danego kraju można zmienić i nie powoduje to żądnych zmian w systemie społeczno-politycznym, tak jak stało się to w przypadku zmiany nazwy Syjamu na Tajlandię.
3. Bardzo ciekawa jest także kwestia pochodzenia imion własnych państw- ich nazw geograficznych. Wzięły one swój początek od wyrazów pospolitych, które wskazywały na:
Położenie geograficzne; jak w przypadku Ekwadoru- w języku hiszpańskim `ecuador' oznacza równik. Nazwa Norwegii wywodzi się od wczesnogermańskiego określenia „drogi na północ”. Położenie geograficzne i charakterystyczne warunki klimatyczne zadecydowały też o nazwie Islandii.
Cechy topograficzne; Rodzima nazwa Finlandii - Suomi - pochodzi od fińskiego słowa „suo" oznaczającego bagno. Suomi to kraj bagien. Z nazwą rodzimą nie związana jest w żadnym stopniu nazwa Finland, która pojawiła się w dokumentach papieskich już w połowie XIII w.
Domniemanych lub autentycznie posiadanych bogactw naturalnych; oczywisty jest przypadek Wybrzeża Kości Słoniowej - wskazujący na faktyczne bogactwo. Z kolei nazwa Argentyny wynika z błędnego mniemania o ogromnych zasobach srebra - czyli argentum.
Dzień odkrycia; na dzień odkrycia danego kraju wskazują nazwy Dominika, Salwador i prawdopodobnie Dominikana.
Motywu religijnego; motyw religijny legł u podstaw wyboru nazwy rodzącego się państwa żydowskiego w 1947r. Izrael w języku hebrajskim oznacza tyle, co „wojownik boga" albo niech „bóg włada". Podobny rodowód mają nazwy: Monaco (związane z istnieniem świątyni Herkulesa), Nepal (tybetańska nazwa Niampal - „święta ziemia") lub Watykan (nazwa wywodzi się z faktu istnienia świątyni Apollina - „miejsce śpiewania wróżb").
Lub pochodziły od innych imion własnych:
Imię monarchy, bohatera narodowego, właściciela, odkrywcy; nazwa Lichtenstein pochodzi od nazwiska założyciela i właściciela - księcia Hansa Adama Liechtensteina. Luksemburg - od dynastii założycielskiej - Luxembourg. Natomiast jedna z najstarszych republik w Europie - San Marino od nazwiska bohatera narodowego, podobnie jak Boliwia od Simona Bolivara, Filipiny od hiszpańskiego króla Filipa.
Nazwa konkretnego miasta lub osady; w przypadku nazw takich jak Meksyk czy Algieria nazwa stolicy rozciągnięta została na cały kraj. Interesujące jest pochodzenie nazwy Kanada, która powstała od indiańskiego słowa „kanata" oznaczającego po prostu osadę.
Nazwy narodów zamieszkujący dany obszar; jak było w przypadku Francji, Polski czy Etiopii. Ciekawa jest nazwa Niemcy (Deutschland)- pochodzi od narodu Niemców (Deutschen), którzy nazywali sami siebie jako ludzi mówiących „zrozumiale, wyraźnie" -tym samym językiem - niem. „deutlig" - wyraźny. Podobnie jak Słowianie - to „ludy wspólnego słowa" określają Niemcy jako kraj „ludzi nie mówiących, niezrozumiałych". Od Słowian wywodzą się nazwy Słowacja i Słowenia.
Rzeczowników abstrakcyjnych; nazwa Pakistan nastręcza wielu trudności interpretacyjnych. Niektórzy wywodzą ją od słowa „pakka", która w języku miejscowym oznacza coś dobrego, doskonałego, idealnego. Skoro zaś „stan" to po prostu kraj, to Pakistan to kraj wymarzony i doskonały, twór tęsknoty muzułmanów subkontynentu indyjskiego.
Zabiegi językowe; geneza nazwy Tanzania sięga roku 1964 kiedy to zjednoczyły się dwa niepodległe państwa: Tanganika i Zanzibar. Także w przypadku wspomnianego wcześniej Pakistanu istnieje inna koncepcja pochodzenia nazwy. Przypisuje się ją Ahmadowi Ali Dzinnahowi - działaczowi niepodległościowemu, który w 1933r. stworzył nazwę dla przyszłego państwa mającego składać się z 5 prowincji: Pendżabu, Afganistanu, Kaszmiru, Indusu i Beludżystanu.
4. Polityczne aspekty zmian i tłumaczeń nazw państwowych odnieść możemy głownie do poszukujących swojej tożsamość narodowo-państwowej krajów wyzwolonych spod dominacji kolonialnej. Często w tych przypadkach obserwujemy powrót do nazw związanych z ich historią, wyzbywając się nazw, które są dla nich synonimem ucisku kolonizatorów. Tak stało się w 1972r. w ramach szerokiej akcji politycznej afrykanizacji nazw geograficznych oraz nazwisk. Kongo przemianowano na Kinszasa-Zair (obecnie Demokratyczna Republika Konga), Dahomej na drodze dekretu szefa Rewolucyjnego Rządu Wojskowego- ppłka Kerekou przemianowano na Benin, gduż była to nazwa istniejącego na tym obszarze średniowiecznego królestwa. 22 maja 1972r. w uchwalonej konstytucji oficjalnie zniesiono nadaną przez kolonizatorów nazwę Cejlon na rzecz Sri Lanki. Przykładami procesu afrykanizacji nazw geograficznych są także zmiany nazw Rodezji na Zimbabwe
przez powstały w marcu 1980r. rządu premiera Mugabe oraz powstałej w 1990r
Namibii, która zastąpiła Afrykę Pd.-Zach.
5. Niezwykle istotnym aspektem jest także kwestia tłumaczenia oficjalnych nazw państwowych, Warto zwrócić uwagę na polityczne aspekty tłumaczeń nazw państwowych, ponieważ w wielu przypadkach czynnik polityczny determinuje użycie form gramatycznych np. do chwili normalizacji stosunków między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec (takie jest prawidłowe tłumaczenie niem.(Bundesrepublik Deutschland) używano nazwy Niemiecka Republika Federalna NRF. RFN sugerowała bowiem nazwę całych Niemiec, co było nie do pogodzenia z istnieniem Niemieckiej Republiki Demokratycznej. NRF natomiast sugerował istnienie dwóch państw niemieckich. Normalizacja stosunków RFN z PRL i NRD spowodowało odepchnięcie w/w argumentów.
Spolszczenie Bangla Deszu na Bengalię spowodowało nawet interwencję dyplomatyczną tego kraju, który dowodził, że nawiązuje to do nazwy z okresu kolonialnego. Po kilku miesiącach przywrócono nazwę, jednakże w pisowni łącznej: Bangladesz.
Problematyczna była także kwestia stosowania nazw India lub Indie. India jest nazwą pierwotną. Jednak językoznawcy dopuszczają obie wersje. Przyjmuje się, że India to nazwa państwa, a Indie to obszar Płw. Indyjskiego, tym niemniej brak jest konsekwencji w stosowaniu obu nazw.
Trudności w tłumaczeniu oficjalnych nazw państwowych dostarczają także często problemy czysto językowe, przyczyną poważnych nieścisłości staje się często brak ekwiwalentnych terminów w innych językach. Czego doskonałym przykładem jest oficjalna nazwa Puerto Rico, która w języku angielskim brzmi Commonwealth of Puerto Rico, a w urzędowym języku tego państwa- hiszpańskim- Estado Libre Asociado de Puerto Rico, co najbliższe jest tłumaczeniu jako Wolne Państwo Stowarzyszone Puerto Rico, ale odbiega znacznie od wersji angielskiej. Użyty termin `commonwealth' nie posiada bowiem precyzyjnych ekwiwalentów w języku polskim, ani w hiszpańskim. A występuje on nie tylko w przypadku Puerto Rico, ale także Australii, tłumaczony jako Związek Australijski. W tym przypadku także nie jest to fortunne określenie, gdyż `związek' na gruncie prawno-ustrojowym bliski jest określeniu `federacji', ale nie jest tożsamy z najbliższym polskim ekwiwalentem- `wspólnotą'.
Równie zawiła wydaje się kwestia arabskiego terminu `dżamahirja', tłumaczonego dotychczas jako `republika'. Nieprecyzyjność tego przekładu spowodowała stosowanie arabskiego terminu w jego oryginalnym brzmieniu jak np. w oficjalnej nazwie państwowej Libii- Arabska Dżamahirja Ludowo-Socjalistyczna.
Tłumaczenie oficjalnej nazwy Gujany, która brzmi w języku angielskim. Corporational Republic of Guyana jako Korporacyjną Republikę Gujany także wzbudza wiele wątpliwości. Polski przekład terminu `corporational' wydaje się wątpliwy zwłaszcza, iż w literaturze polityczno-ustrojowej określenie takie posiada jednoznaczną konotację z ruchem faszystowskim (szczególnie włoskim). Nazwa została przyjęta 23 II 1970r. przez lewicowy rząd F. Burnhama w ramach przyjętej przez to państwo tzw. „gujańskiej drogi do socjalizmu" Doktryna opiera się na koncepcji kooperatywistycznej (spółdzielczej). Kooperatywizm zatem (jako podstawa przemian społeczno-gospodarczych zbliżona do formuły jugosłowiańskiej, rozszerzona na inne gałęzie gospodarki narodowej) a nie jak sugeruje przekład polski korporacjonizm.
7. Podsumowanie.
Oficjalne nazwy państwowe składają się z komponentów , spośród których najważniejsze to:
imię własne danego państwa (jego nazwa geograficzna)
wyrazy potoczne wskazujące na typ państwa (jak w przypadku państw socjalistycznych), formę, a czasami na panującą religię, dynastię, doktrynę polityczną, położenie geograficzne.
Natomiast zawarte w konstrukcji imię własne pochodzi od: narodu (-ów) tworzącego państwo, dnia odkrycia, posiadanych lub domniemanych bogactw, położenia geograficznego, nazwiska właściciela, założyciela, bohatera narodowego lub odkrywcy. Państwa wyzwolone często podkreślają swój status poprzez przymiotniki „ludowy”, „demokratyczny” bądź też powracają do nazw historycznych.
Tłumaczenie nazw państwowych na inne języki również przysparza wielu trudności, zwłaszcza, iż często poza kwestią językową i gramatyczną należy uwzględnić także czynniki polityczne.