Opracowanie: Paweł Łysiak gr. 3
Na podstawie: A. Matan, S. Sagan, B. Witosz, Nazwy państw współczesnych -próby typologii, Katowice 1981 w „Studia Nauk Politycznych" 1981, nr 2
Nazwy Państw Współczesnych
1. Zainteresowanie teoretyków zajmujących się badaniem państwa jako określonej
organizacji społecznej, skupia się m.in. na ustaleniu językowego znaczenia tego
terminu. Natomiast badacz współczesnych ustrojów państwowych nie może uniknąć
od analizy nazw poszczególnych państw, gdyż dla nauki o współczesnych ustrojach
państwowych poznawanie i posługiwanie się oficjalnymi nazwami państwa ma
doniosłe znaczenie.
L. Antonowicz pisze: „niektóre państwa, zwłaszcza państwa nie uznane powszechnie, przywiązują dużą wagę do nazwy oficjalnej, natomiast unikają nazwy potocznej o charakterze geograficznym, której użycie mogłoby oznaczać podanie w wątpliwość ich statusu prawnomiedzynarodowego". Użycie pełnych nazw oficjalnych jest niezwykle istotne dla prawa traktatowego, ponieważ prawie zawsze są silnie skorelowane z ustrojem danego państwa, odzwierciedlaj zaszłe w nim zmiany polityczne i jego ewolucję.
2. Próba typologii oficjalnych nazw państwowych. Po pierwsze zawiera objaśnienia
konstrukcji i przeobrażeń, jakim ulegały w zależności od sytuacji politycznych i
społecznych w świecie. Po drugie nie ma jednolitej typologii oficjalnego
nazewnictwa.
Każde państwo ma z reguły dwie nazwy: jedną ściśle geograficzną, będącą imieniem własnym danego kraju (np. Rosja, Francja czy Japonia) i drugą - oficjalną, urzędowa, którą posługuje się konstytucja lub akty prawne należące do prawa konstytucyjnego danego państw i której używa się w politycznych dokumentach międzynarodowych (np. Federacja Rosyjska, Republika Francuska czy Cesarstwo Japonii). Państwa, których obie nazwy są zbieżne, należą do zdecydowanej mniejszości i są to: Barbados, Bhutan, Papua Nowa Gwinea, Samoa Zachodnie i Surinam.
Różnice między nazwą geograficzną i oficjalną nie są jedynie formalne. Nazwa oficjalna stanowi bowiem deskrypcję ustroju danego państwa i jako opis składa się co najmniej z dwóch członów: wyrazu potocznego; wyrazu, który jako stały komponent wskazuje na typ i formę państwa, oficjalną religię, dom panujący lub doktrynę polityczną oraz imienia własnego, utożsamianego zazwyczaj z nazwą geograficzną. Nazwy urzędowe dostarczały wielu informacji na temat typu i formy państwa w przypadku państw socjalistycznych np. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Ludowa Socjalistyczna Republika Albanii czy też Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii.
Można zauważyć, że oficjalne nazwy państw socjalistycznych ulegały zmianom w miarę osiągania kolejnych etapów rozwoju społeczno-ekonomicznego. Z początku, w czasach tak zwanej dyktatury proletariatu powszechnie używanymi w nazwach były przymiotniki: „ludowy" i „demokratyczny". Ilustrują to przypadki Rumunii (do 1965r. Ludowa Republika Rumunii) czy Jugosławii (do 1974r. Ludowa Federacyjna Republika Jugosławii). Kolejny etap w procesie budownictwa socjalistycznego i utrwalenie tego ustroju pociągało za sobą użycie przymiotnika „socjalistyczny". I tak Wietnam od 1975r. nosił nazwę Socjalistyczna Republika Wietnamu, a Albania od 1978r. nosiła nazwę Ludowej Socjalistycznej Republiki Albanii. Poza tym
Czechosłowacja do 1960 roku nosiła nazwę z okresu międzywojennego - Republika Czechosłowacka, a od 1960r. Czechosłowacka Republika Socjalistyczna. W/w przykładów nie można odnieść do oficjalnych nazw państwowych Polski, Węgier i Bułgarii, które pomimo dokonanych przemian i osiągnięć w budownictwie nowego ustroju pozostały przy nazwach powstałych w pierwszych latach rewolucji ludowo-demokratycznych. Wyjątek stanowi Kuba, która mimo utrwalenia ustroju i wydania nowej konstytucji pozostała przy nazwie: Republika Kuby.
Ponadto liczne kraje wyzwalające się spod dominacji kolonialnej zaczęło używać w swoich nowych oficjalnych nazwach przymiotników „ludowy" lub „demokratyczny". Wiązało się to jedynie z przyjęciem orientacji politycznej i ideologicznej bliskiej socjalizmowi i marksizmowi i miało wyłącznie charakter deklaratoryjny. Przejawiało się natomiast m.in. w następujących nazwach: Ludowa Republika Angoli, Algierska Republika Ludowo-Demokratyczna, Demokratyczna Republika Afganistanu lub Demokratyczna Republika Madagaskaru. Przy czym należy pamiętać, że jest grupa państw, w których oficjalne nazwy rzeczywiście przekładają się na realizację w tych państwach założeń ideologii marksizmu i które mają za sobą pierwszy etap rewolucji ludowo-demokratycznej. Są to np. Laotańska Republika Demokratyczno-Ludowa, Ludowa Republika Angoli, Ludowa Republika Mozambiku, Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu.
W przeciwieństwie do państw socjalistycznych oficjalne nazwy państw kapitalistycznych nie wskazują w zasadzie bezpośrednio na typ państwa, ograniczając się jedynie do oznajmienia jego formy, która jednakże w sposób pośredni może informować o typie państwa, zwłaszcza wówczas, kiedy wskazuje na monarchiczną formę rządów jak np.: królestwo, cesarstwo, emirat, sułtanat, księstwo. Np. Królestwa Danii, Belgii, Wielkiej Brytanii, Norwegii, Szwecji, Niderlandów, Hiszpanii należą do grupy państw kapitalistycznych.
Ważną informacją zawartą w nazwie oficjalnej państwa może być wskazanie na panującą religię. Przypadki takie najczęściej spotykamy w kręgu islamu i mamy stąd: Muzułmańską Republikę Pakistanu, Muzułmańską Republikę Mauretanii, Muzułmańską Republikę Iranu czy też Federalno-Muzułmańską Republikę Komorów. Często w tłumaczeniach stosuje się wyrażenia „islamska republika". Jest to jednak błędne (wyjaśnienie: H.A.R. Gibb „Mahometanizm" Warszawa 1965, s.5). Czasem w nazwie oficjalnej spotykamy termin wskazujący na położenie geograficzne państwa. Obrazuje to np. Doliny Andorry (Valira cTOrdmo i Valira del Orient), Republika Wschodnia Urugwaju, Wyspy Tonga itp.
Ponadto są dwa interesujące przypadki, w których nazwa urzędowa wskazuje na dom panujący. Są to Haszymidzkie Królestwo Jordanii oraz Królestwo Arabii Saudyjskiej.
Podsumowując, nazwy oficjalne zawierają bardzo ważne elementy opisujące ustrój społeczno-polityczny państwa. Każda zmiana ustroju odzwierciedlona zostaje w zmianie nazwy urzędowej i odwrotnie zmiana lub pominięcie choćby jednego składnika nazwy nie pozostaje bez znaczenia. Zależność taka nie zachodzi w przypadku zamiany jednej nazwy geograficznej na drugą (np. Syjam -> Tajlandia). W nazwie oficjalnej prócz wyrazu potocznego występuje imię własne, czyli nazwa geograficzna stanowiąca jej zasadniczy element. Wśród wszystkich nazw geograficznych wyróżniamy te, które pochodzą od wyrazów pospolitych i dotyczy to:
położenia geograficznego
topograficznych właściwości terenu
posiadanych lub domniemanych bogactw
dnia odkrycia
panującej religii, motywu religijnego w postaci osób objętych kultem
rzeczowników abstrakcyjnych
i takie które pochodzą od innych imion własnych i dotyczy to:
nazwy miasta, osady
nazwy narodu tworzącego państwo
imię monarchy, bohatera narodowego, właściciela, założyciela,
odkrywcy
operacje czysto językowe (np. łączenie terytoriów i składanie nazwy
z nazw części poddanych integracji).
Nazwy geograficzne krajów pochodzą zatem od wyrazów pospolitych:
• Położenia geograficznego:
Na przykład Ekwador pochodzi od hiszpańskiego ecuador oznaczającego równik. Norwegia w języku wczesnogermańskim oznacza po prostu „droga na północ" (obecnie angielskie Norway od „north" i „way" czy też niemieckie Norweg od Nord i Weg -odpowiednio: północ i droga). Położenie geograficzne i związane z tym ściśle warunki klimatyczne obrazuje przykład Islandii. Przykład Ukrainy wskazuje na położenie „na skraju" z dala od szlaków handlowych.
• Cechy topograficzne terenu:
Rodzima nazwa Finlandii - Suomi - pochodzi od fińskiego słowa „suo" oznaczającego bagno. Suomi to kraj bagien. Z nazwą rodzimą nie związana jest w żadnym stopniu nazwa Finland, która pojawiła się w dokumentach papieskich już w połowie XIII w.
Domniemanych lub autentycznie posiadanych bogactw naturalnych:
Oczywisty jest przypadek Wybrzeża Kości Słoniowej - wskazujący na faktyczne
bogactwo. Z kolei nazwa Argentyny wynika z błędnego mniemania o ogromnych
zasobach srebra - czyli argentum.
Dnia odkrycia:
Na dzień odkrycia danego kraju wskazują nazwy Dominika, Salwador i prawdopodobnie Dominikana.
• Motywu religijnego:
Motyw religijny legł u podstaw wyboru nazwy rodzącego się państwa żydowskiego w 1947r. Izrael w języku hebrajskim oznacza tyle, co „wojownik boga" albo niech „bóg włada". Podobny rodowód mają nazwy: Monaco (związane z istnieniem świątyni Herkulesa), Nepal (tybetańska nazwa Niampal - „święta ziemia") lub Watykan (nazwa wywodzi się z faktu istnienia świątyni Apollina - „miejsce śpiewania wróżb").
• Rzeczowników abstrakcyjnych:
Nazwa Pakistan nastręcza wielu trudności interpretacyjnych. Niektórzy wywodzą ją od słowa „pakka", która w języku miejscowym oznacza coś dobrego, doskonałego, idealnego. Skoro zaś „stan" to po prostu kraj, to Pakistan to kraj wymarzony i doskonały, twór tęsknoty muzułmanów subkontynentu indyjskiego.
Lub od innych nazw własnych takich jak m.in.:
• Nazwa konkretnego miasta lub osady:
W przypadku nazw takich jak Meksyk czy Algieria nazwa stolicy rozciągnięta została na cały kraj. Interesujące jest pochodzenie nazwy Kanada, która powstała od indiańskiego słowa „kanata" oznaczającego po prostu osadę. Wenezuela, bo z kolei odkrywcy tego kraju skojarzyli region jeziora Maracaibo z Wenecją (Venezia -> Venezuela czyli mała Wenecja).
• Nazwa narodu, narodów lub ludów tworzących państwo;
Francja, Etiopia. Czechosłowacja wywodziła się od Czechów i Słowaków tworzących państwo. Ciekawa jest nazwa Niemcy (Deutschland)- pochodzi od narodu Niemców (Deutschen), którzy nazywali sami siebie jako ludzi mówiących „zrozumiale, wyraźnie" -tym samym językiem - niem. „deutlig" - wyraźny. Podobnie jak Słowianie - to „ludy wspólnego słowa" określają Niemcy jako kraj „ludzi nie mówiących, niezrozumiałych". Od Słowian wywodzą się nazwy Słowacja i Słowenia.
• Imię monarchy, bohatera narodowego, właściciela, odkrywcy:
Nazwa Lichtenstein pochodzi od nazwiska założyciela i właściciela - księcia Hansa Adama Liechtensteina. Luksemburg - od dynastii założycielskiej - Luxembourg. Natomiast jedna z najstarszych republik w Europie - San Marino od nazwiska bohatera narodowego, podobnie jak Boliwia od Simona Bolivara, Filipiny od hiszpańskiego króla Filipa, czy też Kolumbia od Kolumba.
• Operacie czysto językowe;
Geneza nazwy Tanzania sięga roku 1964 kiedy to zjednoczyły się dwa niepodległe państwa: Tanganika i Zanzibar. Także w przypadku wspomnianego wcześniej Pakistanu istnieje inna koncepcja pochodzenia nazwy. Przypisuje się ją Ahmadowi Ali Dzinnahowi - działaczowi niepodległościowemu, który w 1933r. stworzył nazwę dla przyszłego państwa mającego składać się z 5 prowincji: Pendżabu, Afganistanu, Kaszmiru, Indusu i Beludżystanu.
Polityczne aspekty tłumaczeń nazw państwowych odnoszą się głównie do krajów
wyzwolonych spod dominacji kolonialnej i poszukujących własnej tożsamości
narodowo-państwowej. Powrót do nazw oryginalnych związanych z ich historią,
odrzucając nazwy nadane im przez kolonizatorów. Związane jest to z przejmowaniem
władzy i wprowadzaniem reform społecznych przez radykalno-nacjonalistyczne
ugrupowania polityczne wywodzące się z kręgów wojskowych. I tak np. w 1972r. w
ramach afrykanizacji nazw geograficznych zmieniono nazwę Kongo-Kinszasa na
Zair (obecnie Demokratyczna Republika Konga), w 1975 Dahomej przemianowano
na Benin, nawiązując do tradycji średniowiecznego królestwa na tym obszarze.
Podobnie stało się w 1972r. gdy Cejlon po wprowadzeniu nowej konstytucji zmienił
nazwę na Sri Lanka lub gdy Syjam zaczęto określać jako Tajlandię (mimo że nazwa
oficjalnie wprowadzona w 1948r.) Należy też wspomnieć o pierwotnej narodowej
nazwie Kiribati (niepodległe państwo od 1979) znanego wcześniej jako Wyspy
Gilberta należące do Wielkiej Brytanii. Przemianowanie Rodezji na Zimbabwe
przez powstały w marcu 1980r. rządu premiera Mugabe oraz powstała w 1990r
Namibia (zastąpiła Afrykę Pd.-Zach. - terytorium pod bezprawną dominacją RPA)
są przykładami procesu afrykanizacji nazw geograficznych.
Warto zwrócić uwagę na polityczne aspekty tłumaczeń nazw państwowych, ponieważ
w wielu przypadkach czynnik polityczny determinuje użycie form gramatycznych.
Np. do chwili normalizacji stosunków między Polską Rzeczpospolitą Ludową a
Republiką Federalną Niemiec (takie jest prawidłowe tłumaczenie niem.
Bundesrepublik Deutschland) używano nazwy Niemiecka Republika Federalna
NRF. RFN sugerowała bowiem nazwę całych Niemiec, co było nie do pogodzenia z
istnieniem Niemieckiej Republiki Demokratycznej. NRF natomiast sugerował
istnienie dwóch państw niemieckich. Normalizacja stosunków RFN z PRL i NRD
spowodowało odepchnięcie w/w argumentów.
Spolszczenie Bangla Deszu na Bengalię spowodowało nawet interwencję dyplomatyczną tego kraju, który dowodził, że nawiązuje to do nazwy z okresu
kolonialnego. Po kilku miesiącach przywrócono nazwę, jednakże w pisowni łącznej:
Bangladesz.
Konsultacja MSZ PRL i Federacji Malezji poskutkowała ostatecznym ustaleniem
pisowni w języku polskim: Malezja w miejsce Malazja (od ang. Malaysia, fr. Malaisie
- której nazwa wbrew pozorom nie ma nic wspólnego ze słowem Azja).
India czy Indie? India jest nazwą pierwotną. Jednak językoznawcy dopuszczają obie
wersje. Przyjmuje się, że India to nazwa państwa, a Indie to obszar Płw. Indyjskiego,
tym niemniej brak jest konsekwencji w stosowaniu obu nazw.
6. Trudności w tłumaczeniu oficjalnych nazw państwowych wynikają nie tylko z
aspektów politycznych. Wynikają też problemy o charakterze czysto językowym -
często bowiem terminy w oficjalnych nazwach nie posiadają ekwiwalentów w innych
językach lub posiadają niedokładne. Przykładem może być wyraz „Commonwealth".
Stąd wynikają problemy w tłumaczeniu nazw Puerto Rico lub Australii. Angielska
oficjalna nazwa Puerto Rico to Commonwealth of Puerto Rico natomiast hiszpańska
Estado Librę Asociado de Puerto Rico (najbliższe tłum. na polski: Wolne Państwo
Stowarzyszone P.R. - co jest poprawne w brzmieniu w stosunku do jęz. hiszp., jednak
dalekie od poprawności i precyzji w jęz. ang.). Commonwealth - jest terminem
wykształconym w specyficznej kulturze polityczno-prawnej świata anglosaskiego i nie
ma odpowiednika w prawie konstytucyjnym iberyjskim, które nie zna
instytucjonalnego związania byłych kolonii z metropolią i nie ma odpowiedników w
języku hiszpańskim czy polskim. W przypadku Australii - ang. Commonwealth of
Australia tłumaczy się na polski Związek Australijski. Słowo „związek" należy uznać
za niewłaściwy - jego znaczenie na gruncie prawno-ustrojowym bliskie jest
określeniu „federacja" nie jest to jednak tożsame ze stojącym najbliżej polskim
ekwiwalentem „wspólnota".
Problemy w tłumaczeniu przysparza także arabskie słowo „dżamahirija" tłumaczone dotychczas jako „republika". Słowo to ma precyzyjny odpowiednik np. w języku rosyjskim: „HapoflOBjiaerae", natomiast polskie „republika" nie jest dokładnym ekwiwalentem, toteż w tłumaczeniach powrócono do nazwy oryginalnej. Stąd mamy Libię jako Libijską Arabską Dżamahiriję Ludowo-Socjalistyczną. Tłumaczenie z angielskiego nazwy Gujany - Corporational Republic of Guyana na Korporacyjna Republika Gujany także nie wydaje się być prawidłowe. Nazwa nasuwa bowiem wniosek, że obowiązująca w tym państwie doktryna to korporacjonizm jednoznacznie wywodzący się od faszyzmu. Nazwa została przyjęta 23 II 1970r. przez lewicowy rząd F. Burnhama w ramach przyjętej przez to państwo tzw. „gujańskiej drogi do socjalizmu" Doktryna opiera się na koncepcji kooperatywistycznej (spółdzielczej). Kooperatywizm zatem (jako podstawa przemian społeczno-gospodarczych zbliżona do formuły jugosłowiańskiej, rozszerzona na inne gałęzie gospodarki narodowej) a nie jak sugeruje przekład polski korporacjonizm.
7. Podsumowanie
Konstrukcje oficjalnych nazw państwowych zawieraj kilka elementów, spośród których najważniejsze to:
Nazwa własna danego państwa (jego nazwa geograficzna)
Wyrazy potoczne wskazujące na typ państwa (kraje socjalistyczne) lub jego
formę, a czasami na panującą religię, dynastię, doktrynę polityczną, położenie
geograficzne.
W konstrukcji zawarta nazwa własna pochodzi od: narodu (-ów) tworzącego państwo, dnia odkrycia, posiadanych lub domniemanych bogactw, położenia geograficznego, nazwiska właściciela, założyciela, bohatera narodowego lub odkrywcy. Państwa nowo wyzwolone w niekonsekwentny sposób używają w swoich nazwach oficjalnych
przymiotników „ludowy", „socjalistyczny" lub „demokratyczny". Ponadto obserwuje się u nich powrót do nazw z okresu przedkolonialnego. W praktyce istnieją znaczne problemy z poprawnym tłumaczeniem oryginalnych nazw państwowych, a zdarza się niekiedy, że przekłady te mają, poza aspektem językowym, również aspekt polityczny.
Próba typologii oficjalnych nazw państw współczesnych Matana, Sagana i Witosz jest według przyjętych kryteriów klasyfikacji przejrzystym systemem typologii. Nie stanowi jednakże systemu zamkniętego, ponieważ przyjmując nowe kryteria klasyfikacji możemy wydzielić kolejne grupy nazw.