Blok 2. wy.4(6)

O poznaniu intuicyjnym (nP=nowe ujęcie w porównaniu z podręcznikiem)

1.Wprowadzenie

1.1.Ewolucja poglądów

1.2.Przyczyny zainteresowania intuicją

1.3.Przykłady spektakularnych osiągnięć bazujących na intuicji

2.Pojęcie i poziomy intuicji

2.1.Różne definicje

2.2.Poziomy intuicji

3.Cechy intuicyjnego poznania

3.1.Sytuacje, w których sięgamy do intuicji

3.2.Cechy procesu poznania intuicyjnego

3.3.Wynik poznania intuicyjnego

4.Typy umysłowe - intuicjoniści i racjonaliści

5. Funkcje intuicji

6.Podsumowanie

Źródło:

Witold Dobrołowicz, Myśleć intuicyjnie,Warszawa 1995, WSPS

David G. Myers - Intuicja - jej siła i słabość, Biblioteka moderatora 2004

Rozwinięcie

1.Wprowadzenie

1.1.Ewolucja poglądów

-Od poglądów pejoratywnych, że intuicją posługują się jedynie osoby słabsze (dzieci, kobiety) jak również narody na niższym poziomie rozwojowym, poprzez

-posługiwanie się słowem intuicja na oznaczenie zjawisk tajemniczych, trudnych do poznania, do

-traktowania intuicji jako bardzo ważnej zdolności poznawczej, często przecenianej..

Intuicja zajmowali się filozofowie (np. intuicjonizm Bergsona), w psychologii jesteśmy na wstępnym etapie.

1.2.Przyczyny zainteresowania intuicją

• Zewnętrzne:

-Przykłady spektakularnych osiągnięć bazujących na intuicji

G. Mendel w biologii;

Pierre Fermat, Srinivasa Ramanujan, E. Galois - w matematyce;

Th. A. Edison w technice

-Przypadkowe odkrycia i wynalazki

Trzy rodzaje przypadków:

-typowo losowe,

-zdarzają się osobom aktywnym, poszukującym,

-intuicyjne.

• Wewnętrzne: Np. badania nad myśleniem.

Możliwość badania.

2.Pojęcie i poziomy intuicji

2.1.Różne rozumienie intuicji

-Rodzaj zmysłu: szósty zmysł, trzecie oko

-Sprowadzanie intuicji do innych pojęć, jak:

-Percepcji (jako spostrzeganie podprogowe; jako szybka identyfikacja obiektu; jako głębokie rozumienie treści i głęboka interpretacja).

-Wyobraźnia twórcza.

-Jako zdolność posługiwania się metaforami.

-Jako szybkie wnioskowanie.

-Jako zdolność syntezy.

-Jako zdolność oceny, w tym praktyczna mądrość.

Ogólnie: Naukowe definicje podają, że intuicja to zdolność do bezpośredniej wiedzy, natychmiastowego wglądu bez udziału obserwacji czy rozumu, mówiąc inaczej, intuicja to rodzaj błysku, przeczucia, domysłu.

Wł. Szewczuk: intuicja to „ zarysowe, bardziej poczuciowe niż słowno-logiczne ujmowanie powiązań, zależności, skrótowe domyślanie się.”

H. Selye definiuje intuicję jako nieświadomą inteligencję. „Jest to natychmiastowe zrozumienie lub poznanie bez rozs.ądnego wnioskowania.”

2.2.Poziomy intuicji

Najczęściej wymienia się 3 poziomy:

-intuicja fizyczna (wrażenia);

-intuicja emocjonalna;

-intuicja umysłowa (myślenie intuicyjne)

3.Cechy intuicyjnego poznania

Na temat właściwości intuicji napisano już dość sporo; mimo że opisy te jak dotąd nie układają się w spójny system, to jednak istnieją już podstawy do pewnych uogólnień. Najpierw przybliżymy poglądy niektórych polskich autorów.

K. Sośnicki wyróżnił następujące cechy poznania intuicyjnego:

-Jest całościowe w treściach oraz „ujmowane w jednym akcie”.

- Jest jednorazowe i jednościowe w akcie i treści, stąd dokonuje się bez jakichś poszczególnych „kroków” i dlatego bywa określane jako „bezpośrednie”.

- Jego bezpośredniość nadaje mu charakter nagłości, gdyż nie ma w jego powstawaniu jakiegoś stadium wstępnego lub przygotowawczego, czyli nie jest ono poprzedzone przez jakąś analizę.

- Jego nagłość zjawiania się i nowość nie mające wyraźnej podstawy w poprzednim myśleniu powodują, że stosujemy tu określenia typu: nagły pomysł, olśnienie, natchnienie itp.

- Treść tego poznania w swej jasności i wyrazistości jest jedynie zarysowana.

- Nie ma też pewności co do prawdziwości poznania intuicyjnego; jest ono dla nas raczej tylko prawdopodobne i problematyczne, chociaż w momencie jego pojawienia się uczucie oczywistości i pewności jest bardzo wyraźne.

3.1.Sytuacje, w których sięgamy do intuicji

-Sytuacje deficytu niezbędnych informacji;

-Sytuacje deficytu czasu;

-Sytuacje nadmiaru informacji, zwłaszcza niespójnych i sprzecznych.

3.2.Cechy procesu poznania intuicyjnego

Tab. . Cechy myślenia konwencjonalnego oraz intuicyjnego

Kryteria porównawcze	Cechy wyróżniające myślenie konwencjonalne	Cechy wyróżniające myślenie intuicyjne
Udział świadomości:	Świadome.	Przedświadome (wynik i proces jest uświadamiany przez podmiot z pewnym opóźnieniem). Występują tu fazy inkubacji i olśnienia.
Udział logiki:	Logiczne (zgodne z zasadami logiki).	alogiczne, pozalogiczne, przedlogiczne;
Udział mowy:	Werbalne albo łatwo poddające się werbalizacji. Ideałem jest tu posługiwanie się ścisłą terminologią.	Pozawerbalne, przedwerbalne, obrazowe, symboliczne, metaforyczne;
Emocje:	Emocje są tu niedoceniane.	W dużej mierze myślenie emocjonalne;
Dynamika procesów intelektualnych:	Dokonuje się stopniowo, kolejnymi ogniwami, czyli „krok po kroku”.	Dynamiczne, skokowe;
Prawdopodobieństwo wyniku:	Obiektywne (oparte na rachunku prawdopodobieństwa).	Prawdopodobieństwo głównie subiektywne;
Sytuacje, w jakich najczęściej występuje i sprzyjające:	Sytuacje normalne (gdy są niezbędne elementy skutecznego działania: niezbędne wiadomości, informacje, narzędzia, czas itp.).	Sytuacje trudne;
Wynik aktywności:	Jednoznaczne rozwiązanie problemu czy wykonania zadania; Rozstrzygnięcie typu: tak/nie; jest/nie jest; prawda/fałsz; dobre/złe itp. Wniosek; reguła; zasada, teoria itp.	Wynik jedynie etapowy;
Rola:	Zasadnicza, rozstrzygająca.	Pomocnicza

(źródło: własne)

1. Przedświadome (wynik i proces jest uświadamiany przez podmiot z pewnym opóźnieniem).

Występują tu fazy inkubacji

i olśnienia.

O zmienionych stanach świadomości

W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie psychologów tzw. zmienionymi stanami świadomości. Do tej pory brak jest zarówno definicji, jak i kryteriów pozwalających określić, kiedy normalna świadomość staje się świadomością "zmienioną". Nie wchodząc w szczegóły można stwierdzić, że interesujące nas tu stany świadomości czy osobowości, które do niedawna chętnie określane były jako przejściowe zaburzenia, mogą wystąpić m.in. pod wpływem następujących czynników:

- Na skutek zażycia leków psychotropowych, alkoholu, zatrucia ogranizmu, gorączki, braku snu itp.;

-Stany te wywołać można również za pomocą środków psychologicznych, jak: sugestia hipnotyczna, hipnokreacja, twórcza koncentracja i in. Mogą one wytwarzać się samorzutnie w sytuacjach problemowych (twórczych).

Autorzy zajmujący się zmienionymi stanami świadomości z reguły wymieniają następujące ich cechy:

1) Zniekształcenia procesów percepcyjnych, poczucia czasu i obrazu własnego "ja". Może się to przejawiać np. w wyostrzeniu wrażeń wzrokowych i słuchowych, w złudzeniach albo nawet halucynacjach.

2) Poczucie obiektywności i wykraczania poza granice własnego "ja" psychicznego. Ma to związek z optymizmem, z wiarą w zdolności do spostrzegania zjawisk takimi, jakimi są one "naprawdę". Człowiek zdaje się być zdolny do oderwania od własnych osobistych potrzeb i pragnień i nie liczenia się z różnymi narzuconymi konwencjami. Takie transcendentne doświadczenie może pojawić się po długim wysiłku zmierzającym do rozwiązania nurtującego nas problemu. 3) Poczucie prawdy nie wymagające zewnętrznego potwierdzenia, czyli poczucie pewności, że się ma rację. Jest tak jakby "widziało się istotne cechy ukryte za pozorami".

4) Pozytywna jakość emocjonalna, czyli radość, ekstaza, nadzieja itp.

5) Niewyrażalność tych stanów za pomocą środków werbalnych; doznania te mogą być tak niezwykłe, że żadne słowa nie wydają się być odpowiednimi do ich określenia i wyrażenia.

6) Zjednoczenie i zespolenie. Odrębność własnego ja znika, granice roztapiają się i następuje zespolenie własnego "ja" z tym, co poprzednio było "nie-ja".

Szczególnie wartościowe dla twórcy (uczonego) w zmienionych stanach świadomości wydaje się poczucie wykroczenia poza granice własnego ja (ego transcendentne), czyli "poczucie oderwania się od siebie samego i swych osobistych potrzeb, dzięki czemu ma się wrażenie, że patrzy się na rzeczywistość w obiektywny i bezstronny sposób"; poczucie skuteczności swych działań to "poczucie własnej kompetencji, własnej efektywności, własnej wartości, posiadania wpływu na bieg rzeczy" i doznania szczytowe (peak experiences), czyli "momenty największego szczęścia i poczucie spełnienia doświadczane przez osoby, które osiągnęły samorealizację".(P.Zimbardo i F.Ruch 1988, s.675 i 665; zob. również A.Maslow 1986).

Istnieją podstawy do sformułowania następującej ogólnej tezy: "normalna" świadomość jest korzystna i wystarczająca w sytuacjach "normalnych", czyli zwykłych, codziennych, nawykowych, stereotypowych itp., natomiast w sytuacjach trudnych, niezwykłych, a więc również wymagających aktywności twórczej, korzystne okazują się często właśnie zmienione stany świadomości. Wydaje się, że dostrzeżenie wspólnych elementów w traktowanych dotąd oddzielnie zjawiskach intuicji oraz tzw. zmienionych stanów świadomości, może ułatwić postęp w obu dziedzinach.

Problemy inkubacji

Uwagi wstępne

Z myśleniem intuicyjnym, szczególnie w procesie rozwiązywania złożonych problemów, nierozerwalnie wiąże się interesujące i tajemnicze zjawisko inkubacji i olśnienia. W inkubacji najpełniej ujawnia się przedświadoma natura myślenia intuicyjnego, stąd problemy te zasługują na nieco dokładniejsze potraktowanie, gdyż z jednej strony zainteresowanie nimi rośnie, a jednocześnie literatura przedmiotu jest bardzo uboga oraz kontrowersyjna. Ewolucję poglądów na inkubację oraz ustosunkowania się do tej problematyki można zilustrować przywołując dwie wypowiedzi czołowego naszego psychologa -J. Kozieleckiego. W latach sześćdziesiątych uczony ten negował istnienie inkubacji. Twierdził, brak jest jakichkolwiek danych eksperymentalnych, które by potwierdzały słuszność założeń teorii inkubacji, natomiast można znaleźć fakty, które ją podważają. Cytuje przy tym wypowiedź znanego psychologa amerykańskiego - B.F.Skinnera, że wyjaśnienie zjawiska olśnienia nieświadomą pracą intelektualną jest najgorszą z możliwych hipotez. (zob.: J.Kozielecki 1968).

Po upływie dziesięciu lat J. Kozielecki nie ma już wątpliwośći, że omawiane zjawiska "istnieją realnie, tak jak istnieją procesy fizyczne biologiczne i dlatego ich wyjaśnienie jest tylko kwestią czasu" (J.Kozielecki 1979, s.8). Ta zmiana poglądów jest symptomatyczna dla całego pokolenia psychologów naszych czasów. Obecnie raczej nie ma już wątpliwości co do tego, że inkubacja oraz olśnienia istnieją realnie (w rozdziale pierwszym przytoczyliśmy sporo tego typu przykładów ), natomiast w dalszym ciągu tajemnicą owiana pozostaje ich natura. Nie ma potrzeby wykazywania, że wyjaśnienie istoty mechanizmów i uwarunkowań procesów inkubacyjnych, opanowanie umiejętności sterowania nimi w dużej mierze warunkuje postęp w rozwiązywaniu wielu ważkich problemów naukowych.

Hipotezy dotyczące inkubacji

Na temat istoty, mechanizmów oraz uwarunkowań inkubacji i olśnień sformułowano wiele hipotetycznych koncepcji.

- Najszersze rozpowszechnienie znalazła wspomniana już, zaproponowana przez H.Poincare, koncepcja nieświadomego procesu myślowego. Mimo dużej popularności tej koncepcji, co wynika ze zdroworozsądkowego oraz obrazowego jej charakteru, nie wyjaśnia ona mechanizmów interesującego nas zjawiska.

- Konkurencyjna koncepcja uwzględnia zmęczenie i pogorszenie efektów działania twórcy, stąd istotą okresu inkubacji jest odpoczynek, po którym nasuwają się lepsze pomysły. Ta hipoteza nie wyjaśnia jednak, dlaczego przerwy często trwają znacznie dłużej niż jest to niezbędne do regeneracji sił oraz dlaczego postęp dokonuje się również wtedy, gdy podmiot wcale nie odpoczywa, ale aktywnie pracuje np. nad rozwiązaniem innego problemu.

R.S.Woodworth wysunął hipotezę, w myśl której ponowne podjęcie problemu po okresie przerwy stwarza możliwość nowego spojrzenia na problem, czyli istota inkubacji sprowadza się do uwolnienia od błędnych nastawień, pokonywania pewnych barier psychicznych (zob.: W.Dobrołowicz 1993). Jest to bardzo interesująca koncepcja, ale nie wyjaśnia ona pojawiania się nagłych olśnień, szczególnie wówczas, gdy skoncentrowani jesteśmy na innym problemie.

Zasygnalizowane wyżej hipotezy można określić mianem klasycznych, gdyż są one najczęściej powtarzane. Jednak nie odpowiadają one wymogom współczesnej wiedzy, stąd stale są ponawiane nowe próby wyjaśnienia inkubacji oraz olśnienia.

J.P.Guilford proponuje hipotezę, w myśl której w okresie pasywności zewnętrznej dokonuje się transformacja posiadanych informacji, przy tym decydującym momentem jest sięganie "w głąb". Chodzi o to, że w pierwszej fazie rozwiązywania problemu z magazynu pamięci wydobywane są te informacje, które "leżą na wierzchu", czyli są najbardziej znane i oczywiste dla podmiotu, stąd generowane są pomysły trywialne, mało oryginalne, znane z rozwiązywania innych podobnych problemów. Początkowy brak sukcesu zmusza do dalszej transformacji, która dokonuje się za pomocą różnej wielkości kroków; małe kroki nie są rejestrowane w naszej świadomości, natomiast duże zwracają naszą uwagę, stąd pojawiły się takie terminy, jak insight, olśnienie, iluminacja itp. J.P. Guilford próbuje włączyć zjawisko inkubacji w zaproponowany przez siebie wcześniej model intelektu; w wyniku inkubacji powstaje jeden z sześciu rodzajów wytworów umysłowych (jednostek, klas, relacji, systemów, przekształceń, implikacji) (zob.J.P.Guilford 1979).

-Inny specjalista amerykański, D.S.P. Schubert (1979), inkubację traktuje jako "milczący przegląd nietwórczych rozwiązań". Z tego punktu widzenia, okres inkubacji jest niezbędny do dokonania myślowego przeglądu i odrzucenia trywialnych, nietwórczych pomysłów, które ustępują miejsca bardziej oryginalnym ideom.

-T.N.Dorsel (1974) dochodzi do wniosku, że inkubacja jest szczególnym przypadkiem reminiscencji, rozumianej jako poprawa po pewnym czasie poziomu pamiętania wyuczonego materiału, w porównaniu do poziomu pamiętania bezpośrednio po jego wyuczeniu się. Cytowany autor stwierdza, że oba porównywane zjawiska, tj. inkubacja i reminiscencja charakteryzują się podobnym rezultatem (polepszenie efektu), stąd wyciąga wniosek, że bazują one na tym samym mechanizmie psychologicznym.

-J.C.Govan (1979) istotę inkubacji upatruje w częściowym hamowaniu aktywności lewej półkuli mózgowej, w wyniku czego "dochodzą do głosu" obrazy produkowane przez prawą półkulę, które traktuje jako "instrument, za pomocą którego proces inkubacji realizuje myślenie twórcze".

-J.Kozielecki opowiada się za koncepcją upatrującą istotę inkubacji w zmianie nastawień umysłowych (R.S.Woodworth) i proponuje własny jej wariant z odwołaniem się do mechanizmów pamięci krótkotrwałej (STM). (zob.:J.Kozelecki 1979).

Powyższy krótki przegląd hipotez dotyczących inkubacji i olśnienia wykazuje, jak trudne i złożone są interesujące nas tu zjawiska. Dotychczas bardzo mało było badań eksperymentalnych zarówno nad myśleniem intuicyjnym jak i nad inkubacją.

2) alogiczne, pozalogiczne, przedlogiczne

3.3.Wynik poznania intuicyjnego

Przeczucie, domysł, hipoteza, przedwiedza

Podsumowanie: poznanie niedoskonałe, ale ważne.

4.Typy umysłowe - intuicjoniści i racjonaliści

Zestawienie porównawcze preferencji uczonych logików i intuicjonistów w różnych etapach procesu twórczego

Etapy procesu twórczego	Typy racjonalne	Typy intuicyjne
Preferowane problemy badawcze	-Preferują problemy dobrze określone; -Często wypełniają luki w aktualnej wiedzy; -Przywiązują wielką wagę do możliwości kontrolowania zmiennych badawczych; -Preferują problemy zorientowane na teraźniejszość („modne”). -Często korzystają z gotowych, sformułowanych już przez innych problemów.	-Preferują problemy otwarte, niedookreślone; -Często pracują na tzw. wysuniętych rubieżach; -Pociągają ich zjawiska tajemnicze, dotychczas słabo poznane; -Samodzielnie dostrzegają i formułują problemy badawcze; -Podejmują problemy złożone, kontrowersyjne, dotyczące wielu aspektów badanej rzeczywistości.
Preferencje w poszukiwaniu niezbędnych informacji	-Bazują głównie na konkretnych faktach, danych zmysłowych, wynikach ścisłych pomiarów i wskaźnikach liczbowych. -Dużą wagę przywiązują do takich cech informacji, jak: aktualność, kompletność, konkretność, użyteczność i in.	-W dużym stopniu interesują ich informacje perspektywiczne, w tym -prognozy, wizje, a nawet literatura z gatunku science fiction; -Doceniają również informacje unikatowe, niepowtarzalne, różnorodne.
Generowanie pomysłów i kryteria ich wartościowa war	-Wysuwają niewiele ostrożnych pomysłów, głownie o charakterze konwergencyjnym; -Wolą korzystać z cudzych pomysłów niż generować własne; -Starają się być w zgodzie z poglądami innych uczonych o uznanym autorytecie. -Penetrują literaturę przedmiotu oraz korzystają z konsultacji specjalistów. -Oceniając pomysły kierują się głownie kryteriami zewnętrznymi, odwołują się do logiki formalnej, statystyki, opinii autorytetów.	-Preferują generowanie własnych pomysłów; -Sięgają do innych dyscyplin naukowych, myślą dywergencyjnie; -Dopuszczają pomysły oparte nawet na fantazji, stąd zaskakujące, oryginalne, a nawet „niepoważne”; -Oceniają pomysły w oparciu o subiektywnym subiektywnym prawdopodobieństwie; -Dopuszczają do głosu emocje.

5. Podsumowanie

Rozpowszechniana jest teza, że: Intuicja jest przeciwieństwem racjonalności, ale jest to przesada.

---