39. Liczba rzeczownika w aspekcie syntaktycznym, morfologicznym i semantycznym.
Liczba rzeczownika w aspekcie syntaktycznym: liczba rzeczownika jest kategorią morfologiczną syntaktycznie niezależną, determinującą (liczba przymiotnika i czasownika dostosowuje się do liczby rzeczownika). Funkcja syntaktyczna liczby, polega na sygnalizowaniu przy pomocy morfologicznych wykładników liczby związków syntaktycznych między składnikami wypowiedzenia. Może być kat. fleksyjną (charakter kategorii nominatywnej) lub niefleksyjną (klasyfikującą: u rzeczowników o niezupełnym lub defektywnym paradygmacie liczby).
Liczba rzeczownika w aspekcie morfologicznym: morfologiczna kategoria liczby rzeczowników ma zawsze charakter kategorii tekstowej. Funkcji wewnątrztekstowej tej kategorii może (ale nie musi) towarzyszyć funkcja nominatywna.
Liczba rzeczownika w aspekcie semantycznym (nominatywnym): liczba rzecz. Informuje o liczebności zbioru przedmiotów nazwanych przez dany leksem rzeczownikowy (kwantyfikacja numeryczna zbioru). Kwantyfikacja numeryczna możliwa jest dla większości rzeczowników- są to rzeczowniki policzalne (stół, zapałka, chłopiec, maszyna). Do niepoliczalnych zaliczamy: rzeczowniki materiałowe (glina, śnieg, powietrze, metal); oznaczające pojęcia abstrakcyjne, takie jak właściwości, czynności, procesy, stany (biel, złość, łakomstwo, śmierć, mróz, praca...).
40. Singularia i pluralia tantum.
Plurale tantum - rzeczownik występujący pod względem formalnym jedynie w liczbie mnogiej mimo znaczenia liczby pojedynczej. Zwykle pluralia tantum mają rodzaj niemęskoosobowy. Często są to:
nazwy uroczystości, obrzędów, specjalnych okresów itp., np. chrzciny, andrzejki, ferie,
nazwy geograficzne oznaczające większe zwarte obszary, np. Tatry, Alpy, Helsinki,
rzeczy składające się z kilku (zazwyczaj dwóch) części ustawionych wobec siebie symetrycznie - spodnie, usta widły, nożyczki, drzwi, skrzypce, grabie.
Zwykle łączą się z liczebnikami zbiorowymi (dwoje skrzypiec, troje drzwi). Liczebnik zbiorowy bywa też zastępowany tzw. "wykładnikiem miary", np. jedne okulary - jedna para okularów.
Singulare tantum (l.mn. singularia tantum) -rzeczownik występujący jedynie w liczbie pojedynczej, np.: odzież, miłość, szlachta.
Do tej grupy można zaliczyć:
nazwy przedmiotów niepoliczalnych: mosiądz, ryż, powietrze;
określenia pojęć abstrakcyjnych: zawiść, duma, uznanie;
nazwy geograficzne: Monako, Kilimandżaro;
nazwy zbiorowe: młodzież, bohema, igliwie, duchowieństwo.
Niektóre rzeczowniki tego typu mogą przybierać także gramatyczną formę liczby mnogiej, lecz przekształcenie to nie spełnia wymogów odmiany, gdyż zmianom morfologicznym towarzyszą zmiany semantyczne, np:
szkło - rodzaj materiału, szkła - okulary;
miłość - uczucie, miłości - romanse lub ukochane osoby.
Rzeczowniki zbiorowe.
Rzeczowniki zbiorowe, choć występują w liczbie pojedynczej, opisują większą liczbę przedmiotów, np.: zboże, młodzież, brzezina. Niektóre rzeczowniki posiadają jednocześnie znaczenie zbiorowe i jednostkowe, np.:ziarno może być rozumiane jako pojedyncze nasienie, ale też jako cały zapas ziarna. W wyjątkowych przypadkach zdarza się że znaczenie rzeczownika zależnie jest od liczby: srebro w liczbie pojedynczej to metal szlachetny, w liczbie mnogiej (srebra) to wyroby ze srebra, srebrna zastawa stołowa.
42. Desemantyzacja liczby rzeczowników użytych predykatywnie (w funkcji orzecznika) lub generycznie.
W przypadku niereferencjalnego (pozbawionego odniesienia przedmiotowego) użycia rzeczownika policzalnego w pozycji syntaktycznego podmiotu (tzw. użycie generyczne) oparta na numerycznej kwantyfikacji semantyczna opozycja liczby ulega neutralizacji. Stąd podstawialność zdań typu „Pies jest ssakiem.”-”Psy są ssakami.”, „Pisklę ptaka wykluwa się z jajka.”-”Pisklęta ptaków wykluwają się z jajek.” W wypadku rzeczowników niepoliczalnych- pluraliów tantum, liczba mnoga jest całkowicie asemantyczna zaś liczba mnoga generycznie użytego rzeczownika policzalnego (pies, pisklę, ptak) zawiera informację o morficzności nazwanego przez rzeczownik przedmiotu.
W wypadku predykatywnego użycia rzeczownika (w funkcji orzecznika) policzalnego dochodzi do neutralizacji semantycznej opozycji opartej na kwantyfikacji numerycznej. Wykładniki kategorii liczby stają się znaczeniowo pustymi wskaźnikami zależności składniowej w obrębie wyrażenia zdaniowego.
43. Syntaktyczna istota kategorii rodzaju rzeczownika (typ łączliwości z formami innych części mowy, głównie przymiotnika). Drugorzędność (i zawodność) morfologicznych i semantycznych wyróżników rodzajowych.
Rodzaj to kategoria klasyfikująca- rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaj lecz dane leksemy rzeczownikowe mają dany rodzaj.
Podział rzeczowników na klasy rodzajowe to podział rzeczowników ze względu na na ich łączliwość z formami fleksyjnymi przymiotników, czasowników, i liczebników. Rzeczownik pełni w tym połączeniu funkcję nadrzędną. Rzeczownik „ławka” jest zatem rodzaju żeńskiego gdyż łączą się z nim przymiotniki „ładna”, „nowa”, „niebieska” a nie „ładny”, „niebieskie”, „nowy”.
Wyznacznikiem rodzaju bywa końcówka fleksyjna w M. l.poj (męskie kończące się na spółgłoskę, żeńskie na -a lub -i, nijakie na -y) jednak istnieje mnóstwo wyjątków od tej reguły. Rzeczowniki żywotne często mają rodzaj naturalny: mężczyźni i samce określa się przy użyciu rodzaju męskiego (np.: Adam, sprzątacz, baran, koń, jeleń), kobiety i samice - żeńskiego (np.:Ewa, sprzątaczka, owca, klacz, łania). Rodzaj nijaki bywa stosowany przy nazywaniu młodych osobników (np.:dziecko, źrebię, szczenię). Można spotkać rzeczowniki, które występują jednocześnie w więcej niż jednym rodzaju gramatycznym (np.:ta sierota, ten sierota; ten cytat, ta cytata). Niekiedy dwurodzajowość rzeczownika łączy się ze zróżnicowaniem semantycznym obu form, np.:ten cud- zjawisko nadprzyrodzone,to cudo- rzecz, osoba nadzwyczajna, niepospolicie piękna; ten szmat- duży kawał (w wyrażeniu szmat drogi itp.),ta szmata - kawał tkaniny; ten list - korespondencja, ta lista - spis.
Przebieg opozycji rodzajowych rzeczownika w poszczególnych flektemach.
Nie mam pojęcia o co chodzi!
45. Regularne synkretyzmy rodzajowe.
Morfologicznie poszczególne rodzaje rzeczownika chrakteryzują się typowymi synkretyzmami form fleksyjnych:
rzeczowniki męskoosobowe: D.=B. l.mn.
męskożywotne D.=B. l.poj. wobec M.=B. l.mn.
męskonieżywotne i nijakie M=B w obu liczbach (przybierają jednak różne końcówki fleksyjne)
żeńskie C.=Msc l.poj. oraz M.=B. l.mn.