PODSTAWY PSYCHOLOGII SĄDOWEJ

Przedmiot badań psychologii sądowej

Psycholog jako biegły

Małgorzata Kowanetz

Zakład Psychologii Sądowej

Instytut Ekspertyz Sądowych, Kraków

[e-mail]

tel. [phone]

PSYCHOLOGIA SĄDOWA (wybrane definicje)

• Dział psychologii stosowanej, zajmujący się zbieraniem, badaniem i przedstawianiem dowodów dla celów sądowych.

• Każda działalność psychologa zmierzająca do rozwiązania problemu leżącego na pograniczu prawa i psychologii (Kanada, USA)

Psychologia i prawo

„to badania naukowe wzajemnych konsekwencji działania prawa na ludzi i ludzi na prawo”.

(Ogloff, Finkelman, 1988)

• European Association of Psychology and Law (działa od 1990 r.)

Miejsce psychologii wśród nauk sądowych

• Psychologia sądowa jest typową nauką „pomostową”.

• Ma interdyscyplinarny charakter, jej rozwój jest uzależniony od rozwoju i doskonalenia metod badawczych.

Działy psychologii sądowej

• M. in. Psychologia śledcza- termin wprowadzony w 1986 r. przez Davida Cantera

Dział psychologii sądowej zajmujący się wykorzystaniem wiedzy psychologicznej dla celów postępowania przygotowawczego.

Przedmiot badań psychologii sądowej

• I. Prawo karne

PSYCHOLOGICZNA OCENA SPRAWCY CZYNU ZABRONIONEGO

• ocena stopnia poczytalności sprawcy czynu

• ocena stanu emocjonalnego

• motywacja sprawcy

• wyjaśnienia oskarżonego

• środki zabezpieczające

• ocena stanu psychofizycznego sprawcy wypadku drogowego

• ZEZNANIA ŚWIADKÓW

• OPRACOWANIE PORTRETU PSYCHOLOGICZNEGO NIEZNANEGO SPRAWCY-PROFILOWANIE

• USTALANIE MOTYWÓW SAMOBÓJSTWA

II. Opiniowanie w sprawach nieletnich

• Sprawy nieletnich blisko związane z prawem karnym, jednak nie należą do prawa karnego.

• Reguluje Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

III. SPRAWY CYWILNE

• Ubezwłasnowolnienie

• Zdolność do czynności prawnej (testamenty, oświadczenie woli)

• Poddanie przymusowemu badaniu i leczeniu

• Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę

• Odszkodowanie

SPRAWY RODZINNE I OPIEKUŃCZE
(w oparciu o kodeks rodzinny i opiekuńczy (kro)

• Rozpatrywane przez sądy:

• wydział cywilny;

sprawy o rozwód

• wydział rodzinny i nieletnich

zmiana w zakresie władzy rodzicielskiej; uregulowanie kontaktów, pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej; ustalenie kontaktów dziecka z innymi osobami z rodziny

• Zezwolenie na zawarcie małżeństwa osoby niepełnoletniej,

• Kuratela nad dzieckiem nienarodzonym,

• Przysposobienie, ustanowienie opieki i ustanowienie rodziny zastępczej,

• Przyznanie praw rodzicielskich

PODSTAWY PRAWNE PRACY BIEGŁEGO

• Art. 193 § 1 i 2 kodeksu postępowania karnego

• także m. in. art. 194 i 198 kpk

• Art. 278 kodeksu postępowania cywilnego

Warunki jakie musi spełniać biegły

• Biegłym może być ustanowiona osoba, która:
  1. posiada obywatelstwo polskie,
  2. ukończyła 25 lat życia,
  3. posiada praktyczne i teoretyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innej umiejętności, dla której ma być ustanowiona,
  4. daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków biegłego,
  5. wyrazi zgodę na ustanowienie jej biegłym.

Biegły psycholog jako:

• autor ekspertyzy sądowej

• konsultant (wg kodeksu „specjalista”)

• mediator

ZASADY PRZEPROWADZANIA BADAŃ

• Sprzeczności w roli biegłego - niesienie pomocy a konieczność zachowania obiektywizmu

• Trudności diagnostyczne; m. in. badania aktualne a konieczność wypowiadania się o przeszłości lub przyszłości

• Wyeliminowanie niepożądanych zmiennych - konieczność dbania o jednolitość i przejrzystość procedury badania

Warunki badań

• planowanie i przygotowanie

• warunki badań - czas; odpowiednie warunki lokalowe

• dobór odpowiednich technik badawczych, przestrzeganie standardów

- zależny od problemu zakreślonego przez organ zlecający oraz informacji psychologa na temat badanego

Zasady przeprowadzania badań

• zestaw metod a potrzeba wyczerpującego zbadania problemu - weryfikowanie wyników

• metody dostosowane do możliwości badanego

• Uwaga: niektórych testów nie można powtarzać w krótkich odstępach czasu

• Zgoda badanych na udział w badaniu (inne prawa świadka, podejrzanego i oskarżonego; nieletniego, małoletniego, strony w procesie cywilnym)

• Wyjaśnienie celu badania, czasu trwania, przebiegu; podanie kosztów

• Ustalenie relacji biegły-osoba badana (inny niż w terapii czy poradnictwie)

Przebieg badania

• odpowiedzialność biegłego za przebieg badania;

• elastyczność postępowania

• Formułowanie opinii

• wyczerpujący zakres informacji

• zrozumiałe wnioskowanie

• unikanie informacji zbędnych i jatrogennych

• Części opinii - sprawozdawcza, interpretacyjna, wnioski

• Wnioski - bezpośrednia odpowiedź na pytanie

• Informacje wykraczające poza postanowienie

• Język opinii jasny, zrozumiały,

• Opinia nie może zawierać subiektywnych ocen

• Ujawnianie wyników surowych organowi zlecającemu opinię niewskazane z metodologicznego punktu widzenia (brak przepisów regulujących tę kwestię); możliwość przekazywania wyników surowych innym biegłym za pośrednictwem sądu

Problemy etyczne

• problem nakładania się ról (doradca, mediator, terapeuta a biegły)

• przedstawienie swoich kwalifikacji

• rzetelność wykonywanej pracy

(m. in. podmiotowy stosunek do badanych, zapewnienie optymalnego samopoczucia badanych osób)

(Kodeks etyczny psychologa, Ustawa o zawodzie psychologa; zasady etyczne psychologa sądowego opisane w literaturze przedmiotu)

Diagnoza psychologiczna

• Przedmiot diagnozy dla potrzeb procesu sądowego - poznanie mechanizmów zachowania określonej osoby lub osób w określonej sytuacji stanowiącej przedmiot postępowania przygotowawczego lub sprawy sądowej

Diagnoza

• wnioski pochodzą z kilku źródeł informacji (dane z akt, dane z wywiadu psychologicznego, obserwacji, wyniki badań testowych),

• odnoszą się do historii życia badanego

• Diagnoza (ocena psychologiczna) - korzystne jest, gdy wynika

z pracy zespołowej i interpretacji co najmniej dwóch osób

• Diagnoza osobowości - podstawą zestawienie wyników uzyskanych na podstawie analizy wszystkich metod przy eliminacji hipotez wykluczających się lub takich, które nie znajdują potwierdzenia w kilku metodach

• Zasady psychologicznego orzecznictwa w USA

• Zasady stosowania metod badawczych w polskim orzecznictwie

Zastosowana metoda powinna:

• być jednolita i powszechnie przyjęta,

• odwoływać się do aktualnego stanu wiedzy; wyniki badań naukowych powinny być sprawdzone

• być metodologicznie nienaganne

(J. Wójcikiewicz, 2002)