PODSTAWY PSYCHOLOGII SĄDOWEJ
Przedmiot badań psychologii sądowej
Psycholog jako biegły
Małgorzata Kowanetz
Zakład Psychologii Sądowej
Instytut Ekspertyz Sądowych, Kraków
mkowanetz@ies.krakow.pl
tel. 61 85 768
PSYCHOLOGIA SĄDOWA (wybrane definicje)
Dział psychologii stosowanej, zajmujący się zbieraniem, badaniem i przedstawianiem dowodów dla celów sądowych.
Każda działalność psychologa zmierzająca do rozwiązania problemu leżącego na pograniczu prawa i psychologii (Kanada, USA)
Psychologia i prawo
„to badania naukowe wzajemnych konsekwencji działania prawa na ludzi i ludzi na prawo”.
(Ogloff, Finkelman, 1988)
European Association of Psychology and Law (działa od 1990 r.)
Miejsce psychologii wśród nauk sądowych
Psychologia sądowa jest typową nauką „pomostową”.
Ma interdyscyplinarny charakter, jej rozwój jest uzależniony od rozwoju i doskonalenia metod badawczych.
Działy psychologii sądowej
M. in. Psychologia śledcza- termin wprowadzony w 1986 r. przez Davida Cantera
Dział psychologii sądowej zajmujący się wykorzystaniem wiedzy psychologicznej dla celów postępowania przygotowawczego.
Przedmiot badań psychologii sądowej
I. Prawo karne
PSYCHOLOGICZNA OCENA SPRAWCY CZYNU ZABRONIONEGO
ocena stopnia poczytalności sprawcy czynu
ocena stanu emocjonalnego
motywacja sprawcy
wyjaśnienia oskarżonego
środki zabezpieczające
ocena stanu psychofizycznego sprawcy wypadku drogowego
ZEZNANIA ŚWIADKÓW
OPRACOWANIE PORTRETU PSYCHOLOGICZNEGO NIEZNANEGO SPRAWCY-PROFILOWANIE
USTALANIE MOTYWÓW SAMOBÓJSTWA
II. Opiniowanie w sprawach nieletnich
Sprawy nieletnich blisko związane z prawem karnym, jednak nie należą do prawa karnego.
Reguluje Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich
III. SPRAWY CYWILNE
Ubezwłasnowolnienie
Zdolność do czynności prawnej (testamenty, oświadczenie woli)
Poddanie przymusowemu badaniu i leczeniu
Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę
Odszkodowanie
SPRAWY RODZINNE I OPIEKUŃCZE
(w oparciu o kodeks rodzinny i opiekuńczy (kro)
Rozpatrywane przez sądy:
wydział cywilny;
sprawy o rozwód
wydział rodzinny i nieletnich
zmiana w zakresie władzy rodzicielskiej; uregulowanie kontaktów, pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej; ustalenie kontaktów dziecka z innymi osobami z rodziny
Zezwolenie na zawarcie małżeństwa osoby niepełnoletniej,
Kuratela nad dzieckiem nienarodzonym,
Przysposobienie, ustanowienie opieki i ustanowienie rodziny zastępczej,
Przyznanie praw rodzicielskich
PODSTAWY PRAWNE PRACY BIEGŁEGO
Art. 193 § 1 i 2 kodeksu postępowania karnego
także m. in. art. 194 i 198 kpk
Art. 278 kodeksu postępowania cywilnego
Warunki jakie musi spełniać biegły
Biegłym może być ustanowiona osoba, która:
1. posiada obywatelstwo polskie,
2. ukończyła 25 lat życia,
3. posiada praktyczne i teoretyczne wiadomości specjalne w danej gałęzi nauki, techniki, sztuki, rzemiosła, a także innej umiejętności, dla której ma być ustanowiona,
4. daje rękojmię należytego wykonywania obowiązków biegłego,
5. wyrazi zgodę na ustanowienie jej biegłym.
Biegły psycholog jako:
autor ekspertyzy sądowej
konsultant (wg kodeksu „specjalista”)
mediator
ZASADY PRZEPROWADZANIA BADAŃ
Sprzeczności w roli biegłego - niesienie pomocy a konieczność zachowania obiektywizmu
Trudności diagnostyczne; m. in. badania aktualne a konieczność wypowiadania się o przeszłości lub przyszłości
Wyeliminowanie niepożądanych zmiennych - konieczność dbania o jednolitość i przejrzystość procedury badania
Warunki badań
planowanie i przygotowanie
warunki badań - czas; odpowiednie warunki lokalowe
dobór odpowiednich technik badawczych, przestrzeganie standardów
- zależny od problemu zakreślonego przez organ zlecający oraz informacji psychologa na temat badanego
Zasady przeprowadzania badań
zestaw metod a potrzeba wyczerpującego zbadania problemu - weryfikowanie wyników
metody dostosowane do możliwości badanego
Uwaga: niektórych testów nie można powtarzać w krótkich odstępach czasu
Zgoda badanych na udział w badaniu (inne prawa świadka, podejrzanego i oskarżonego; nieletniego, małoletniego, strony w procesie cywilnym)
Wyjaśnienie celu badania, czasu trwania, przebiegu; podanie kosztów
Ustalenie relacji biegły-osoba badana (inny niż w terapii czy poradnictwie)
Przebieg badania
odpowiedzialność biegłego za przebieg badania;
elastyczność postępowania
Formułowanie opinii
wyczerpujący zakres informacji
zrozumiałe wnioskowanie
unikanie informacji zbędnych i jatrogennych
Części opinii - sprawozdawcza, interpretacyjna, wnioski
Wnioski - bezpośrednia odpowiedź na pytanie
Informacje wykraczające poza postanowienie
Język opinii jasny, zrozumiały,
Opinia nie może zawierać subiektywnych ocen
Ujawnianie wyników surowych organowi zlecającemu opinię niewskazane z metodologicznego punktu widzenia (brak przepisów regulujących tę kwestię); możliwość przekazywania wyników surowych innym biegłym za pośrednictwem sądu
Problemy etyczne
problem nakładania się ról (doradca, mediator, terapeuta a biegły)
przedstawienie swoich kwalifikacji
rzetelność wykonywanej pracy
(m. in. podmiotowy stosunek do badanych, zapewnienie optymalnego samopoczucia badanych osób)
(Kodeks etyczny psychologa, Ustawa o zawodzie psychologa; zasady etyczne psychologa sądowego opisane w literaturze przedmiotu)
Diagnoza psychologiczna
Przedmiot diagnozy dla potrzeb procesu sądowego - poznanie mechanizmów zachowania określonej osoby lub osób w określonej sytuacji stanowiącej przedmiot postępowania przygotowawczego lub sprawy sądowej
Diagnoza
wnioski pochodzą z kilku źródeł informacji (dane z akt, dane z wywiadu psychologicznego, obserwacji, wyniki badań testowych),
odnoszą się do historii życia badanego
Diagnoza (ocena psychologiczna) - korzystne jest, gdy wynika
z pracy zespołowej i interpretacji co najmniej dwóch osób
Diagnoza osobowości - podstawą zestawienie wyników uzyskanych na podstawie analizy wszystkich metod przy eliminacji hipotez wykluczających się lub takich, które nie znajdują potwierdzenia w kilku metodach
Zasady psychologicznego orzecznictwa w USA
Zasady stosowania metod badawczych w polskim orzecznictwie
Zastosowana metoda powinna:
być jednolita i powszechnie przyjęta,
odwoływać się do aktualnego stanu wiedzy; wyniki badań naukowych powinny być sprawdzone
być metodologicznie nienaganne
(J. Wójcikiewicz, 2002)