Temat: ”Astrefowość gleb polski”

Gleba jest zewnętrzną warstwą litosfery (rozdrobnionej i przekształconej) powstałą ze skały macierzystej, poddanej działaniu klimatu, wody, rzeźby organizmów żywych i człowieka w odpowiednio długim czasie. Gleba może zalegać od 3 cm do 3 m. Żyzność substancji może być od 3 cm do 3 m. Skład procentowy gleby przedstawia się następująco: 45% części mineralne, 25% woda, 25% powietrze, 5% substancje organiczne (w tym 90% humusu tzw. próchnicy gruntowej). Podstawowe składniki gleby to: części mineralne (zwietrzelina) i części organiczne, a także powietrze i woda. W zależności od tego, który z wymienionych składników dominował wyróżniamy procesy glebotwórcze:

proces brunatnienia - polega na stopniowym rozpadzie pierwotnych krzemianów i glinokrzemianów, a następnie na uwalnianiu się z nich związków żelaza i glinu w postaci nierozpuszczalnych wodorotlenków i kompleksów z kwasami próchnicznymi, które z kolei osadzają się na powierzchni ziarn gleby nadając im brunatną barwę. Tworzą się tutaj trwałe kompleksy próchniczo - ilasto - żelaziste w profilu gleby.

proces przemywania (płowienia, lessiważu) - polega na przemieszczaniu się w głąb profilu glebowego wymytych z wyżej leżących poziomów cząstek koloidalnych będących w stanie rozproszenia bez ich uprzedniego rozkładu. Przemywanie odbywa się przy słabo kwaśnym odczynie gleby.

proces bielicowania - przebiega przy kwaśnym odczynie gleb głównie piaskowych ubogich w składniki pokarmowe przede wszystkim w borach ilastych klimatu umiarkowanego, wilgotnego i chłodnego. Proces ten polega na rozkładzie glinokrzemianów i koloidów glebowych, na wymywaniu w głąb profilu gleby składników w pierwszej kolejności zasadowych a następnie na uruchamianiu kwasów próchnicowych oraz związków żelaza i glinu przy równoczesnej częściowej redukcji związków żelaza. Żelazo i glin tworzą z kwasami fulwowymi łatwo rozpuszczalne kompleksy.

proces glejowy - polega na redukcji różnych mineralnych związków (Fe, Mn, i in.) utworu glebowego w warunkach nadmiernej wilgotności (utrudnionego dostępu powietrza). Związki żelaza 3+ mające zabarwienie żółtordzawe lub brunatnordzawe przechodzą w wyniku tego biochemicznego procesu przy udziale mikroorganizmów beztlenowych w obecności substancji organicznej w związki żelaza 2+ przybierając formę ruchliwą, a wskutek tego są wymywane przez wodę wsiąkającą lub niekiedy mogą się skupiać tworząc konkrecje żelazisto - manganowe. W wyniku procesu glejowego poziomy lub warstwy zasobne w związki żelaza i manganu przybierają barwę zielonkawą, niebieskawą lub popielatą. (oglejenie odgórne - opadowe i dolne - wody gruntowe).

Ze wzglądu na występowanie gleby dzielimy na strefowe i astrefowe:

Strefowe typy gleb:

Strefowość klimatyczna i roślinna doprowadziła do strefowości genetycznych typów gleb. Klimat wpływa na rodzaj zwietrzeliny, nawilgocenie gleby i warunki wegetacji roślin. Nazwy gleb strefowych bardzo często pochodzą od zabarwienia poziomów w profilu glebowym. Do gleb strefowych należą:

- gleby tundrowe - tworzące się w klimacie subpolarnym na wiecznej zmarzlinie przy współudziale roślinności tundrowej. Charakteryzują się niedostatecznie rozłożoną próchnicą o niewielkiej miąższości. Może w nich występować słabo zaznaczony poziom wymywania. Gleby tundrowe najczęściej są kwaśne i mało żyzne;

- gleby bielicowe - powstają w klimacie umiarkowanym chłodnym pod formacją lasu iglastego. Mają słabo rozwinięty, zakwaszony poziom próchniczny, bardzo wyraźny poziom wymywania o jasnej barwie i dobrze zaznaczony rdzawy poziom wmywania. Ich żyzność jest niewielka;

- gleby brunatne - są charakterystyczne dla klimatu umiarkowanego ciepłego. Powstają pod lasami liściastymi i mieszanymi. Pod poziomem próchnicznym występuje poziom brunatnienia. Gleby te posiadają odczyn słabo kwaśny lub obojętny. Są glebami żyznymi;

- gleby płowe - należą do tej samej grupy co gleby brunatne. Powstają na utworach pylastych. W ich profilu nad poziomem brunatnienia występuje jasny poziom pozbawiony części ilastych. Gleby płowe są dość żyzne;

- czarnoziemy - tworzą się w strefie umiarkowanej, w klimatach kontynentalnych okresowo suchych. Powstają przy współudziale roślinności stepowej. Mają bardzo dobrze rozwinięty poziom próchniczny o odczynie obojętnym, słabo kwaśnym lub słabo zasadowym. Poziom próchniczny osiąga do dwóch metrów miąższości i leży na wapnistym poziomie wmywania. Czarnoziem jest glebą bardzo żyzną;

- gleby kasztanowe - powstają w klimatach kontynentalnych strefy umiarkowanej ciepłej, są typowe dla suchych stepów ostnicowych i ostnicowo-piołunowych. Poziom próchniczny ma kasztanowe zabarwienie (związki żelaza). Brak w nich wyraźnego poziomu wymywania i wmywania. Odczyn gleby jest zasadowy. Gleby kasztanowe są dość żyzne;

- buroziemy - gleby półpustynnych obszarów strefy umiarkowanej. Odczyn gleby jest silnie zasadowy, z dużą zawartością siarczanu wapnia i innych soli. Ich wartość użytkowa jest bardzo niska;

- gleby cynamonowe (brązowe) - powstają w klimacie śródziemnomorskim strefy podzwrotnikowej na skałach bogatych w węglan wapnia. Mają dobrze rozwinięty poziom próchniczny. Są glebami żyznymi, lecz wymagają nawodnienia w czasie suchego lata;

- szaroziemy - powstają na obszarach pustynnych lub półpustynnych strefy podzwrotnikowej i zwrotnikowej. Mają bardzo małą ilość próchnicy i wyraźny gipsowy lub wapnisty poziom wmywania. Często są zasolone;

- żółtoziemy i czerwonoziemy - powstają w wilgotnych klimatach monsunowych strefy podzwrotnikowej i zwrotnikowej pod lasami liściastymi z udziałem gatunków wiecznie zielonych. Mają słabo rozwinięty poziom próchniczny oraz dobrze zaznaczony poziom wymywania i wmywania. Ich żyzność jest niewielka;

- czerwone gleby laterytowe - tworzą się pod wilgotnymi sawannami i lasami monsunowymi strefy podrównikowej. Ich czerwona barwa wynika z utleniania związków żelaza. Duża ilość substancji organicznej szybko ulega procesowi mineralizacji. Mimo że poziom próchniczny ma małą miąższość, gleby te charakteryzują się znaczną żyznością;

- czerwonożółte gleby laterytowe - powstają pod wiecznie zielonymi lasami równikowymi. Mają jasnoszary poziom próchniczny, co jest wynikiem silnego przemywania próchnicy przez obfite opady. Żyzność tych gleb jest niewielka;

- czarne gleby tropikalne - powstają w klimacie podrównikowym na zwietrzelinie skał magmowych. Mają bardzo dobrze rozwinięty poziom próchniczny o czarnej barwie. Są to gleby żyzne, silnie zasadowe.

Gleby astrefowe:

W każdej strefie klimatyczno-roślinno-glebowej działają lokalne warunki zalegania wód gruntowych, rzeźby terenu i rodzaju podłoża skalnego, decydujące o powstawaniu określonych typów gleb, niezależnie od strefy klimatycznej. Są to gleby astrefowe, do których należą:

- gleby górskie - młode gleby o niewykształconym profilu, w których poziom próchniczny położony jest bezpośrednio na zwietrzelinie. Żyzność gleb górskich jest niewielka;

- gleby aluwialne (mady) - powstają w dolinach rzecznych na skutek osadzania substancji organicznych i ilastych podczas wylewów rzek. Wody powodziowe nie dopuszczają do zakwaszenia, więc mady są glebami bardzo żyznymi. Największe obszary gleb aluwialnych znajdują się w deltach rzek;

- gleby bagienne - tworzą się na terenach o dużym uwodnieniu. Mają dużą ilość słabo rozłożonej substancji organicznej i silnie kwaśny odczyn. Bardzo wyraźnie zaznacza się w nich poziom glejowy. Gleby bagienne są mało żyzne nawet po osuszeniu;

- czarne ziemie - powstają w warunkach utrudnionego, powolnego odpływu wody na podłożu bogatym w węglan wapnia. Posiadają poziom próchniczny o dużej miąższości oraz poziom glejowy. Czarne ziemie są bardzo żyzne;

- rędziny - tworzą się na podłożu skał węglanowych lub siarczanowych. Poziom próchniczny zalega bezpośrednio na skale macierzystej. Rędzina posiada odczyn zasadowy. Jest bardzo żyzną glebą, lecz trudną w uprawie.

W Polsce przeważają gleby średniej jakości i gleby słabe. Zajmują one ponad połowę powierzchni kraju, szczególnie w części północnej i środkowej. Gleby te wymagają wzbogacania w obornik, kompost, nawozy sztuczne, wymagają wapnowania, a nierzadko - uregulowania stosunków wodnych

Gleby Polski na większości obszarów zagrożone są erozją. Jedynie wąski pas nizin środkowych i nadmorskich poddaje się temu procesowi w niewielkim stopniu. Najsilniej erozja gleb dotyka obszary górskie, wyżynne i pagórkowate pojezierzy. W naszej strefie klimatycznej najgroźniejsza jest:

- erozja wodna polegająca na wymywaniu, wypłukiwaniu i ługowaniu cząstek glebowych przez wody opadowe; w Polsce ok. 20% powierzchni podlega jej działaniu;

- erozja eoliczna, czyli wywiewanie drobin gleby przez wiatr.

Występowanie erozji gleb oraz stopień jej intensywności zależą od:

- rzeźby terenu - im większe nachylenie stoków, tym większe nasilenie erozji, z tego względu największa intensywność erozji występuje w górach, na obszarach wyżynnych i pagórkowatych terenach pojezierzy;

- budowy geologicznej - gleby wytworzone na skałach lessowych są wyjątkowo podatne na erozję, np. gleby na Wyżynie Lubelskiej i Wyżynie Sandomierskiej;

- warunków klimatycznych, głównie częstotliwości i intensywności opadów oraz siły wiatru;

- pokrywy roślinnej - brak pokrywy roślinnej sprzyja intensywności niszczenia pokrywy glebowej;

Szczególnym zagrożeniem dla gleb jest erozja spowodowana działalnością człowieka, np. niewłaściwą orką, eksploatacją odkrywkową surowców, wylesianiem. Z gospodarczą działalnością wiąże się degradacja gleb, czyli pomniejszanie jej jakości. Do najbardziej powszechnych przejawów degradacji gleb należą: zakwaszenie gleb, gromadzenie substancji toksycznych, pogarszanie struktury gleb, przesuszenie, stepowanie, zamulenie. Cechy te posiada większość gleb obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych.

Dewastacja i degradacja gleb jest powodowana przez: górnictwo, przemysł (energetyka, hutnictwo), przemysł chemiczny, transport, chemizację, intensyfikację rolnictwa, gospodarkę komunalną, wycieki produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu i magazynowania.

Szczególne zanieczyszczenie gleby i wód podziemnych produktami ropopochodnymi występuje na terenach dużych baz paliw, lotnisk i poligonów wojskowych. Produkty te zanieczyszczają szkielet glebowy oraz tworzą na powierzchni wód podziemnych warstwę pływającego paliwa o grubości dochodzącej do kilku metrów.

.

---