„Mitteleuropa. Definicja geograficzna.” B.Barbier
Geografia fizyczna a Mitteleuropa
We wstępie autor artykułu zastanawia się co w ogóle oznacza pojęcie „Europa Środkowa”. Według niego obejmuje ona terytorium Niemiec (dawniej NRD i RFN), Czech i Słowacji (dawna Czechosłowacja), Polski i Austrii. Natomiast odnośnie Szwajcarii, Węgier i Rumunii zdania naukowców są podzielone, np. Emanuel de Martonne zalicza je do tej grupy, natomiast P. George wydzielił osobną grupę - „republiki socjalistyczne Europy Środkowej” uznając ich nową jedność geograficzną i polityczną. Dziś, po upadku systemu komunistycznego podział ten nie ma większego znaczenia.
Pojęcie Mitteleuropy zaczęło być wykorzystywane od XIX w aż do upadku Niemiec hitlerowskich, pomimo, iż geografowie niemieccy usiłowali mu nadać pojęcie geograficzne. A. Penck obejmował tym pojęciem terytorium od Szwecji i Finlandii na północ po Sycylię na południu i od Szwajcarii na zachodzie po Ukrainę na wschodzie. Po 1945 termin Mitteleuropa stał się tabu ze względu na swoje odniesienie geopolityczne.
Pojęcie Europy Środkowej może mieć zastosowanie do krajów zajmujących położenie centralne w Europie nie odwołując się w tym celu do ścisłej geometryczności. V. Rey podkreśla, że centrum i centralność nie mają tego samego znaczenia. Centralność zakłada, że centrum tworzy silny biegun, który przez swą demografię i autonomię przyciąga słabsze peryferie. Emanuel de Martonne podkreśla, że Europa Środkowa przeciwstawiana jest z jednej strony masywnemu Wschodowi, z drugiej zaś mniejszemu i otwartemu na Atlantyk Zachodowi. Brudel zauważa, że Rosja mogła realizować swoje potrzeby ekspansji na Syberii, kraje atlantyckie realizowały je w koloniach, natomiast Europa Środkowa musiała realizować je wewnątrz obszaru centralnego. Najbardziej zdobywczymi byli Niemcy, ale Polska lub Węgry w swoim czasie były potęgami.
Topografia Mitteleuropy nie pozwala na wyraźne jej zdefiniowanie. Mniej więcej tworzą ją wielka równina niemiecko-polska, średniogórza i kotliny świata hercyńskiego oraz wysokie łańcuchy i wielkie kotliny kompleksu alpejsko-karpackiego. Równina niemiecko-polska rozciąga się od francuskiej Flandrii po wielką równinę rosyjską. Średnie masywy świata hercyńskiego oraz wysokie łańcuchy systemu alpejskiego wykraczają daleko na wschód i zachód poza Europę Środkową. Europa średniogórzy hercyńskich stanowi jednostkę silnie podzieloną na małe masywy i małe równiny. Czy więc można mówić o jedności topo-morfologicznej Mitteleuropy? Brak jest wyraźnej granicy między resztą kontynentu zarówno na zachodzie jak i na południu. Jedynie na wschodzie występuję widoczne różnice. Istnieją pewne cechy wspólne dla Europy Środkowej brak jest jednak ścisłej jedności wewnętrznej jak i bezdyskusyjnych granic zewnętrznych.
Gdy mowa o klimacie, jeśli wyłączyć z rozważań góry, można powiedzieć, że Europa Środkowa ma klimat półkontynentalny. Należy również zauważyć, że znaczna różnorodność urzeźbienia mnoży klimaty lokalne. Jeżeli chodzi o faunę i florę brak jest gatunków roślin i zwierząt charakterystycznych dla Mitteleuropy. Przechodzi się stopniowo od dąbrowy atlantyckiej do subborealnego lasu mieszanego, po tajgę.
Podsumowując tę część referatu możemy zauważyć, że istnieją cechy jedności fizycznej Europy Środkowej, takie jak: położenie centralne, przewężenie kontynentalne z międzymorzem Atlantyk- Morze Północne, wielka liczba jednostek topograficznych o różnej wysokości i umiarkowany klimat. Ten charakter przejściowy nie pozwala na wyznaczenie wyraźnych granic. Autor jednak próbuje podjąć to wyzwanie. Według niego granice te zaczynają się od przewężenia Morze Czarne-Morze Bałtyckie, ku Dniestrowi lub Prutowi, na wschód od Karpat, na Bugu czy na Wiśle.
Geografia człowieka a Mitteleuropa
W Mitteleuropie działalność człowieka datuje się od tysiąca lub więcej lat, a krajobrazy noszą ślady systemów politycznych, religijnych, wiejskich, miejskich, przemysłowych, itp., które je kształtowały. Mówi się, że cywilizacja zachodnia powstała na froncie śródziemnomorskim i zachodnim kontynentu. Europa Środkowa odegrała natomiast ogromną rolę w rozprzestrzenianiu jej składników: religijnych, społecznych, ekonomicznych lub artystycznych z południa ku północy i z zachodu na wschód.
Jeśli chcielibyśmy przyjrzeć się gęstości zaludnienia zauważymy, że maleje ona z zachodu na wschód. Gdy autor pisał ten artykuł Europa Środkowa składała się z grupy etnicznej germańskiej liczącej 90 mln mieszkańców i z grup niegermańskich (55 mln Słowian: Czechów, Słowaków, Polaków; 10 mln Węgrów). Powstało z nich społeczeństwo, które łączy w sobie cechy zarówno Europy zachodniej jak i Środkowej: religia jest chrześcijańska, co widoczne jest w ilości kościołów i klasztorów, których styl przyszedł z zachodu za sprawą niemieckiego baroku.
Zmienny charakter granic i niepewność istnienia państwa wzbudzały silne uczucia narodowe. Gdy wpływy polityczne i kulturowe były różnorodne nacjonalizm znajdował swój wyraz w administracji i społeczeństwie Cesarstwa Austro-Węgierskiego, można było np. być Polakiem pochodzenia litewskiego na stanowisku w Wiedniu. Ten brak wyraźnego połączenia z ziemią skłonił XIX wiecznych geografów niemieckich do poszukiwania argumentów potwierdzających „naturalne” istnienie Niemiec i usprawiedliwić ich ekspansję.
Wejście w posiadanie terytorium określa się nie tylko przez zamieszkiwaną tam ludność ale także przez sposoby zagospodarowania przestrzeni np. kształty wsi. Od połowy Średniowiecza ekspansja germańska odznaczyła się w Europie Środkowej. Ludność niemiecka lub flamandzka osiedlała się na ziemiach słowiańskich przez podboje wojenne lub też na zaproszenie władców chcących zaludnić swoje terytoria. Ta germańska kolonizacja wprowadziła nowe formy działalności wiejskiej, między innymi kształty osiedli i struktury agrarne powiązane z wylesianiem lub osuszaniem torfowisk i bagien. Europa Środkowa różniła się od Europy Zachodniej mniejszą wydajnością upraw. Europa nowoczesna przyniosła rozwój wielkiego przemysłu, ale głównie w zachodniej części Mitteleuropy. Widoczna jest zatem różnica między wschodnią a zachodnią częścią Europy Środkowej. System socjalistyczny tylko pogłębił te kontrasty.
Następnym problemem do rozważenia jest rozwój miast. Europa Środkowa pokryta jest siecią miast, których gęstość zmniejsza się ku wschodowi. B. Jałowiecki twierdzi, że Wisła jest granicą wschodnią świata zachodniego z powodu różnic gęstości sieci miast po obu stronach tej rzeki.
Wymiana krajów Mitteleuropy z jej zachodnimi i południowymi sąsiadami była zawsze ważna, a miejsce Niemiec bardzo istotne. Jednak epizod socjalistyczny przerwał tę jedność.
Podsumowując, jedność nie oznacza jednolitości i różnice w organizacji przestrzeni środkowoeuropejskiej są widoczne, ale istnieją cechy wspólne, które łączą krajobraz i ludność Europy Środkowej. Granica Niemiec z Francją i Beneluxem, krajami mającymi szeroką granicę morską, tworzy zachodnią granicę Europy Środkowej, pomimo, że kraje nadreńskie mają wiele cech bliskich Europie Zachodniej. Polska należy do Europy Środkowej i wraz z jej wschodnią granicą rozpoczyna się Europa Wschodnia, rzadko otwarta na wpływy Zachodu, gdzie miasto nigdy nie wywierało takiego wpływu na wieś jak w krajach położonych bardziej na zachód. Nadal jednak pozostaje dylemat związany z tym, czy do krajów Europy Środkowej należy zaliczyć Rumunię. Węgrzy są tam liczni a wiele miast i wsi nosi wpływy niemieckie, co również nadaje mu charakter przejściowy. Lecz w przeważającej części jest to kraj prawosławny o przeważającej liczbie Rumunów, w którym wpływ zachodu jest niewielki, trudno więc uważać go za środkowoeuropejski. Jedynie Słowenia pod wpływem Austro-Węgier zachowała rysy, które tworzą z niej wysepkę Europy Środkowej w północno-zachodniej dawnej Jugosławii. Włochy zaliczane są do Europy śródziemnej, a ich granica alpejska z Austrią tworzy południową granicę Europy Środkowej.
Autor dzieli Mitteleuropę na „podzbiory”. Do pierwszego zalicza Niemcy, Szwajcarię i Austrię, ponieważ język i kultura są tam germańskie. Drugi podzbiór tworzą Polska, Czechosłowacja (obecnie Czechy i Słowacja) i Węgry, kraje niegermańskie, lecz słowiańskie lub madziarskie, należące od dawna do Europy. Po upadku systemu komunistycznego pojęcie Europy Środkowej odnajduje swe dawne znaczenie.
Paulina Piątkowska, Europeistyka (wieczorowa), Rok I, gr. 1