socjoterapia pigułka, Dokumenty- PRACA SOCJALNA


Socjoterapia oficjalnie dopiero od niedawna znalazła swoje miejsce w ofercie pomocy psychologicznej. W świetle definicji słownikowych jest różnorodnie rozumiana.

Słownik psychologiczny (1979 r.) podaje następującą definicję socjoterapii: (...) jest to organizowanie środowiska społecznego pacjenta w tym kierunku, by w możliwie dużym stopniu sprzyjało wyzdrowieniu i utrzymaniu zdrowia psychicznego. Socjoterapia akcentuje znaczenie kontaktów chorego z osobami z jego otoczenia społecznego (inni chorzy, personel medyczny, najbliżsi) dla przebiegu procesu leczenia.

Natomiast słownik pedagogiczny (1984 r.) określa socjoterapię jako  jeden ze sposobów łagodzenia lub eliminowania negatywnych norm i obyczajów w zachowaniach społecznych bądź społecznie niepożądanych.

Współczesne podejście do socjoterapii wypracowane przez Ośrodek Rozwoju Umiejętności Wychowawczych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego zawarte zostało w pracy Jacka Strzemiecznego  a jego uzupełnienie stanowi opracowanie Zoji Sobolewskiej na temat zasad projektowania zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci i młodzieży (opracowanie powstało w Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno - Terapeutycznej dla dzieci i młodzieży ze środowisk zagrożonych alkoholizmem OPTA w Warszawie).

W świetle w/w opracowań socjoterapię zalicza się do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym adresowanych do dzieci i młodzieży. Definiowana przez Strzemiecznego socjoterapia (...) polega na celowym stwarzaniu dzieciom warunków (doświadczeń społecznych) umożliwiających zajście procesu socjoterapeutycznego czyli:

1.     zmianę sadów o rzeczywistości

2.     sposobów zachowań

3.     odreagowanie emocjonalne

Socjoterapia jest procesem ukierunkowanym na leczenie występujących u dzieci zaburzeń zwłaszcza zaburzeń zachowania, nadpobudliwości, zahamowania, niektórych zaburzeń emocjonalnych. Zadaniem socjoterapii jest też wspomaganie dzieci i młodzieży w rozwoju i funkcjonowaniu społecznym. W socjoterapii realizowane są zatem nie tylko cele związane z korekcją zaburzeń ale również cele edukacyjne, których realizowanie wpływa lepsze funkcjonowanie społeczne dzieci i młodzieży (np. uczenie rozpoznawania emocji i wyrażania ich stosownie do sytuacji, poznawanie mechanizmów uzależnień, uczenie współdziałania i współpracy w grupie, profilaktyka HIV).

W ramach socjoterapii realizowane są również cele rozwojowe (Sawicka 1998) związane z zaspokajaniem rozwojowych właściwych dominujących w rożnych okresach rozwojowych potrzeb dziecka (potrzeby aktywności ruchowej, zabawy, zdobywania wiedzy o świecie, twórczości, ekspresji, aprobaty społecznej, autonomii, intymności, aktywności społecznej).

Zgodnie z przyjętą koncepcją socjoterapii zaburzenia zachowania dzieci i młodzieży mają swoje podłoże w sytuacjach urazowych, których doświadczyło w przeszłości. Mogą mieć one charakter ciągły, powtarzający się bądź może to być sytuacja jednorazowa ale bardzo intensywna (trauma). Sytuacje urazowe związane są z cierpieniem psychicznym, któremu towarzyszą emocje takie jak lęk, poczucie winy, niepokój, poczucie krzywdy, gniew, złość, osamotnienie o takiej intensywności, że dziecko nie może sobie z nimi poradzić. Ich podłożem może być doświadczenie przemocy fizycznej lub psychicznej, niezaspokojenia podstawowych potrzeb, odrzucenia emocjonalnego przez najbliższych, braku wsparcia w sytuacjach trudnych.

Efektem doświadczonych urazów jest uogólniony sąd o rzeczywistości jaki ma dziecko na swój temat a także w relacji z dorosłymi, rówieśnikami. Powstaje wtedy stereotyp zachowania, który ma ochronić dziecko przed dalszymi przykrymi przeżyciami. Dziecko przeżywa lęki przed niepowodzeniami, nieufność wobec ludzi, bardzo zaniżone poczucie własnej wartości, brak poczucia bezpieczeństwa, ma problemy z oceną własnej osoby, podejmowaniem decyzji, uświadamianiem sobie swoich potrzeb, wyrażaniem opinii, planowaniem przyszłości, wyrażaniem uczuć i odbieraniem uczuć innych ludzi, może szukać samo potwierdzenia atakując innych (agresja, krytykowanie, stawianie nadmiernych wymagań sobie i innym, naruszanie praw innych ludzi. Zachowanie zaburzone jest nieadekwatne w stosunku do sytuacji, towarzyszą mu negatywne emocje (smutek, złość) jest sztywne i powtarzające się, jest szkodliwe dla dziecka i jego otoczenia. Podczas obserwacji istotne jest unikanie nadmiernych interpretacji i szufladkowania (typu „dziecko nadpobudliwe”) na rzecz przyglądania się dziecku i analizowania jego zachowań pod kątem wyżej wymienionych cech.

Postępowanie socjoterapeutyczne oparte jest o dostarczenie młodym ludziom doświadczeń, które będą przeciwne w stosunku do dotychczasowych, wywołujących urazy a:

-          sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych

-          posłużą uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych tak aby kontakty z innymi ludźmi były satysfakcjonujące służą temu różnorodne sytuacje społeczne zaprojektowane z myślą o konkretnym dziecku (dzieciach), którym mają służyć, np. do budowania obrazu samego siebie opartego o lepszą znajomość siebie i swoich mocnych stron.

Zajęcia socjoterapeutyczne powinny też być okazją do nabycia nowych umiejętności (podejmowanie decyzji, radzenie sobie w sytuacjach trudnych, poszukiwanie wsparcia i pomocy).

 Punktem wyjścia do opracowania sytuacji psychokorekcyjnych jest diagnoza podopiecznego w świetlicy prowadzona w oparciu o obserwację jego zachowań ze szczególnym uwzględnieniem zachowań zaburzonych w obszarach relacji ja - dorośli, ja - zadanie, ja - rówieśnicy i ja - ja. W procesie diagnozowania urazów podopiecznych i projektowania zajęć socjoterapeutycznych niezbędna jest współpraca całego zespołu wychowawców pracujących z dziećmi w świetlicy. Każdy z nich ma bowiem inne obserwacje, które są cennym materiałem do diagnoz a także wszyscy będą realizować jednolity, wspólnie przyjęty kierunek pracy socjoterapeutycznej.

Na podstawie obserwacji wyciągany jest wniosek na temat treści urazowej sądu o rzeczywistości i treści przeciwstawnej - kontrującej treść urazową.

Projektowanie zajęć socjoterapeutycznych oparte jest na treści kontrującej w taki sposób aby dziecku zorganizować doświadczenie społeczne w grupie, aby urazowy sąd został podważony. Tak aby dziecko mogło np. nabrać przekonania, że jest wartościowe, ważne, lubiane, może czuć się bezpieczne, może samo dokonywać wyborów i podejmować decyzje, etc.

Szerzej zagadnienia dotyczące metody socjoterapii omówione są w następujących publikacjach:

            Strzemieczny J., Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży (PTP, W-wa, 1993)

            Sobolewska Z., Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży, zasady projektowania zajęć (OPTA, W-Wa, 1993)

            Sawicka K. (red.), Socjoterapia ( CMP Psychologiczno - pedagogiczne MEN, W-wa, 1998)

 

Cele prowadzenia świetlic socjoterapeutycznych związane są z zaspokajaniem różnorodnych potrzeb dzieci i młodzieży w zależności od specyfiki grupy z jaką pracujemy. W sytuacji jeśli pracujemy z dziećmi i młodzieżą ze środowisk defaworyzowanych społecznie pierwszym celem staje się zapewnieni dzieciom miejsca - schronienia, w którym mogą spędzać czas wolny po zajęciach szkolnych w sposób akceptowany społecznie, gdzie są otoczone opieką (także w zakresie higieny i doraźnej opieki medycznej) a zespół pracowników stara się zaspokoić ich potrzeby psychiczne, wyrównać zaniedbania wychowawcze, pomóc odreagować urazy nabyte w środowisku rodzinnym i szkolnym oraz zastąpić utrwalone negatywne wzory zachowań nowymi lepszymi dla podopiecznych. Nieodłącznym elementem pracy z dziećmi jest praca w środowisku rodzinnym.

W zakresie pracy z podopiecznymi świetlic można zatem wyróżnić następujące cele szczegółowe:

1)       zapewnienie schronienia miejsca spędzania czasu wolnego

2)       otoczenie opieką (dożywianie, dbanie o higienę, doraźna opieka medyczna, pomoc odzieżowa lub w wyposażeniu w materiały do zajęć szkolnych, leki, etc.)

3)       zaspokojenie potrzeby akceptacji i bezpieczeństwa

4)       pomoc terapeutyczna mająca na celu odreagowanie urazów nabytych w środowisku rodzinnym i szkolnym

5)       wypracowanie umiejętności współżycia społecznego

-          przestrzeganie norm i zasad współżycia w grupie

-          konstruktywne rozwiązywanie konfliktów

-          liczenie się z regułami współżycia w grupie

6)       uczenie podstawowych czynności, które pozwolą odnaleźć się w dorosłym życiu

7)       stworzenie warunków do brania odpowiedzialności za podejmowane działania i kształtowanie poczucia sprawczości

8)       nauka radzenia sobie w trudnych sytuacjach w sposób konstruktywny (poszukiwanie i przyjmowanie pomocy i wsparcia)

9)       przedstawienie sposobów spędzania czasu wolnego w sposób akceptowany społecznie bez używek i przemocy

10)   zachęcanie do zmiany stylu życia, który charakteryzuje ich środowisko rodzinne, pokazywanie nowych możliwości

11)   edukacja w zakresie życia seksualnego (profilaktyka AIDS)

12)   rozwijanie intelektu dzieci poprzez

-          pomoc w nauce (zajęcia o charakterze reedukacyjnym)

-          rozbudzanie i rozwijanie zainteresowań

-          stworzenie warunków do osiągania dojrzałości szkolnej przez dzieci przedszkolne

13)    wpływanie na środowisko rodzinne we współpracy z pracownikami służb społecznych (pracownicy socjalni, kuratorzy sądowi, pedagodzy szkolni) w celu polepszenia sytuacji życiowej dzieci

14)    interwencje w szczególnych przypadkach (pomoc w rozwiązywaniu konfliktów w środowisku rodzinnym, szkolnym, rówieśniczym, zapobieganie i przeciwdziałanie przemocy).

Z wyżej wymienionych celów ogólnych wynikają cele szczegółowe odnoszące się do konkretnych podopiecznych i konkretnych problemów wynikających z ich sytuacji życiowej, indywidualnej diagnozy zaburzeń i specyficznych potrzeb. Określenie takich celów szczegółowych jest  niezwykle istotne dla planowania ciągu oddziaływań wobec podopiecznego i całej grupy w świetlicy.

Praca z rodziną

Optymalna realizacja w/w celów uzależniona jest w dużym stopniu od możliwości wpływania na środowisko rodzinne podopiecznych. Niezwykle istotne jest nawiązanie sojuszu z rodzicami podopiecznych w celu poprawienia ich sytuacji życiowej. Często niezbędna jest pomoc rodzinie (rodzicom) w sytuacjach kryzysowych związanych z ubóstwem, poszukiwaniem pomocy, uzależnieniami, przemocą, opieką nad dziećmi. Niezmierną korzyść przynosi praca z rodzicami nad:

-          rozumieniem potrzeb dzieci

-          rozwijaniem umiejętności kontaktowania się ze swoimi dziećmi

-          rozwijaniem umiejętności rozwiązywania trudności wychowawczych pojawiających się w relacjach ćmi

-          rozwijaniem umiejętności rozwiązywania konfliktów w rodzinie.

Formy pracy w świetlicach socjoterapeutycznych

A. Formy pracy z rodziną poprzedzone powinno być wywiadem środowiskowym, w którym zawarty jest opis warunków materialno - bytowych rodziny, jej liczebności, specyficznych problemów - jakie w niej występują (stan zdrowia, uzależnienia, bezrobocie, specyfika relacji w rodzinie).

Formy pracy z rodziną przynoszące dobre efekty to:

1)       wizyty domowe o ustalonej według potrzeb częstotliwości w celu nawiązania i podtrzymywania kontaktu, sprawdzania zmieniających się potrzeb

2)       rozmowy indywidualne z rodzicami

3)       pomoc w sytuacjach kryzysowych (w poszukiwaniu pracy, motywowanie i kierowanie na leczenie odwykowe, przeciwdziałanie przemocy, rozwiązywanie konfliktów)

4)       grupa wsparcia dla rodziców

5)       wyjazd wspólny z dziećmi połączony z programem rozwijania umiejętności wychowawczych

B. Formy pracy z dziećmi w środowiskowej świetlicy socjoterapeutycznej

Formy pracy z dziećmi oparte są o indywidualny program pracy socjoterapeutycznej każdego podopiecznego, który określa jego diagnoza oraz etap na którym jest grupa podopiecznych. Jest to między innymi:

1)       zabawa (ze wszystkimi jej odmianami: tematyczną, konstrukcyjną, badawczą, ruchową, dydaktyczną)

2)       zajęcia socjoteraputyczne

3)       organizowanie zajęć tematycznych (kulinarne, modelarskie, plastyczne, związane z umuzykalnieniem, śpiew, taniec, inscenizacje, etc.)

4)       wycieczki, spacery

5)       organizowanie świąt i uroczystości

6)       zajęcia o charakterze reedukacyjnym związane z pomaganiem dzieciom w nauce

7)       spotkania całej społeczności świetlicy

Dobranie określonej formy zajęć warunkują określane na dany moment potrzeby dzieci związane z ich wiekiem, sytuacją życiową, szkolną, zaburzeniami jakie ujawniają. Każda z w/w form jest podporządkowana zasadnie dostarczenia dzieciom doświadczeń podważających ich urazowy sąd o rzeczywistości i umożliwienia zmiany stereotypowego zachowania, które jest dla dziecka niekorzystne.

Istotne jest aby w w/w formach eliminować rywalizację, która sama w sobie jest źródłem urazowych sądów o rzeczywistości a w przypadku dzieci i młodzieży o zaburzonych zachowaniach może jedynie prowadzić do utrwalenia zaburzeń.

Socjoterapię określa cel zajęć. Jeżeli głównym celem pracy z dziećmi w świetlicy jest stworzenie im doświadczeń korygujących zaburzenia (np. brak poczucia własnej wartości), to wychowawca powinien mieć znaczny repertuar możliwości (form) aby w zależności od opracowanego programu pracy z podopiecznymi mógł zastosować optymalną.

Podstawą decyzji o wyborze takiej a nie innej formy stanowią:

-          możliwość realizowania celu pracy socjoterapeutycznej

-          indywidualne możliwości i preferencje wychowawcy

-          charakter grupy dzieci

-          warunki jakimi dysponuje

Pamiętać trzeba również o tym, że podstawowym czynnikiem tworzącym doświadczenie korygujące jest kontakt wychowawcy z dziećmi, kontakt, w którym decydującą rolę odgrywają osobiste cechy wychowawcy, posiadane przez niego umiejętności interpersonalne, jego zaangażowanie w pracę z dziećmi (chęć pomagania im) i zainteresowania.

Funkcjonowanie świetlic w systemie środowiskowym.

W związku z rozszerzeniem zakresu pomocy udzielanej w świetlicach socjoterapeutycznych niezbędna do ich prawidłowego funkcjonowania jest współpraca ze służbami społecznymi. Do najważniejszych należą terenowe oddziały Ośrodków Pomocy Społecznej, kuratorzy z Sądu Rodzinnego i Nieletnich oraz szkoły, do których uczęszczają podopieczni świetlicy. Taka współpraca zapewnia przede wszystkim wymianę informacji i planowanie kolejnych kroków w celu stworzenia jak najlepszych warunków dla rozwoju dziecka,  a także możliwe  jest zwiększenie oddziaływania na rodziców, np. w celu poddania się terapii alkoholowej. Jest to ważne ze względu na konstruowanie sieci sojuszników i systemu szybkiej i adekwatnej pomocy.

Formy i tematyka spotkań z pracownikami służb społecznych

Nawiązywanie takiej współpracy może się odbywać poprzez osobiste wizyty w instytucjach i rozmowy z konkretnymi pracownikami, którzy opiekują się naszymi podopiecznymi. Innym sposobem jest zaproszenie pracowników służb społecznych (kuratorów, pracowników  opieki społecznej, wychowawców szkolnych) na spotkanie do świetlicy. Zaletą takiego spotkania jest to, iż wszyscy odpowiedzialni za konkretne dzieci, rodziny będą mieli możliwość zapoznania się ze sobą, osobistego kontaktu i rozmowy. Jest to o tyle ważne gdyż w przypadku konstruowania interwencji w sytuacji kryzysowej można liczyć na szybką pomoc, np. pozwolenie na tymczasowe umieszczenie dziecka w placówce opiekuńczo - wychowawczej (np. Hostel). Takie panelowe rozmowy powodują wymianę wszystkich informacji o dziecku i rodzinie ważnych ze względu na możliwość polepszenia warunków życiowych, poznania powodów jakiegoś zachowania, zapoznania się z już wypróbowanymi sposobami oddziaływania na podopiecznego, sprawdzeniem co jest skuteczne a co nie. To zdecydowanie skraca czas prób docierania do właściwej diagnozy i konstruowania programu socjoteraopeutycznego a także nie powoduje kolizji w procesie terapeutycznym. Wszyscy mają aktualne informacje na temat podopiecznego.

Współpraca z pracownikami opieki społecznej

Formą pomocy pracownika opieki społecznej może być udzielenie danej rodzinie zasiłku okresowego po zapoznaniu się z informacjami na temat ich sytuacji materialnej. W innym sytuacji wypłacenie zasiłku celowego na ręce pracownika świetlicy z przeznaczeniem na zakup książek dla dziecka (w przypadku podejrzenia, że pieniądze zostaną przeznaczone na zakup alkoholu)- jest to możliwe po wcześniejszym uzgodnieniu z kierownikiem Oddziału i rodzicem.

Współpraca z wychowawcą szkolnym obejmuje głównie proces nauki, socjalizacji oraz zniwelowania fobii szkolnej wspólnego podopiecznego. Poza tym możliwe jest stworzenie wspólnego programu reedukacji i kompensacji dziecka. Kontakt z wychowawcą szkolnym powoduje również przekonanie, że ktoś jest zainteresowany losem dziecka, nie jest ono na marginesie. Najlepszym efektem nawiązanej współpracy z wychowawcą szkolnym byłoby aby  stał się on sojusznikiem dziecka w relacjach z innymi nauczycielami

Kolejnym sojusznikiem w pracy świetlicy jest policja a w szczególności dzielnicowy. Jest to ważne ze względu na środowisko, w jakich głównie działają świetlice. Współpracę z policją można rozdzielić na dwa obszary. Pierwszy to zwiększenie ochrony placówki poprzez częstsze patrole, szczególnie w porze wychodzenia dzieci do domów, kiedy to mogą zostać zaczepieni przez rówieśników, a także w przypadku zachowań agresywnych osób dorosłych (min. rodziców). Drugim obszarem współpracy jest możliwość oddziaływania na rodziców bądź inne osoby z otoczenia podopiecznych, które używają wobec nich przemocy i których zachowanie kwalifikuje jako wykroczenie bądź przestępstwo. W przypadku awantury lub pobicia w domu podopiecznego przy nawiązanym kontakcie z policją (dzielnicowym) możliwa jest szybsza reakcja a także zastosowanie wszystkich środków w celu ochrony dziecka.

Współpraca z policją nie dotyczy tylko oddziaływania na rodziców ale także zebrania wszystkich możliwości pomocy dziecku jeśli to ono wejdzie w konflikt z prawem. Tutaj współpraca dotyczy policjantów z Wydziału ds. Nieletnich. Istotną informacja jest np. to, że przy przesłuchaniu może być pedagog lub psycholog z placówki, pod której opieką znajduje się wychowanek. Również podczas procesu na sali sądowej może znaleźć się wychowawca jako przedstawiciel stowarzyszenia, które prowadzi świetlicę.

Kolejnymi sojusznikami w funkcjonowaniu świetlic są placówki służby zdrowia, które pomogą zadbać o zdrowie, higienę, stan jamy ustnej naszych podopiecznych; terenowe oddziały PCK, Komitetu Pomocy Społecznej, Bankiem Żywności czy Caritasu, które pomogą nam zadbać o wyposażenie dzieci w odpowiednie ubranie, wyposażenie szkolne czy po prostu w zabawki lub atrakcje.

Lokalni sojusznicy

Warto również zadbać o kontakt z lokalnym środowiskiem podopiecznych, takim jak sąsiedzi, którzy mogą stanowić ważny punkt w systemie informowania o sytuacjach kryzysowych w danej rodzinie, np. pobicie, awantura itp. O sieci sojuszników można mówić szerzej, że są to wszystkie osoby, które mają styczność i mogą jakkolwiek wpływać na poprawę warunków życia lub zmianę świadomości  naszych podopiecznych. W tym kontekście są to sąsiedzi, właściciele czy sprzedawcy  okolicznych sklepów, ksiądz, administracje domów, znajomi. 

Niezwykle ważne jest to, iż wszystkich pracowników służb społecznych i placówek opiekuńczo - wychowawczych obowiązuje zasada tajemnicy, która ma chronić interes podopiecznego a także nie spowoduje utraty zaufania. Jest to istotne ze względu na charakter pracy socjoterapeutycznej oraz bliskiego kontaktu z dziećmi. Udzielanie wszelkich informacji o dziecku jest możliwe tylko w przypadku konstruowania dla niego jak najlepszych warunków do rozwoju, nauki i życia.

 Pracownicy i ich kompetencje.

Socjoterapia jest sprawdzonym i skutecznym sposobem przywracania normalnych stosunków dziecka z otoczeniem. Skuteczność tej formy pracy z dziećmi zależna jest od odpowiedniej postawy osobistej prowadzącego zajęcia.

Najważniejsze cech tej postawy to:

-          wrażliwe, empatyczne rozumienie potrzeb dziecka

-          bezwarunkowa akceptacja dziecka

-          szczerość i otwartość w kontaktach z innymi

-          zaangażowanie

-          gotowość do pracy nad sobą i podnoszenie swoich umiejętności

Obszary wiedzy uznawane za podstawowe w pracy socjoterapeutycznej to:

-          znajomość psychologii rozwojowej dzieci i młodzieży

-          znajomość teorii socjoterapii (diagnoza obszarów zaburzeń dziecka w kontakcie ze światem przejawiających się w różnych obszarach funkcjonowania, mechanizmy powstawania urazów, budowanie programów naprawczych czyli planowanie i organizowanie sytuacji psychokorekcyjnych dla dziecka, układanie programów socjoterapeutycznych adekwatnych dla grupy)

-          wiedza na temat motywowania dzieci

-          znajomość własnych mocnych i słabych stron

-          świadomość własnego systemu wartości

-          wiedza na temat stadiów rozwoju grupy

-          rozumienie ról i zachowań, jakie mogą podejmować dzieci w grupie

-          wiedza na temat efektów pracy grypy i pojedyńczych jej członków.

Każdy socjoterapeuta powinien również posiadać pewne podstawowe umiejętności:

-    umiejętność modelowania odpowiednich zachowań

-          umiejętność przyjmowania i udzielania informacji zwrotnych

-          pomoc dzieciom w nadaniu znaczenia doświadczeniom, które przeżyli i pomoc przy zastosowaniu w życiu nowych umiejętności.

Zdobywanie kompetencji zawodowych

Zdobywanie takich kompetencji jest możliwe przy priorytetowym traktowaniu praktyki pracy z dziećmi i jest osiągalne poprzez:

-          poznanie wiedzy z zakresu psychologii wychowawczej i rozwojowej (np. w toku studiów)

-          staż w dobrych, renomowanych placówkach pracujących metodą socjoterapii trwający minimum 2 lata, podczas którego uczestnicy pracują bezpośrednio z dziećmi, uczestniczą w omówieniach dyżurów, biorą udział w podstawowym cyklu szkoleniowym prowadzonym przez trenerów rekomendowanych przez PTP i socjoterapeutów oraz biorą udział w szkoleniu własnym metodami treningu i warsztatu psychologicznego.

Inną drogą zdobywania tytułu socjoterapeuty może być ukończenie Podyplomowego Studium Socjoterapii lub Kursu Kwalifikacyjnego w połączeniu z praktyką pracy z dziećmi. W trakcie pracy niezbędną jest gotowość do ciągłego uczenia się i pracy nad sobą oraz otwartość na pracę w zespole.

Program Studium Socjoterapii

Program takiego kursu obejmuje cykl zajęć treningowo - warsztatowych przygotowujących do profesjonalnej pracy socjoterapeutycznej z dziećmi i młodzieżą. Obejmuje on pracę nad poszerzaniem samoświadomościwychowawców w relacji z grupą podopiecznych oraz warsztaty dotyczące umiejętności niezbędnych w pracy z dziećmi i młodzieżą. Z naszych doświadczeń wynika, że tylko w czasie długich ciągów szkoleniowych mają szansę zajść zmiany na poziomie postaw, co jest jedyną szansą na trwałe i skuteczne przełamanie stereotypów przeszkadzających w budowaniu bliskich kontaktów osobistych, niezbędnych w pracy socjoterapeutycznej. Szkolenie takie zapewnia wyposażenie w niezbędne umiejętności pracy, daje możliwość przekraczania trudności osobistych.

Program całego kursu zawiera:

-          trening interpersonalny (50 godz.) ma na celu zwiększenie umiejętności interpersonalnych, ważnych dla pracy socjoterapeuty, a w szczególności: akceptacji, zrozumienia i empatii, komunikacji i konfrontacji; stworzenie możliwości pracy  nad własnymi problemami emocjonalnymi, utrudniającymi kontakty  ludźmi, integrację grupy.

-          trening umiejętności wychowawczych ( 50 godz.) ma na celu przypomnienie sobie własnych doświadczeń z okresu dzieciństwa z sytuacji kontaktu z dorosłymi i stworzenie na podstawie tych wspomnień listy zachowań dorosłych, służących dzieciom  w procesie ich rozwoju. Następująca po tym procesie część treningu poświęcona jest próbom wyeliminowania ze swoich zachowań tych, które nie służą rozwojowi i poczuciu bezpieczeństwa dziecka. Trening ten poświęcony jest pracy nad sobą jako narzędziem w kontekście z klientem. Do jego podstawowych celów należy: zwiększenie umiejętności nawiązywania kontaktu wychowawczego, stworzenie umiejętności pracy terapeutycznej nad problemami emocjonalnymi utrudniającymi kontakt i utrzymanie więzi z klientem, zwiększenie zrozumienia potrzeb dzieci i młodzieży, zwiększenie umiejętności czerpania z głębokich zasobów własnych doświadczeń dotyczących dobrego kontaktu z dzieckiem i zaspokajania jego potrzeb.

-          trening socjoterapii ( 50 godz.)

Jest pomyślany jako nauka metody pracy socjoterapeuty a mianowicie:

-          nauka diagnozowania obszarów zaburzeń dziecka w relacji ze światem, przejawiających się w rożnych obszarach funkcjonowania, opartej o szerszy kontekst spoleczny, w którym dziecko żyje;

-          nauka planowania i organizowania sytuacji psychokorekcyjnych dla dziecka w trakcie grupowych spotkań socjoterapeutycznych. Ważnym elementem tych zajęć jest nauka nieetykietowana zachowań i osób oraz uwzględnianie kontekstu społecznego w jakim występują oraz tworzenie scenariuszy zajęć socjoterapeutycznych z możliwością ich odtwarzania na tle grupy;

-          nauka motywowania dzieci do uczestnictwa w zajęciach

-          rozwijanie umiejętności układania programów socjoterapeutycznych adekwatnych do potrzeb grupy i jej pojedyńczych członków;

-          nauka ewaluacji programu socjoterapeutycznego

Trening podsumowuje wykład podkreślający podstawowe założenia teorii socjoterapii.

-          trening o uzależnieniach ( 50 godz.) ma na celu zobaczenie mechanizmu uzależnienia oraz faz tego procesu i jego obiektów (także w życiu uczestników szkolenia) oraz wypracowania sposobów pracy z osobami uzależnionymi z uwzględnieniem największych trudności i zagrożeń pojawiających się w tego typu pracy. Ważnym elementem treningu jest określenie przez uczestników swojego stosunku do osób uzależnionych.

-          warsztat na temat postaw wobec ludzi z tzw. "marginesu społecznego" ( 30 godz.) ma na celu stworzenie okazji przyjrzenia się własnym postawom uczestników w stosunku do osób, zjawisk z tzw. marginesu oraz opracowanie metod radzenia sobie z wpływem własnych stereotypów na stosunek do klienta i ich zachowań.

-          trening zadaniowy ( 20 godz.) obejmuje próby pracy socjoterapeutycznej w wyznaczonych wcześniej placówkach, indywidualnie i w małych zespołach. Program treningu obejmuje superwizje tych grup i korektę zachowań uczestników uznanych przez autorów programu za odbiegających od standardów zawodowych. Trening ten ma również na celu rozwinięcie umiejętności planowania i prowadzenia środowiskowej akcji pomocy podopiecznym we współpracy z różnymi instytucjami powołanymi do tego celu oraz zwiększenie umiejętności pracy w zespole, a w przypadku problemów emocjonalnych utrudniających działalność tego typu stworzenie możliwości pracy nad nimi.

Katarzyna Bukowska

POJĘCIE I CELE ZAJĘĆ SOCJOTERAPEUTYCZNYCH

DEFINICJA I CELE SOCJOTERAPII

Każde działanie ludzkie powinno być poprzedzone głęboką refleksją dotyczącą przyczyn podjęcia danego wysiłku i przewidywanych efektów owych czynności. Chodzi bowiem o to, by podjęty wysiłek był najskuteczniej wykorzystany, przyniósł oczekiwane rezultaty i satysfakcję. Głęboka refleksja jest tym bardziej niezbędna, gdy chodzi o działanie na drugiego człowieka.

Socjoterapia od niedawna znalazła miejsce  w ofercie pomocy psychologicznej.

Wielu autorów różnie interpretuje to pojęcie, kładąc nacisk na różne jego elementy. W Słowniku psychologicznym odnajdujemy następującą definicję: Socjoterapia to organizowanie środowiska społecznego pacjenta w tym kierunku, by w możliwie dużym stopniu sprzyjało wyzdrowieniu i utrzymaniu zdrowia psychicznego. Socjoterapia akcentuje znaczenie kontaktów chorego z osobami z jego otoczenia społecznego - inni chorzy, personel medyczny, najbliżsi - dla procesu leczenia.1

Przeglądając Małą encyklopedię medycyny natrafimy na następujące  objaśnienie badanego terminu. To zbiór metod socjotechnicznych, polegających na różnorodnych zabiegach korektywnych w stosunku do grupy pacjentów 2.

Natomiast w Słowniku pedagogicznym autor definicji pisze, że „socjoterapia jest jednym ze sposobów łagodzenia i eliminowania negatywnych norm obyczajów w zachowaniach społecznych bądź społecznie niepożądanych.3

Polskie Towarzystwo Psychologiczne wypracowało współczesne podejście do socjoterapii. Zawarte zostało ono w pracy J. Strzemiecznego i uwzględnia prawie wszystkie elementy wymienione w powyższych definicjach. Według niego „socjoterapia polega na celowym stwarzaniu pacjentowi warunków tj. doświadczeń społecznych, umożliwiających zajście procesu socjoterapeutycznego (zmianę sądów o rzeczywistości, sposobów zachowań i odreagowanie emocjonalne)(…) Socjoterapię określa cel zajęć. Jeśli głównym celem pracy z pacjentami jest stwarzanie im doświadczeń korygujących zaburzenia. 4

     Z. Sobolewska kładzie nacisk na grupową formę zajęć z dziećmi lub młodzieżą. Zajęcia te ukierunkowane są na realizację celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych. W konsekwencji w pojęciu socjoterapii zawiera się realizacja celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych w toku planowanych spotkań grupowych.5

Każda z przedstawionych definicji eksponuje nieco odmienny aspekt procesu socjoterapii oraz socjoterapii jako metody. Pojęcie to można rozumieć jako metodę leczenia zaburzeń zachowania i niektórych zaburzeń emocjonalnych w toku spotkań grupowych. Socjoterapię możemy więc przedstawić jako formę pomocy adresowaną głównie do dzieci i młodzieży. Jest formą pośrednią między psychoterapią a psychoedukacją i treningiem interpersonalnym.

Zajęciem socjoterapii jest wspomaganie pacjentów w rozwoju osobistym i pojmowaniu rzeczywistości poprzez realizację celów rozwojowych, edukacyjnych i terapeutycznych.

Cele rozwojowe wiążą się ściśle z wiekiem uczestników zajęć i powinny uwzględnia zaspokajanie ich podstawowych potrzeb, rozwijanie indywidualnych zainteresowań oraz podejmować ważne dla określonej grupy wiekowej zagadnienia.

Cele edukacyjne mają wpływ na proces nabywania wiedzy o samym sobie i innych ludziach. Wspomagają proces rozumienia świata społecznego i ukierunkowują zmiany zachowań tak, by mogły one ochronić pacjenta przed kolejnymi urazami psychicznymi.

Cele terapeutyczne mają sprzyjać odreagowaniu napięć emocjonalnych oraz dostarczyć doświadczeń korekcyjnych, które będą przeciwstawne do treści urazowych. Terapeutyczna rola zajęć grupowych polega na organizowaniu takich sytuacji, które dostarczą pacjentowi nowe sposoby zachowania. Będzie mógł on wypróbować je w bezpiecznych warunkach. Zajęcia socjoterapeutyczne powinny stworzyć takie sytuacje, w których będzie mógł on lepiej poznać siebie, docenić swoje mocne strony i wykorzystać je z różnorodnych sytuacjach.

Istota socjoterapii polega głownie na realizacji celów terapeutycznych. „Proces interwencji terapeutycznej może być spowodowany cierpieniem psychicznym pacjenta, który sobie nie radzi, lub jego zachowaniem powodującym straty, wysokie koszta, jakie ponosi jego otoczenie społeczne. W terapeutycznym podejściu do korektury zaburzonych zachowań, niezależnie od przyczyn interwencji, wychodzi się z założenia, iż trudne zachowania pacjentów mają swoje tło psychiczne.”6

Towarzyszą im przykre emocje ( np. lęk, niepokój, strach, poczucie winy, gniew, osamotnienie itp.), a także określone sądy poznawcze na temat własnej osoby, innych ludzi i świata. Bardzo często są one wynikiem trudnych stanów emocjonalnych, które doznawane były w przeszłości lub aktualnie, i z którymi nie mogli lub nie mogą obecnie sobie poradzić. Doświadczenie przemocy ze strony bliskich, brak dobrego kontaktu z innymi ludźmi, odtrącenie emocjonalne przez  najbliższych, brak oparcia w rodzinie w sytuacji trudnej, niemożność wywiązania się ze stawianych i nakładanych obowiązków i oczekiwań to tylko niektóre przykłady trudnych stanów emocjonalnych, z którymi musi zmierzyć się człowiek. Doświadczenia, z którymi nie mogli sobie poradzić jako dziecko, powodują konsekwencję w budującym się obrazie samego siebie, w obrazie świata i innych ludzi. Mają one wpływ na kształtowanie się poczucia własnej wartości, godności osobistej i poczucia bezpieczeństwa. Podczas grupowych spotkań należy zorganizować takie sytuacje społeczne, które:

Ø      Dostarczą uczestnikom zajęć doświadczeń korekcyjnych, przeciwnych do treści urazowych oraz doświadczeń kompensujących doświadczenia deprywacyjne, również hamujące rozwój emocjonalny i społeczny;

Ø      Sprzyjać będą odreagowaniu napięć emocjonalnych;

Ø      Posłużą aktywnemu uczeniu się nowych umiejętności psychologicznych.

W socjoterapii głównym czynnikiem zmiany niekorzystnych wzorów zachowania są więc z doświadczenia korekcyjne, odreagowanie emocjonalne oraz nabywania nowych umiejętności w toku grupowych zajęć, które zwykle mają charakter strukturalizowany.7

      Niezwykle ważnym czynnikiem decydującym często o efektach oddziaływań socjoterapeutycznych jest dobór treści i sposobów ich realizacji stosownie do wieku  i potrzeb uczestników zajęć. Aby zaś optymalnie zestroić tryb ćwiczeń, trzeba wiedzieć do kogo będą adresowane. W praktyce temu służy diagnoza indywidualna.

 DIAGNOZA SOCJOTERAPEUTYCZNA

Pierwszym etapem oddziaływania socjoterapeutycznego jest diagnoza typu zaburzeń zachowania człowieka. Polega ona na rozpoznaniu charakteru trudności i analizie zaburzeń w jego relacjach ze światem. Celem diagnozy jest zebranie informacji, które umożliwiają zaprogramowanie zajęć korygujących, dostosowanych do typu zaburzeń.8

         Przeprowadzanie szerokich badań testowych nie jest konieczne aby dane osoby mogły uczestniczyć w zajęciach socjoterapeutycznych. Jeśli diagnoza tyczy się dzieci wystarczy na przykład diagnoza przeprowadzona przez nauczyciela zajmującego się uczniem, do tego dołączona opinia psychologa z Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej. Dokumentacja ta może być poszerzona o obserwację pedagoga szkolnego, innych nauczycieli, którzy wskażą trudne zachowania na terenie szkolnym. Obserwując wychowanka w spontanicznie powstających sytuacjach w trakcie zajęć, prowadzący zajęcia socjoterapeutyczne ma możliwość zauważenia trudności ucznia w obszarze jego kontaktów z rówieśnikami i z osobami dorosłymi.

Aby dokonać diagnozy zaburzeń zachowania i trudności młodego człowieka J.Strzemieczny podaje następujący schemat postępowania:

Ø     Wyodrębnienie tych sytuacji, w których pacjent na ogół prezentuje zachowania wyraźnie odbiegające od normy nieadekwatnością lub sztywnością. Zachowaniom tym mogą towarzyszyć negatywne emocje.

Ø     Analiza i określenie specyficznych trudności pacjenta. Określenie jakie elementy sytuacji sprawiają jemu trudności i w jakim obszarze relacji.

Ø     Określenie obszaru relacji np. w relacjach z rówieśnikami i charakteru zaburzeń  np. w komunikowaniu pozytywnych nastawień.

 Do dobrego przeprowadzenia diagnozy nie jest konieczne specjalistyczne, psychologiczne przygotowanie. Potrzebny jest pewien trening w obserwacji pod kątem analizy znaczenia poszczególnych zachowań np. jaką funkcję obronną będzie pełniło dane zachowanie. Zaburzenia zachowania powstają na skutek przeżytych urazów będących trudnymi doświadczeniami, z którymi pacjent nie potrafił sobie poradzić. Można je zaobserwować w różnych obszarach ich funkcjonowania:

Ø     Relacja z rówieśnikami,

Ø     Relacja z osobami dorosłymi,

Ø     Relacja do samego siebie,

Ø     Relacja zadaniowa.

Cechami charakterystycznymi zaburzeń zachowania są:

Ø     Nieadekwatność,

Ø     Sztywność reakcji,

Ø     Szkodliwość dla podmiotu i otoczenia,

Ø     Negatywne emocje.

Adekwatność reagowania polega na uwzględnieniu indywidualnych cech sytuacji i wyborze racjonalnego zachowania. Jest to jedna z podstawowych właściwości inteligencji ludzkiej. Z nieadekwatnością mamy do czynienia, gdy zachowania pacjenta nie są racjonalnymi reakcjami na daną sytuację. Natomiast sztywność reakcji wiąże się ze stałym przebiegiem zaburzeń zachowania, niezależnie od tego, w jaki sposób zmienia się sytuacja. Pewne elementy sytuacji „uruchamiają” te same , określone zachowania. W podobnych sytuacjach jedna osoba będzie agresywna, inna zaś zwykle będzie wycofywała się z kontaktu. Zaburzone zachowania są często niekorzystne dla otoczenia i samego pacjenta. Nieadekwatność i sztywność pociągają za sobą niemożność konstruktywnego wykorzystania sytuacji, z której wynikają. Zachowanie stereotypowe pozbawia człowieka, np. możliwości budowania satysfakcjonującej relacji z otoczeniem, zdobycia nowej umiejętności. Takie zachowania wywołują negatywną reakcje otoczenia, a pacjent przeżywa frustrację związaną z własną nieskutecznością lub poczucie winy. Zazdrość, lęk, złość, poczucie krzywdy, niechęć - to tylko niektóre negatywne emocje towarzyszące zachowaniom zaburzonym. Czasami osoba taka sprawia wrażenie, że ich nie przeżywa. Jednak po dokładniejszym przyjrzeniu się widoczne jest u niej silne napięcie lub chęć ukrycia emocji pod maską obojętności.

         W dalszej części tego rozdziału zamieszczam przykładową diagnozę młodego człowieka. Opracowanie diagnozy w poszczególnych grupach służy przygotowaniu programu zajęć socjoterapeutycznych opierających się na realizacji określonych celów edukacyjnych, rozwojowych i przede wszystkim terapeutycznych.

 

EMILIA

PRZEJAWY OBJAWY FUNKCJONOWANIE

PRZYCZYNY

SĄDY, OPINIE O SOBIE

EMOCJE

KOREKTA

- niska samoocena

- brak wiary w siebie

- kłopoty z przeżywaniem radości

- brak zaufania do siebie

- czuje się winna stając w obronie własnych potrzeb

- szybko wycofuje się z relacji

- kłamie, gdy równie dobrze mogłaby powiedzieć prawdę

- posiada nadkontrolne zachowania  wobec męża (podsłuchuje rozmowy telefoniczne, sprawdza go i szpieguje)

- przyjmuje nadmiernej odpowiedzialności (usprawiedliwia jego absencję w pracy, itp.)

- zbyt emocjonalnie podchodzi do wykonywanych zadań

- ma kłopoty w pracy

 

- ojciec alkoholik

- utrata ojca w wieku 8 lat

- matka oziębła emocjonalnie, depresyjna

- brak relacji z matką

- brak wsparcia ze strony najbliższych

- brak tożsamości

- życie w chaosie emocjonalnym

- brak akceptacji osób, na których jej zależy

- własna izolacja

- mąż alkoholik, który stosuje przemoc

-nieprawidłowe przekonanie, że wszyscy mężczyźni krzywdzą kobiety

 

 

- myśli, że bardzo różni się od innych

- lepiej siedzieć cicho,

- żeby przeżyć trzeba się wycofać

- wszyscy się mnie czepiają

- nie zależy mi na dobrej opinii w pracy

- do niczego się nie nadaję

- nie potrafię tego zrobić

- będę zawsze sama

- strach

- zagubienie

wyobcowanie

- niepokój

- napięcie

- ból

- rozpacz

- wstyd

- bezsilność

- samotność

- poczucie odrzucenia

- poczucie zagrożenia

- poczucie krzywdy

- gniew

- bunt

- miłość

- nadzieja

Psychoedukacja, zajęcia związane z problemem radzenia sobie w trudnych sytuacjach

- praca nad asertywnymi zachowaniami

- praca nad wyszukiwaniem swoich mocnych stron i umiejętność wykorzystania tego w praktyce

ZASADY PROWADZENIA ZAJĘĆ SOCJOTERAPEUTYCZNYCH

Zajęcia socjoterapeutyczne mają charakter strukturalizowanych spotkań grupowych, na które składają się dobrane gry, zabawy i ćwiczenia. Każde spotkanie ma swój  cel szczegółowy, podporządkowany celowi ogólnemu, oraz propozycje aktywności sprzyjające osiągnięciu założonych celów.

Po przeprowadzonej diagnozie kolejnym etapem postępowania socjoterapeutycznego jest programowanie zajęć, przygotowanie grupy. Wskazane jest, aby w grupie znalazły się osoby o rożnych zaburzeniach., np.: osoby zahamowane i nadpobudliwe. Pacjenci mają wówczas możliwość uczenia się od siebie nawzajem i lepszego wzajemnego zrozumienia.

W trakcie zajęć osoby prowadzące powinny kierować się następującymi zasadami które mogą stanowić elementy sytuacji korygujących szeroki zakres doświadczeń urazowych. Są to:

Ø     Zasada afirmacji,

Ø     Zasada nawiązania osobistego i bliskiego kontaktu z pacjentami,

Ø     Zasada otwartości,

Ø     Zasada istnienia ważnych z punktu widzenia celów zajęć norm.

Poniżej przedstawię, na czym opierają się wymienione zasady.

ZASADA AFIRMACJI - polega na dostrzeganiu i podkreślaniu pozytywnych dokonań, dobrych cech i zdolności drugiego człowieka. Takie dokonania i cechy można znaleźć w każdej istocie ludzkiej. „W trakcie zajęć należy dążyć, aby afirmacja była ważnym sposobem odnoszenia się do drugiego człowieka (świadomie rezygnuje się z krytyki, wytykania błędów, wskazywania wad i niedociągnięć). Zamiast tego, podkreśla się dobre cechy, osiągnięcia /nawet małe/, ukazuje pozytywne dążenia i motywacje.”9 Wyraz doceniania i sympatii u prowadzącego zajęcia, a także wyrażenie tych uczuć przez grupę będzie stanowiło przeciwwagę dla przeżytych w przeszłości trudnych chwil z innymi ludźmi. Zasada ta umożliwia przewartościowanie sądów poznawczych dotyczących samego siebie.

NAWIĄZYWANIE OSOBISTEGO I BLISKIEGO KONTAKTU- polega na interesowaniu się każdym pacjentem, udziale w zajęciach, zmniejszenie dystansu fizycznego. Osoba prowadząca powinna stworzyć ciepło i bezpieczne relacje, takie w których jest ona opiekunem i sojusznikiem w pokonywaniu trudności.  Relacje te mogą być stworzone wtedy, kiedy prowadzący daje odczuć,  że interesuje się każdą osobą jako niepowtarzalną istotą, interesuje się jej życiem, obchodzą go jej troski, ciekawe są dla niego jej zainteresowania. Tworzenie bliskich i bezpośrednich kontaktów w grupie socjoterapeutycznej umożliwia korektę urazów powstałych w wyniku dystansu emocjonalnego z ludźmi.

ZASADA OTWARTOŚCI - polega na przyjmowaniu i przekazywaniu informacji, dzieleniu się doświadczeniami i wyrażaniu emocji. Prowadzący musi dbać o komfort psychiczny pacjenta ujawniającego swoje przeżycia, pomagać w uważnym słuchaniu i przyjmowaniu komunikatów. Ujawnianie przeżywanych trudności powoduje przełamanie uczucia izolacji i samotności. Dzielenie się doświadczeniami i informacjami to dla uczestników grupy możliwość wspólnego rozwiązywania problemów. „Doświadczenie bycia słuchanym z uwagą i życzliwością koryguje skutki doświadczeń urazowych łączących się z przeżyciem lekceważenia, braku zainteresowania, deprecjacji własnej osoby. Zarazem przywołanie własnych, trudnych doświadczeń w warunkach bezpieczeństwa i uwagi, umożliwia dokonanie ponownej refleksji nad nimi i zmianę uprzednio formułowanych sądów poznawczych.”10

ZASADA ISTNIENIA NORM - polega na wprowadzeniu  postrzeganiu reguł porządkujących to, co dzieje się na zajęciach socjoterapeutycznych. Osoba prowadząca zajęcia wprowadza normy po omówieniu ich z uczestnikami. Muszą one wiedzieć, po co zostały ustalone i je zaakceptować. Istnienie norm i życzliwe, spokojne ich egzekwowanie dostarcza doświadczeń, ze normy są wyrazem troski o nich a nie przejawem władzy nad innymi. Doświadczenia takie mają szanse zmienić nastawienie pacjentów do dyscypliny.

Przedstawione zasady, wskazówki powinny być normami dla wszystkich, przede wszystkim dla prowadzącego.

ORGANIZACJA SPOTKAŃ SOCJOTERAPEUTYCZNYCH

Zajęcia socjoterapeutyczne powinny opierać się na przygotowanym programie zawierającym cele edukacyjne, rozwojowe, terapeutyczne. Ze względu na przebieg procesu grupowego celowe jest utrzymanie stałego składu grupy. Ważne jest też systematyczne uczestnictwo wszystkich członków w zajęciach. Pacjenci mają wówczas możliwość nauczenia się funkcjonowania w grupie, mają wpływ na tworzenie się norm obowiązujących na zajęciach. Przygotowany cykl spotkań, jak i każde jedno zajęcie tworzą pewną całość.

Pokrótce przedstawię teraz etapy współpracy grupy, a następnie omówię organizację pojedynczego spotkania.

Pierwszy etap to okres powstania grupy. Uczestnicy poznają się wzajemnie, zostają ustalone pierwsze normy grupowe i rytuały. W tym momencie rozpoczyna się budowanie atmosfery grupowej opierającej się na poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnym zaufaniu. „Służy temu słuchanie grupy i poszczególnych jej członków oraz wprowadzenie kilku podstawowych norm grupowych oraz zasad wspólnego pobytu, co obniża napięcie szczególnie obecne w pierwszym okresie funkcjonowania grupy. Istnienie norm dających poczucie bezpieczeństwa w grupie pozwala także na zapobieganie trudnym sytuacjom i ich rozwiązywanie. Jednym bowiem ze sposobów radzenia sobie z destruktywnymi zachowaniami uczestników grupy jest odwoływanie się do przyjętych przez grupę reguł wspólnych spotkań.”11

Cele terapeutyczne, rozwojowe, edukacyjne mogą być realizowane w trakcie dalszych zajęć, kiedy zostaną skrystalizowane, ujednolicone normy, kiedy zostanie ukształtowana odrębność i zarazem spójność grupy. Jest to właściwy etap pracy z grupą. Każde zajęcie opracowane jest pod kątem potrzeb danej grupy. Tu następuje czas, aby pracować nad np. nieśmiałością, kontrolą emocjonalną, poczuciem własnej wartości, zdobywaniem nowych umiejętności itd. Jest to ważny czas, kiedy można „przepracować” urazy wcześniej już rozpoznane. Praca indywidualna na tle grupy i praca z grupą nad problemem możliwe są wówczas, gdy grupa osiągnęła już odpowiedni poziom bezpieczeństwa psychicznego oraz wzajemnego zaufania.

Ostatni etap pracy z grupą to przygotowanie przez prowadzącego zakończenia funkcjonowania grupy socjoterapeutycznej. W grupie mogą powstać silne więzi, uczestnicy mogą przeżywać satysfakcję ze spotkań, ale i żal z powodu zakończenia zajęć, a niekiedy zagubienia i poczucia straty czegoś ważnego. Ważnym więc zadaniem jest wypracowanie w grupie sposobów kontaktowania się ze sobą, jeżeli oczywiście zaistniałaby taka potrzeba. Podsumowanie zajęć to informacje zwrotne dla uczestników zajęć, to określenie nabytych umiejętności ze wskazaniem na możliwości wykorzystania ich w codziennym życiu poza grupą socjoterapeutyczną, to wzmocnienie pozytywnych uczuć. Jest też czas na zebranie informacji zwrotnych dotyczących cyklu zajęć i ich podsumowanie.

Każde poszczególne zajęcie socjoterapeutyczne wchodzi w skład całego cyklu, ale i ono odznacza się swoją, specyficzną budową. Wyróżniamy kilka faz spotkania.

Na pierwszą fazę spotkania składa się rytualne powitanie, które jest informacją o rozpoczęciu zajęć. W tym momencie każdy z uczestników zajęć ma możliwość wypowiedzenia się na temat tego, co się czuje co wydarzyło się od ostatniego spotkania, jaki jest jego stan emocjonalny. Początek zajęć powinien pozwolić na zaistnienie w grupie - uwaga wszystkich skupiona jest po kolei na każdej osobie.

Następnie prowadzący zajęcia w zależności od nastroju grupy może wprowadzić zajęcia wyciszające lub energetyzujące.

Część środkowa zajęć to odpowiednio dobrane zajęcia jak i ćwiczenia, za pomocą których pojawiają się w grupie sytuacje psychokorekcyjne, edukacyjne lub rozwojowe. W tej fazie, w poszczególnych zajęciach uczestnicy zdobywają doświadczenia emocjonalne i poznawcze. Dzielą się swoimi odczuciami, własnymi odkryciami, uczą się przez własne doświadczenia. Każde ćwiczenie musi zostać omówione przez prowadzącego. Omówienie skłania uczestników do zastanowienia się i nazywania własnych spostrzeżeń, odczuć, próbują dostrzec związki między wydarzeniami w grupie a życiem codziennym.

Ostatni etap spotkania to kółko kończące. Jego celem jest wykorzystanie odbytych zajęć dla zwiększenia integracji grupy oraz stworzenia sytuacji afirmacji uczestników i ich wspólnych działań. Prowadzący zajęcia musi być przygotowany na to, że nie zawsze będzie pracował zgodnie z przygotowanym wcześniej planem i musi spodziewać się tworzenia scenariusza „na gorąco”. Ważne jest, aby pamiętał, że należy w pracy, w trakcie zajęć uwzględnić ujawnione przez pacjentów potrzeby i opinie. 

 FAZY ROZWOJU GRUPY I METODY PRACY Z GRUPĄ

Niezależnie od poszczególnych etapów zaplanowanych spotkań i pomimo ich strukturalizowania grupa socjoterapeutyczna przechodzi przez określone fazy rozwoju.

1.                 FAZA ORIENTACJI I ROZWOJU

Uczestnicy zajęć nie znają się, nie mają do siebie zaufania, bardzo często oczekują ukierunkowania przez prowadzących. Nie wiedzą, co będzie się działo, czują się skrępowani i niepewni. Zachowują się tak jak zwykle  w sytuacji bliżej im nieznanej. Pierwsze spotkania mogą przebiegać w atmosferze nieufności i czasem niechęci. Uwaga uczestników skupiona jest na tym, kim są prowadzący. To faza czujnego oczekiwania i swoistego testowania. W tej fazie możliwe jest też wprowadzenie norm bycia w grupie.

2.                 FAZA UNII PERSONALNEJ

Jest to etap, w którym akceptowane są uzgodnione normy, występuję zgoda na propozycje prowadzących. Zaczynają pojawiać się pierwsze formy współpracy z prowadzącymi oraz orientacja na przedstawione zajęcia. W tej fazie rodzą się więzy osobiste, podwyższa się poziom zaufania do prowadzącego i kolegów w grupie.

3.                 FAZA INTEGRACJI

Jest to trzeci, ważny etap przemiany grupy. Krystalizują się nomy grupowe, wzrasta poczucie bezpieczeństwa, kształtuje się wzajemna otwartość i ujawniane są emocje. Grupa już się dobrze zna, a uczestnicy są już gotowi do dzielenia się z innymi uczuciami i myślami. Niektóre propozycje prowadzących spotkają się z zainteresowaniem, pojawia się też inicjatywa ze strony uczestniczących w zajęciach.

4.                 FAZA KRYZYSU

Odpowiedni poziom bezpieczeństwa wyzwala ujawnienie się konfliktów wewnątrz grupowych i indywidualnych. Czasami pojawiają się uwagi negatywne, wzajemna krytyka i silne emocje. Uczestnicy mogą wchodzić w konflikty ze sobą lub z prowadzącym i je ujawniać. Tę fazę charakteryzuje bierność, milczenie, czasami nawet wycofanie się, tworzenie podgrup i koalicji.

5.                 FAZA KONSTRUKTYWNEJ WSPÓŁPRACY

Grupa, która poradziła sobie z fazą poprzednią-kryzysu, może przejść do następnego, bardzo ważnego etapu. Dochodzenie do wspólnych rozwiązań, konstruktywna praca, komunikacja jawna, otwarta, dwustronna, to tylko cechy tego etapu. Uczestnicy grupy koncentrują się na wydarzeniach bieżących, na ćwiczeniach a nie na prowadzącym, kolegach czy tym co wydarzyło się przedtem. Zwiększa się samodzielność, chęć wpływu na przebieg spotkania, zaczyna się tolerancja na odmienność.

Należy pamiętać, że nie wszystkie grupy socjoterapeutyczne przechodzą każdą z wymienionych faz rozwoju. Są one w istocie dość płynne.

         W pracy socjoterapeutycznej stosuje się wiele różnych metod pracy.

Do najczęściej  wykorzystywanych należą: rundka, burza mózgów, techniki  plastyczne, śpiew, muzykowanie, inscenizacje, drama, zabawa i taniec. Dobór metod związany jest także z wiekiem uczestników grupy.

Uczestniczenie na zajęciach odbywa się na zasadzie dobrowolności. Stałym elementem jest krąg. Siedzenie w takim układzie umożliwia  wszystkim uczestnikom grupy bezpośredni kontakt wzrokowy, sprzyja nawiązaniu kontaktu emocjonalnego i wyrównuje pozycje społeczne, a także zmniejsza dystans między prowadzącym a uczestnikami. Rola prowadzącego spotkania polega na wytworzeniu atmosfery akceptacji, życzliwości, ciepła oraz życzliwej konsekwencji i stanowczości, kiedy w grupie pojawiają się zachowania destrukcyjne.

Rundka to technika pomagająca uczestnikom zwerbalizować swoje odczucia, wykorzystywana jest zwykle w podsumowaniu ćwiczeń.

Burza mózgów to technika, która aktywizuje i wyzwala potencjał twórczy w grupie. Polega na zapisywaniu wszystkich pomysłów bez ich  absurdalne i nierealne. Z utworzonej listy grupa może wybrać te pomysły, które wydają im się najbardziej skuteczne lub na przykład oryginalne.

Rysunki, prace plastyczne są bardzo ważną formą, dzięki której pacjent może przekazać wiedzę o świecie, swój stosunek do świata. Pokazuje co widzi i co czuje, a także jak myśli. Wykonanie pracy plastycznej, jej omówienie, potem prezentacja to okazja do przeżycia satysfakcji, dumy i zadowolenia.
Inscenizacje, odgrywanie scenek to technika korekcyjna i ucząca, nawiązująca do psychodramy. Polega na odegraniu sceny według wcześniej przygotowanego scenariusza. Tematem jest przeważnie nurtujący problem. Po  odegraniu scenki musi nastąpić jej omówienie. Rozpoczyna je odgrywający, odpowiada na pytania stawiane przez prowadzącego, następnie publiczność dzieli się swoimi spostrzeżeniami i odczuciami. Powtórzenie inscenizacji jest bardzo przydatne ponieważ służy ćwiczeniu nowych zachowań. Odgrywanie scenek to wczucia się w sytuację innej osoby i zrozumienia jej.

Zabawa to podstawowa forma pracy socjoterapeutycznej. Jest główną aktywnością dziecka, a także towarzyszy młodzieży a nawet dorosłym. Poprzez zabawę uczestnicy mogą w naturalny sposób śmiać się,  bawić, istnieć w danej chwili beztrosko, oderwać się od codziennych zdarzeń życiowych, od surowych wymagań stawianych przez otoczenie. Dobra zabawa dla osób z trudnościami w społecznym funkcjonowaniu staje się warunkiem procesu zdrowienia. Źródłem dobrej zabawy mogą być zabawne sytuacje pojawiające się w grupie spontanicznie oraz zaplanowane propozycje aktywności, które dostarczają uczestnikom pozytywnych uczuć.

Odmianą zabawy są gry, w których zawarty jest element rywalizacji. Ogromną zaletą cieczą się też zajęcia z choreoterapii, czyli terapii poprzez ruch własnego ciała.

Na zajęcia wpływ mają nie tylko gry, zabawy, ćwiczenia, ale także atmosfera, o którą powinien zadbać prowadzący, którzy funkcjonują na zasadzie uczestnictwa, nie zaś kierowników, przywódców czy nauczycieli. 

Podstawowym założeniem socjoterapii jest pojmowanie człowieka jako podmiotu i jednocześnie przedmiotu zmiany modyfikującej jego dotychczasowe postępowanie. Oznacza to, że zmiana ma charakter intencjonalny, czyli nie jest bezpośrednim wynikiem wpływu otoczenia, ale wolnej decyzji podmiotu, który chce tej zmiany dokonać.   Dążenie do zmiany pojawia się jednak w wyniku doświadczeń jakich dostarcza grupa terapeutyczna, pracująca przy udziale terapeuty jako uczestnika dialogu.   Rola opiekuna polega na stwarzaniu takich sytuacji, które uczestnikom spotkań pomogą uświadomić sobie własne ograniczenia oraz nie odkryte dotąd możliwości służące dokonaniu zmiany. Momentem rozpoczynającym proces terapeutyczny jest wgląd w siebie, który umożliwia ujawnianie swoich osobistych myśli, doświadczeń i przeżyć. To wszystko może zostać przekazane innym członkom grupy, która na bieżąco reaguje na przekaz, kierując się zasadą wzajemności. Gotowość do dokonania introspekcji i otwartość w dialogu wywołują podobne postawy u innych uczestników grupy. Ujawniam więc siebie, ale także jestem gotów do przyjmowania i nadawania informacji zwrotnych moim partnerom.     


1.Słownik psychologiczny red. S. Szewczuk, Wiedza powszechna, Warszawa, 1979, s.274


2 .Mała encyklopedia medycyny, PWN, Warszawa, 1987, t.II, s. 1146


3 .Słownik pedagogiczny red. W. Okoń, PWN, Warszawa, 1984, s. 278


4 Strzemieczny J. Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży(materiał powielony).s. 45


5 Socjoterapia, praca zbiorowa pod redakcją K.Sawickiej, CMPPP, Warszawa 1999 s.10


6 Tamże s.16


7 Tamże s. 18


8 Strzemieczny J „Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży (materiał powielony)” s.33


9 Strzemieczny J. Zajęcia socjoteraputyczne dla dzieci i młodzieży, (materiał powielony), s.35


10  Tamże, s.40


11 Socjoterapia, praca zbiorowa pod redakcją K. Sawickiej, CMPPP, Warszawa 1999, s. 2O



Metody i techniki stosowane w socjoterapii

Socjoterapia jest pojęciem, które w Polsce na dużą skalę zaczęło się pojawiać w ofercie działań psycho i socjo profilaktycznych, pod szyldem specjalistycznej procedury terapeutycznej w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych minionego wieku. Od tego czasu pojęcie socjoterapia jest częściej używane w kontekście pedagogicznym niż medycznym. Przełom ten przyczynił się do zawężenia zakresu oddziaływania socjoterapeutycznego wobec grup wiekowych. Od kiedy w Polsce zaczął się rozwijać ruch pomocy psychologicznej w oświacie, socjoterapia zastała zredefiniowana jako proces psychokorekcyjny adresowany głównie do dzieci i młodzieży ze środowisk dysfunkcyjnych wychowawczo. Pionierami socjoterapii w kontekście oświaty byli pedagodzy i psychologowie pracujący nad samorealizacją i rozwojem umiejętności interpersonalnych w perspektywie psychologii humanistycznej. Autorzy definicji pojęcia socjoterapii kładą punkt ciężkości w zastosowaniu metody, na różne aspekty pracypsychokorekcyjnej i psychoedukacyjnej, przede wszystkim z dziećmi i młodzieżą. Nie wykluczają zastosowanie metody socjoterapii w pracy z dorosłymi. Wspólnym obszarem definiowania jest akcent na działania przez grupę i w grupie, z konstruktywnym dorosłym w drodze dążenia do zmiany zachowań, sądów urazowych o sobie i o świecie. Definiujących łączy interpersonalny i komunikacyjny obszar konstruktywnej pracy w kontekście społecznym, który jest nieprawidłowy i degradujący rozwój jednostki. Celem metody jest stwarzanie prawidłowych czynników zmiany, dzięki której osoba poddana socjoterapii będzie mogła wchodzić w satysfakcjonujące relacje społeczne i osiągać osobiste cele z zastosowaniem społecznie akceptowanych środków.

W socjoterapii stosowane są różne techniki oddziaływania psychokorekcyjnego, ich różnorodność wyraźnie wskazuje na czerpanie inspiracji do zajęć z różnych metod terapeutycznych. Dostrzec w nich można naleciałości z terapii Gestalt, Janova, psychoanalitycznych nurtów terapii humanistycznej i poznawczej. Eklektyzm wynika z odbiorcy, do którego jest ona adresowana, ponieważ dzieci i młodzież to grupa społeczna, która jest wieloznaczna i różnorodna. Dzieci wymagają od prowadzącego elastyczności w inicjatywie, bowiem są zmienne, zniecierpliwione i szybko się nudzą. Potrzebują w pierwszej kolejności empatii, otwartości, autentyczności, współdziałania, twórczego podejścia do dialogu. Kiedy dorosły zaczyna bawić się z dzieckiem, ono odczuwa wspólnotę doświadczeń, łatwiej się identyfikuje, a dorosły ma większe pole do modelowania zachowań. Podejścia twórcze uaktywnia swobodę działania i autentyczne przeżywanie emocji. W atmosferze strachu, wysokiej dyrektywności dziecko zamyka się w sobie i pokornie wykonuje polecenia. Socjoterapia zakłada skuteczną pomoc z możliwością przemieszania różnych metod i technik w zależności od indywidualnych potrzeb dziecka. Do najczęściej stosowanych technik socjoterapeutycznych zalicza się:

1. Dialog terapeutyczny jest to określona zakresem i celem relacja psychoterapeutyczna.[1] Zakłada z góry nie równy udział partnerów terapeuta, bowiem nie może wygłaszać swoich sądów na tematy inne niż zaburzenie dziecka. Nie może naginać poglądów i stwierdzeń dziecka do swoich racji - jak ma to miejsce w codziennym sposobie porozumiewania się. Przedmiotem dialogu terapeutycznego może być tylko dziecko. Warunkiem stosowania techniki jest więź emocjonalna łącząca terapeutę z dzieckiem, zaufanie, poczucie bezpieczeństwa oraz wzajemne rozumienie gestów, sposobów wyrażania się. Terapeuta musi słyszeć i rozumieć to, co zostało wyrażone w sposób niewerbalny. Musi umieć kontrolować, tonować dynamikę kontaktu. Skupia się na treściach, które wyrażają procesy nieświadome - nazwać by to można porozumieniem na poziomie podświadomym. Wtedy istnieje szansa na pogłębienie kontaktu, zdobycie nowego materiału istotnego dla uwolnienia się dziecka od skrywanych doświadczeń i uczuć.

2. Psychodrama dziecięca i drama[2] one też opierają się na słownym kontakcie, choć jej istotą jest przeżycie danej sytuacji, czyli roli w warunkach symulacyjnych. Uczestnicy dramy wykorzystują język symboliczny, by uzyskać dostęp do świata fikcyjnego. "...drama działa przez analogię. Drama - sny przywołuje rzeczy, które zdarzyły się w przeszłości i które są analogiczne do tego, co się dzieje obecnie. Nie ogranicza się do wkładania nowych dokumentów do starych plików, lecz integruje i zestawia to, co już na nich jest. Ponadto istnieje tak duża zdolność umysłu do myślenia dygresywnego czy pozawątkowego, że może dostrzec podobieństwa między zapisami ujętymi pod różnymi nagłówkami, plikami, których zetknięcie nigdy nie doszłoby do skutku za sprawą obudzonego ego"[3], chowając się za maską postaci wypowiada własne słowa czerpane na ogół z doświadczeń, nierzadko urazowych. Wypowiedzenie blokujących je słów, odegranie emocji, pozwala na uwolnienie się od zdarzeń pozostających w pamięci emocjonalnej. Drama[4] opiera się na improwizacji inspirowanej przeżyciami bohaterów literackich - nie mylić z teatrem, natomiast psychodrama buduje swoje treści na przeżyciach i problemach obserwowanych w danej grupie terapeutycznej. Atutem dramy jest efekt kreacyjny u dziecka - np. w płaszczu eksperta, pięć poziomów, co ma w głowie. Psychodramę zainicjował w swojej pracy J.L.Moreno[5], który w 1913 rozpoczął próby z przedstawieniami inscenizacyjnymi. Był prekursorem kreatywnego rozwiązywania problemów we wspólnocie za pośrednictwem dramatu. Uważał, że traumy, jakie ludzie przeżywają najczęściej w dzieciństwie powodują bezsilność i bezradność, w ten sposób zostaje zahamowana spontaniczność reagowania, która według Moreno jest warunkiem zdrowia psychicznego, brak spontaniczności wyrażającej się w kreatywności powoduje pojawienie się sztywnych struktur i nieadekwatnych zachowań, które Moreno nazywał rolą patologiczną. Psychodrama wywodzi się z psychoanalizy, polega na indywidualnej pracy biograficznej z protagonistą, rozgrywająca akcję jego wewnętrznej sceny na scenie teatralnej, może pełnić jakby funkcję psychoanalizy w działaniu. Zaletą psychodramy dziecięcej jest struktura i zespołowy charakter pracy nad problemami dzieci w grupie rówieśniczej. Grupa rówieśnicza jest dla dziecka równie ważna jak rodzina. W fazie dorastania grupa rówieśnicza daje dziecku możliwość przeżywania konfliktów w zabawie. Przyczynia się do skutecznego porozumiewania, współdziałania, co pozwala wydobywać się z egocentryzmu, pozwala na trenowanie i poznawanie nowych ról. Dziecko może grać siebie, albo swoich najbliższych, co umożliwia mu ich lepsze zrozumienie i weryfikowanie obowiązujących norm społecznych. Aktywność w grupie wymaga określenia swojego nastawienia do innych i określenie swojej roli w grupie jako całości. Grupa w psychodramie dziecięcej staje się poligonem do ćwiczenia zdolności właściwego artykułowania oczekiwań, roszczeń, sygnalizowania różnych zmian, a w procesie komunikowania się stwarza warunki do ustalania norm, reguł i sankcji.[6] Psychodrama jest procedurą ukierunkowana na modelowanie pożądanych form porozumiewania się. Psychodrama ma za zadanie dawać wsparcie, rozwijanie umiejętności odczuwania i zachowania, które są zdominowane podświadomymi konfliktami, drugiej strony oraz poprawę zdolności komunikowania, nawiązywania kontaktów, zespołowego współdziałania i życia we wspólnocie. Warunki, w jakich przebiega psychodrama umożliwiają uzyskanie utraconej równowagi zniekształconego stosunku ja - my. W trakcie rozgrzewki, wprawek teatralnych, gry właściwej, omawiania, dziecięcy aktorzy mają doświadczać solidarności, empatii i poszerzać społeczne kompetencje do wchodzenia w relacje z innymi.

3. Arteterapia[7] odwołuje się przede wszystkim do wyobraźni dziecka. Zapewnia kontakt ze sztuką na poziomie twórcy nie odbiorcy - poziomie emocjonalnym. Pozwala to dziecku po raz pierwszy w życiu osiągnąć sukces, jakim jest ukończenie dzieła. Dzieci ze środowisk zaniedbanych mają w mniejszym stopniu rozwiniętą umiejętność abstrakcyjnego myślenia, nie umieją tańczyć dla samego tańca, albo spacerować dla zażywania świeżego powietrza. Boją się śmieszności, oceny i porównania. Dziecka się nie ocenia, ale obserwuje się jego pracę: jak zdobywa terytorium, jak komunikują się z sąsiadami, jak jest u niego z cierpliwością, w ten sposób patrzy się na działanie i diagnozuje zachowanie. Wspólne tworzenie daje szanse na budzenie odpowiedzialności za pracę całej grupy jak dla dzieci nadpobudliwych psychoruchowych, wspólny śpiew jest jedyną szansą dotrwania do końca utworu. Muzykoterapię dzielimy na czynną i bierną, rozwija zmysł estetyczny i kreatywność. Nie istnieją granice wyobraźni, ale istnieją granice rozsądku. W czasie tworzenia w terapii opartej na wytworach kultury: literaturze, poezji, muzyce, plastyce, zabawie wyzwalane są nieuświadamiane konflikty. Dziecko nie umie tych konfliktów nazywać, dlatego ich uplastycznianie, umuzykalnianie i literaturalizowanie jest formą eksploracji. W akcie tworzenia następuje ekspresja własnej osobowości. W arteterapii wartości estetyczna są drugoplanowe, trzonem wydarzenia jest sam proces twórczy podczas aktu tworzenia. Sama aktywność, planowanie, przebieg procesu tworzenia, porażki, powodzenia, wytrwałość i nagroda w postaci uwagi innych. Zainteresowania innych czymś, co jest cząstką działającego dziecka, dodaje mu poczucie pozytywnego wpływu na otoczenie i wiary w siebie. Następuje również wyrównanie metabolizmu informacyjnego[8], nadwyżka informacji negatywnych skumulowanych przez dziecko z jego własnych doświadczeń z samym sobą i znaczącymi innymi, zostaje zrównoważona informacjami pozytywnymi w kontakcie z konstruktywnym dorosłym.

4. Rysunek terapeutyczny[9] wyodrębniany bywa ze względu na jego znaczącą rolę diagnostyczną. Rysunek projekcyjny wywodzi się z koncepcji psychoanalitycznej S. Freuda, który spowodował przewrót w traktowaniu dziecka jako niepełnowartościowego dorosłego. Podważył tabu dziecięcej seksualności wyjaśniając go za pomocą mitu o Edypie. Jung stworzył teorie archetypów jako uzasadnionych wzorów konfliktów ukształtowanych w kulturze na podstawie wyobrażeń zbiorowych. Mają się one ujawniać w sytuacjach kryzysowych poprzez leki. Dziecko malując, czytając baśnie, miesza świat zewnętrzny z wewnętrznym realizm z imaginacją. Wciela się w postaci z baśni, identyfikuje się z nimi, określając siebie i swoje doświadczenia. Animizm, artyficjalizm, myślenie magiczne, pozwala mu się przenieść poza granice krępowane wychowaniem, socjalizacją nasyconej zakazami i nakazami[10]. W szkole Orogenicznej Bruno Bettelhaima[11] dzieci rysowały, odgrywały role, czytały, naśladowały, tańczyły, śpiewały, dokańczały niedokończone historie swoich bohaterów. Baśń, ich czytanie i wspólna praca nad dziecięcym przetwarzaniem treści w formę, została wykorzystana do celów poznawczych, wychowawczych i leczniczych. W ten sposób dzieci adoptowały się do otoczenia, współdziałały, empatyzowały, wyrażały emocje, o których nie umiały opowiadać. O doświadczeniach dziecka jego stosunku do świata świadczy nie tylko treść rysunku, ale jego geometria, wybór koloru, intensywność barw czy sposób użycia i odczytania symbolu. Najważniejsza staje się ekspresja, a nie jakość pracy. W socjoterapii dziecko nie jest oceniane, jego rysunek jest różny od rysunku kolegi, ale nie jest gorszy czy lepszy. Rysunek może pełnić funkcje diagnostyczne, jeśli obserwujemy w nich statystyczną powtarzalność, pewien schemat, który w rysunkach dziecka jest regułą np. schemat rodziny ustawienie, pomijanie poszczególnych osób. W przypadku interpretacji rysunków dziecka należy uważać by nie popaść w nadinterpretację projektowanych wyobrażeń o dziecku. Jego interpretacja jest bardzo ważna i jest źródłem obiektywizacji przedstawienia przy udziale co najmniej dwóch ekspertów w dziedzinie.

5. Terapia zabawą[12] pełni funkcje diagnostyczne dostarcza, bowiem wielu informacji na temat sposobu kontaktu z innymi, przyjmowania ról w grupie, znoszenia porażek. W XIV i XV wieku wśród ludów pierwotnych i nowożytnych również zabawa była nie planowaną, nie do końca świadomą czynnością wychowawczą. Miała wprowadzić młodych w świat i umiejętności starszych, dzieci Eskimosów czy Indian bawiąc się uczestniczyły w polowaniach.[13] Mali triobrandzczycy[14] bawiąc się brali udział w pracach na rzecz wspólnoty plemiennej na wyspach Triobranda. Turnieje rycerskie w średniowieczu dawały możliwość zabawy, ale jednocześnie interioryzacji zasad fair play, oraz kształcenia różnych umiejętności technicznych. Dodatkowo elementem towarzyszącym było wprowadzanie dworskich obyczajów i konieczność ich przestrzegania.[15] W życiu każdego człowieka zabawa ma doniosłe znaczenie. Do drugiego roku życia jest sensoryczna i manipulacyjna, od drugiego roku rodzi się aktywna forma zabawy w udawanie. Według J. Piageta zabawa w udawanie ma korzenie w naśladowaniu, wraz z wiekiem nabiera coraz bardziej intencjonalnej jakości. Kiedy dziecko zaczyna aktywnie wybierać, ujawnia wzorce, które kierują jego zachowaniem. Zabawa zawsze pełni funkcje terapeutyczne określane jako oczyszczające. Zapewnia bezpieczne wyrażanie powstrzymywanych emocji. Człowiek w swojej naturze związany jest z zachowaniami ludycznymi, obrzędowymi i nigdy z nich nie wyrasta. Zmienia się tylko forma owych ludycznych zachowań. Najważniejsze walory zabawy to podejmowanie jej z wolnego wyboru. Jest ona czynnością samorzutną, wykonywaną tylko dla własnego zadowolenia. Pozwala na oderwanie się od codziennych wymagań, od odpowiedzialności podejmowania decyzji i innych form aktywności zabawowej. Właśnie, dlatego zabawa kierowana powinna być częstą formą zajęć. Można podczas niej obserwować efekt zdrowienia emocjonalnego dziecka. W zabawie dorosłego z dzieckiem obecna jest praca z ciałem. Dotyk zwykło się nazywać matką ludzkich zmysłów, gdyż zaczyna się najwcześniej rozwijać. Już w siódmym tygodniu ciąży, znacznie wcześniej niż zmysł oczu i uszu i jest on najrozleglejszy. Człowiek od pierwszych chwil swojego życia potrzebuje bodźców czuciowych, niemowlęta i dzieci wręcz domagają się kontaktu fizycznego. Fizjolodzy uważają, że dotyk pobudza wydzielanie określonych substancji chemicznych przez mózg, dynamizujących wzrost i wspierających organizm w radzeniu sobie ze stresem[16]. Prekursorem dotyku w psychoterapii był W. Reich i A. Lowen twórca analizy bioenergetycznej. W. Reich współpracował z S. Freudem i uważał, że poprzez dotyk można wpływać pozytywnie na rozwój i świadomość człowieka. Opracował zasady tzw. wegetoterapii, koncentrującej się na somatycznych źródłach oporu występującego w postaci zespołu napięć mięśniowych definiowanego jako opancerzenie[17]. W wegetoterapii efekt uwalniania uwięzionych w pancerzu mięsni stłumionych i wypartych uczuć i nawyków jest osiągany przez dotyk, jak i pełen ekspresji ruch. Różne formy masaży, opukiwania, przesuwania dłoni, rozcierania, wibracji, oklepywania, muśnięcia i kołysania, miały odciążać ciało z ciężaru. W pracy z dzieckiem odciążenie ciała z napięcia, z użyciem różnych metod, powinno być punktem wyjścia do zabawy właściwej. Należy przy tym pamiętać, by nie naruszać granic, które dziecko wyznacza. Dla dziecka jak i dorosłego ciało jest ramą, która oddziela go od otoczenia, dlatego ich rozmiar i dostęp powinno określać dziecko, a nie dorosły. Odmianą zabawy jest gra zawierająca element rywalizacji. Gry muszą zostać na koniec podsumowane omówione przez wszystkich uczestników.

6. Terapia gestalt[18]. Podobnie jak drama jest to rozbudowana metoda postępowania terapeutycznego, którego elementy odnajdujemy w procesie socjoterapeutycznym. Słowo gestalt oznacza: kształt, formę, postać, całość. Nawiązuje do teorii, że całość jest czymś innym niż suma poszczególnych części. Zawiera próby poszerzania świadomości własnego "ja" przy wykorzystaniu wcześniejszych doświadczeń, wspomnień, stanów emocjonalnych. Metoda ta może mieć szczególne zastosowanie w pracy z młodzieżą starszą, u której wzrasta potrzeba uznania w oczach innych. Wzrasta też wtedy motywacja do poznawania własnego ja budzi się potrzeba samowiedzy. Brak samoświadomości młodego człowieka prowadzi do pułapki w kontaktach społecznych, do błędnego koła zachowań i efektów. Ważne jest więc, by starać się wiązać zachowania przeszłe z aktualnymi stanami emocjonalnymi. Często bowiem młodzi ludzie upatrują winy za własne urazy w aktualnych konfiguracjach społecznych, chociaż w rzeczywistości wynikają one z innych okoliczności.

7. Trening interpersonalny jest to również szeroka metoda, z bogatą obudową metodologiczną. Adresowana jest głównie do osób mieszczących się w normie psychicznej. Ważne jest by uczestnicy rozumieli polecenia, pytania i potrafili się znaleźć w sytuacjach zadaniowych. Grupa powinna liczyć od 8 do 15 osób. 
Jej główne walory to: