PEDAGOGIUM

Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej w Warszawie

Przemoc w rodzinie

Analiza pedagogiczna

The violence in family

Pedagogical analysis

Praca licencjacka

na kierunku Pedagogika

specjalności Resocjalizacja społecznie nieprzystosowanych

Praca wykonana pod kierunkiem (Prof. ndzw. dr hab. Marek Konopczyński)

Warszawa 2007 r

Oświadczenie promotora pracy

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem
i stwierdzam, że spełnia warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zarodowego.

..................................................... ..............................................................................

(data) (podpis promotora pracy dyplomowej)

Oświadczenie autora pracy

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego lub stopnia naukowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że mniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.

..................................................... ...........................................................

(data) (podpis autora pracy dyplomowej)

Streszczenie

Temat: Przemoc w rodzinie. Analiza pedagogiczna

Title: The violence in family. Pedagogical analysis

Wzrastająca liczba informacji o przemocy domowej, powstawanie odgórnych
i oddolnych inicjatyw mających na celu jej przerwanie skłoniły autora do wnikliwej analizy tego zjawiska.

Jakościowe badania nad przemocą w rodzinie rozpatrzono w dwóch aspektach:

1. teoretycznym - zmierzającym do przedstawienia problemu przemocy w rodzinie, jego zawiłości definicyjnych oraz spojrzenia z punktu widzenia różnych podejść;

2. praktycznym - wskazującym kierunki przemian w systemie podejścia do problemu i pomocy ofiarom przemocy.

Autor niniejszej pracy postarał się, aby prezentowane badania uwzględniały dwa odniesienie się do zmian, w jakich uczestniczy rodzina w okresie zmian społecznych
i gospodarczych. Mając na uwadze powyższe, terenem przeprowadzonych badań stała się Warszawa - największa, stołeczna aglomeracja miejska, w której ścierają się najróżniejsze grupy społeczne, gdzie podejmowane są kluczowe decyzje w skali całego kraju, gdzie funkcjonują różne modele rodziny.

Słowa kluczowe: przemoc, rodzina, ofiara przemocy, sprawca przemocy.

Keywords: violence, family, victim .

SPIS TREŚCI

WSTĘP

Przemoc w rodzinie jest w zasadzie zjawiskiem powszechnym, ale uchwycenie jej prawdziwych rozmiarów jest niezwykle trudne. Uważana jest także za najczęściej spotykaną formę agresji interpersonalnej.

Badania socjologiczne ujawniają, że wskaźnik małżeństw, które stosowały wobec siebie przemoc fizyczną, wynosi w różnych badaniach od jed­nej czwartej do jednej trzeciej, a czasami dochodzi do połowy badanych. Przeprowadzone w roku 1976 przez RJ. Gellesa, M.A. Strausa, S. Steinmetz (1981) badania na reprezentatywnej próbie w USA wykazały, że ponad jedna czwarta małżeństw pobiła się przynajmniej raz w życiu. Natomiast 12% walczyło ze sobą przynajmniej raz w roku. Wyniki badań przeprowadzone 10 lat później, w roku 1985, są o jeden procent niższe.

W Polsce z danych opublikowanych przez A. Ratajczaka przeprowadzonych
w 2004 roku wynika, że liczba skazanych za przestępstwa przeciwko rodzinie (głównie art. 184, 185, 186 Kodeksu karnego sprzed września 2004) waha się w granicach 12-15% wszystkich wyroków, jakie zapadły w latach siedemdziesiątych. W latach osiemdziesiątych wygląda podobnie.

W sprawach przemocy w rodzinie istotne znaczenie ma również kultura. Propaguje czasami destrukcyjny obraz miłości między kobietą a mężczyzną. Przekazywany jest w ten sposób specyficzny rodzaj informacji: „miłość to cierpienie" który wspomagany jest mitami i stereotypami dotyczącymi życia rodzinnego.

Wzrastająca liczba informacji o przemocy domowej, powstawanie odgórnych
i oddolnych inicjatyw mających na celu jej przerwanie skłoniły autora do wnikliwej analizy tego zjawiska. Mając na uwadze powyższe, przedmiotem przeprowadzonych badań stał się problem przemocy w rodzinie w Warszawie.

Jakościowe badania nad przemocą w rodzinie rozpatrzono w dwóch aspektach:

3. teoretycznym - zmierzającym do przedstawienia problemu przemocy w rodzinie, jego zawiłości definicyjnych oraz spojrzenia z punktu widzenia różnych podejść;

4. praktycznym - wskazującym kierunki przemian w systemie podejścia do problemu i pomocy ofiarom przemocy.

Autor niniejszej pracy postarał się, aby prezentowane badania uwzględniały dwa odniesienie się do zmian, w jakich uczestniczy rodzina w okresie zmian społecznych
i gospodarczych. Badania przeprowadzono wśród ofiar przemocy w rodzinach zamieszkałych w Warszawie i jej okolicach, które skorzystały z pomocy schroniska dla ofiar przemocy. Całość materiału badawczego gromadzono i opracowywano w roku 2006/2007.

Dobór osób biorących udział w procesie pomagania ofiarom przemocy odbył się celowo, uwzględniając równomiernie kobiety i mężczyzn w różnym wieku i z różnym wykształceniem, pośród osób zatrudnionych i bezrobotnych.

ROZDZIAŁ I.
PROBLEMATYKA PRZEMOCY W RODZINIE
W LITERATURZE PRZEDMIOTU

1.1. DEFINICJE PRZEMOCY W RODZINIE

W literaturze psychologicznej zjawisko agresji i przemocy jest już od ponad pół wieku. Jedne z najbardziej znaczących prac w tym obszarze zostały wydane w Stanach Zjednoczonych.

Pojęcie przemocy umocniło swoją pozycję w literaturze psychologicznej dopiero
w latach 80. i 90. ubiegłego stulecia - można się nawet pokusić o stwierdzenie, że zdominowało wówczas literaturę z tego zakresu Sam problem definiowania agresji
i przemocy był wielokrotnie i dawno już podejmowany także w polskiej literaturze.

Irena Obuchowska stwierdza, że pojęcie przemocy kojarzy się z agresją. Agresję określa się w zależności od tego, czy bezpośrednie lub pośrednie przyniesienie szkody ma charakter intencjonalny lub nieintencjonalny. Podobnie jest z przemocą; nie zawsze stosująca ją osoba traktuje działanie jako przemoc, może to być w jego intencjach pomoc, skuteczna technika lub konieczny składnik wychowania, zapewniający np. autorytet lub warunki niezbędne do nauczania.

Według Richarda Gellesa i M.A. Strausa trudności definicyjne zjawiska przemocy wynikają stąd, że przemoc nie jest pojęciem ani klinicznym, ani w ogóle naukowym, lecz politycznym, dlatego jego rozumienie będzie się zmieniało wraz ze zmianą sytuacji społecznej.

Przemoc w Słowniku socjologicznym zdefiniowana jest jako: „jeden z głównych, obok groźby, środków przymusu, polegający na użyciu siły fizycznej, przez jednostkę czy grupę, często wbrew obowiązującemu prawu, w celu zmuszenia jakiejś osoby czy członków grupy do określonego działania czy też uniemożliwienia podjęcia działań lub do zaprzestania wykonywania czynności już rozpoczętej; także bezprawne narzucenie władzy”.

Inna definicję zaproponowaną przez Annę L. Ganley przytacza Anna Lipowska-Teutsch. Zjawisko to określa się jako „zespół atakujących, nadzorujących
i kontrolujących zachowań, obejmujących przemoc fizyczną, przemoc seksualną
i przemoc emocjonalną. Jest to spójna całość, ciąg zachowań o charakterze zamierzonym i instrumentalnym, których celem jest zniewolenie ofiary, wyeliminowanie jej suwerennych myśli i działań, podporządkowanie jej żądaniom
i potrzebom sprawcy”. Nie są to zachowania wymykające się spod kontroli, wybuchy emocji. Sprawca często demonstruje złość po to, by ofiarę zastraszyć, jednocześnie
z rozmysłem wybierając miejsce i czas ataku tak, aby był jak najbardziej skuteczny i jak najmniej ryzykowny.

W tym miejscu można zacytować także definicję Wandy Sztander, która przez przemoc rozumie „takie działania, które niezależnie od formy upośledzają ostatecznie moc kogoś, kto jest obiektem. Taki też jest cel przemocy, czyniącej z człowieka istotę bezwolną”. W tej definicji pojawia się stwierdzenie moc, które jest określeniem aktualnej kondycji psychofizycznej. Pojęcia przemocy i przymusu pojawiają się również w literaturze prawniczej.

Zwykłe definicje przemocy biorą pod uwagę trzy podstawowe kryteria:

• rodzaj zachowania,

• intencje,

• skutki przemocy.

Przemoc może mieć charakter:

• instrumentalny - środek do realizacji określonych celów,

• bezinteresowny - poszukiwanie zadowolenia w znęcaniu się nad innymi,

• zbiorowy,

• indywidualny.

Analiza porównawcza wielu prezentowanych w literaturze definicji przemocy, dokonana przez Magdalenę Czub pozwoliła autorce na stwierdzenie, iż można przemoc określić jako proces, poszukując jej determinant, analizując konsekwencje dla funkcjonowania człowieka i wyodrębniając role, jakie pełni w kolejnych fazach jego życia lub w różnych sytuacjach życiowych.

W ogólnych zarysach wyróżnia się cztery pola badawcze dotyczące przemocy: biologiczne, psychiatryczne, psychologiczne i socjologiczne. Biologiczna analiza opartego na przemocy zachowania może być prowadzona z punktu widzenia neurologii, endokrynologii, antropometrii itp.

1.2. PRZYCZYNY, RODZAJE I SKUTKI PRZEMOCY W RODZINIE

Zjawiska patologiczne pojawiają się nie tylko w tych rodzinach, gdzie nastąpił rozwód. Rozkład życia rodzinnego często pojawia się w związkach formalnych
i nieformalnych. Współczesne rodziny przechodzą dość intensywne przeobrażenia związane ze zmianami społecznymi. Często następowało i następuje odrzucenie danych wartości i przekonań bez jednoczesnego wytworzenia się nowych. Powoduje to powstawanie w rodzinach zjawisk niepożądanych takich jak uzależnienia i przemoc.

Dezorganizacja rodziny i jej rozpad poprzedzony jest często szeregiem nawet bardzo ostrych konfliktów przynoszących cierpienie jej członkom.

Poruszając problem przemocy w rodzinie zastanówmy się, jakie są jej przyczyny
i źródła oraz jak zapobiegać takim zjawiskom.

W oparciu o literaturę socjologiczną można podać następujące zasadnicze przyczyny dezorganizacji rodziny.

1. postępujące procesy industrializacji i urbanizacji oraz wynikające stąd liczne społeczne skutki,

2. oderwanie warsztatu pracy od rodziny i podejmowanie pracy przez kobiety poza domem (skutek industrializacji),

3. rozwój społeczności miejskiej - szczególnie zaś środowisk wielkomiejskich - sprzyjającej anonimowości jednostek i rodziny (skutek industrializacji
   i urbanizacji),

4. wzrost wszelkiego rodzaju ruchliwości społecznej (skutki industrializacji),

5. zmniejszenie się liczby dzieci w rodzinie (pośrednio skutki industrializacji
   i urbanizacji oraz postępów wiedzy i oświaty),

6. rozwój usług zastępujących rodzinę w świadczeniach na rzecz jednostki,

7. zmniejszanie się znaczenia niektórych funkcji rodziny,

8. wygasanie starych tradycji obyczajowych, połączone z liberalizacją postaw wobec rozwodu,

9. zdrady małżeńskie i podejrzenia o zdrady (liczba zdrad małżeńskich wzrasta
   w społeczeństwach przemysłowych),

10. alkoholizm i narkomania,

11. rozczarowanie w małżeństwie - niespełnienie oczekiwań współmałżonka, niezgodność charakterów czy uporczywa niezgodność koncepcji życia rodzinnego oraz poglądów ogólnych,

12. dezorganizację w zakresie pracy (np. brak stałych źródeł utrzymania),

13. chorobę jednego z małżonków (choroby psychosomatyczne, nerwice, psychozy
    i charakteropatie).

Przyczyny pośrednie wzmacniające procesy, wpływające na patologizację życia rodzinnego zazębiają się i wzajemnie przenikają. Mają na to wpływ także przeobrażenia środowiskowo-kulturowe, przemiany społeczne oraz warunki życia w mieście. Ogromny wpływ ma także przymus ekonomiczny, uwidoczniający się szczególnie
w okresie przeobrażeń ustrojowych oraz zmian społecznych w naszym kraju.

Ze względu na złożoność i niejednorodność przedmiotu patologii społecznej przyjmowane są różne jej definicje i określenia, węższy lub szerszy jej zakres. Maria Jarosz podaje, że „mianem patologii społecznej określa się niejednorodny zbiór zjawisk, których wspólną cechą jest ich dysfunkcyjność i szkodliwość dla społeczeństwa”.

Wśród licznych zagadnień patologii społecznej wymienić można następujące grupy:

• przestępczość,

• alkoholizm, narkomania, lekomania,

• zachowania autodestrukcyjne: samobójstwa, samouszkodzenia,

• zaburzenia nerwowe i psychiczne,

• dewiacyjne zachowania seksualne,

• inne typy zachowań dysfunkcyjnych wobec istniejącego systemu społecznego powodujące np. zwiększenie się liczby rozbitych rodzin i rozwodów zjawiska, tzw. sieroctwa społecznego.

Do powyższych punktów należy dodać przemoc domową jako osobne zjawisko patologiczne. Można ją określić jako zachowanie dysfunkcyjne, które praktycznie może zaistnieć w każdej rodzinie lub związku w każdej jej formie. Jednocześnie jest przestępstwem, z czego często nie zdają sobie sprawy osoby pokrzywdzone. Opierając się na wzorach wyniesionych z własnych rodzin oraz na mitach i stereotypach dotyczących tego zjawiska, dopuszczają stosowanie przemocy wobec siebie i dzieci. Stosując ją wobec potomstwa, nie zdają sobie sprawy z jej psychicznych skutków. Jednocześnie przekazują wzory zachowań swoim dzieciom, generując w ten sposób „łańcuszek ofiar”.

Przejawy złego traktowania drugiego człowieka nie mają żadnych granic
i dotyczą jednostek w każdym przedziale wiekowym. Przynoszą cierpienie, a ich konsekwencji można doświadczać przez całe życie. W literaturze przedmiotu najczęściej opisuje się cztery formy złego traktowania:

• przemoc fizyczna,

• znęcanie psychiczne i emocjonalne,

• wykorzystywanie seksualne,

• zaniedbywanie.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że zróżnicowane formy krzywdzenia występują łącznie. Przemoc fizyczna wiąże się z psychiczną; przemoc seksualna obejmuje dwie powyższe formy złego traktowania. Trudno też jest stwierdzić, która forma krzywdzenia jest bardziej dolegliwa. Zależy to często od okoliczności, w jakiej znajduje się krzywdzona osoba oraz od jej konstrukcji psychicznej, a także przedziału czasowego stosowania przemocy. Jedna osoba krzywdzona, jest w stanie długo znosić cierpienie i próbować zmienić swoją sytuację dopiero po upływie wielu lat, inna będzie podejmować czynności obronne natychmiast.

Tabela 1 Dwuczynnikowa klasyfikacja przemocy w rodzinie z przykładami jej głównych form.

	Przemoc fizyczna	Przemoc psychiczna	Przemoc seksualna
Aktywne nadużycia	Obrażenia, które nie są skutkiem wypadku Zniewolenie z użyciem siły i uwięzienie	Poniżenie. Nadużycia emocjo­nalne Pozbawienie środków materialnych	Kazirodztwo. Napad i gwałt
Bierne zaniedbanie	Brak opieki zdrowotnej Fizyczne zaniedbanie	Nieokazywanie uczuć Lekceważenie emocjonalne Lekceważenie potrzeb materialnych	Brak należytej opieki Prostytucja

Źródło: K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, PARPA, Warszawa 1999,
s. 25.

Kewin Browne i Martin Herbert proponują dwuczynnikową klasyfikację przemocy w rodzinie, która w dużym stopniu wyczerpuje listę podstawowych przejawów złego traktowania (tabela 1).

Z tabeli wynika, że każdy rodzaj przemocy w rodzinie może przybrać formę aktywną lub pasywną. Aktywna swoim zasięgiem obejmuje przemoc fizyczną, psychologiczną lub seksualną, która dotyczy bezpośrednio ofiar. Przemoc pasywna to przede wszystkim wszelkiego rodzaju zaniedbania, to brak zainteresowania ofiarą
i unikanie z nią relacji, które mogłyby doprowadzić do ujawnienia negatywnych uczuć. Ten typ odnosi się o przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej.

Wymienione przejawy niewłaściwego traktowania drugiego człowieka
w zasadzie nie występują osobno. Przemocy fizycznej zawsze towarzyszy cierpienie psychiczne ofiary. Odrzucenie i obojętność brak tolerancji, powodują niezaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa, miłości i przynależności, a więc godzą w psychiczny byt krzywdzonej osoby. Nadopiekuńczość zaś powoduje brak przygotowania do życia,
a z czasem dla samej ofiary staje się uciążliwa i ogranicza możliwość nie tylko jej rozwoju, ale także działania. Powoduje rodzaj okaleczenia życiowego, przejawiającego się często jako brak możliwości nabycia podstawowych umiejętności, służących do uczestnictwa nie tylko w życiu społecznym, ale również rodzinnym. Jakakolwiek więc nie byłaby przemoc, powoduje naruszenie osobistej mocy ofiary i niejednokrotnie ciężkie urazy, tym bardziej niepokojące, że często nieuświadomione. Można w tym miejscu stwierdzić, że ofiara żyje w sieci przemocy, która sprawia, że nie tylko nie potrafi się z niej wydostać, ale również uniemożliwia jej normalne funkcjonowanie.
W sieci znajdują się wszystkie osoby uwikłane w przemoc. O poczuciu „omotania”
i „splątania” mówią najczęściej dorośli, często nie potrafiący znaleźć wyjścia ze swojej trudnej sytuacji. Ucieczkę z sieci uniemożliwia również zależność ekonomiczna,
a także swoisty szantaż emocjonalny sprawcy.

Nie wszyscy reagują w taki sam sposób na krzywdzenie czy maltretowanie. Skutkiem przemocy fizycznej i emocjonalnej mogą być zaburzenia emocjonalne (zaburzenie kontaktu, regresja) oraz zaburzenia w sferze osobowości (charakteropatie, socjopatie - wrogość wobec otoczenia, skłonność do czynów przestępczych).

L. Shengold, psychoanalityk amerykański, autor który zatytułował swoją książkę
o skutkach maltretowania dzieci i szwajcarska autorka Ursula Wirtz uwzględniają pewne czynniki wrodzone, które obok historii życia danej osoby decydują o stopniu odporności i podatności na uraz psychiczny. Takim istotnym czynnikiem jest sytuacja rodzinna, w której dochodzi do przemocy, a także to, czy zdarzyła się raz czy wiele razy.

Pojęcie „uraz psychiczny” nieco się dzisiaj zmienia. Uważa się, że powtarzanie się, a więc trwanie traumatycznego doświadczenia w określonym psychospołecznym kontekście, ma wielkie znaczenie dla powstawania psychicznych zaburzeń. Mówi się czasem o skumulowanym urazie.

Uraz oddziałuje nie tylko na ofiary, ale także na świadków wydarzenia. Obserwatorowi trudno jest zachować spokój, dostrzec za jednym razem coś więcej niż tylko fragmenty obrazu. Wiedza o przemocy systematycznie dociera do świadomości ogółu - ale zazwyczaj szybko z niej znika.

Traumatyczne wydarzenia doprowadzają do zmian relacji między ofiarą przemocy a innymi ludźmi. Mogą zniszczyć przywiązanie do rodziny, przyjaźń, miłość i kontakty społeczne. Jak to definiuje Mardi Horowitz, trau­matyczne wydarzenie to takie, które nie może być włączone przez ofiarę do wewnętrznego schematu siebie
w relacji ze światem.

Ulegając nieświadomej potrzebie powtarzania urazu osoba pokrzywdzona wchodzi nieustannie w rolę ofiary. To oznacza wyszukiwanie sytuacji, która dostarcza podobnych negatywnych przeżyć. Ta nieświadoma próba przepracowania doświadczonego urazu ma istotne znaczenie, jeżeli chodzi o autoagresję, jest jednym ze sposobów karania się przez nieświadome przyjmowanie roli ofiary. Niektóre ofiary po wyjściu z jednego traumatycznego związku wchodziły w drugi - podobny.

Innym psychicznym mechanizmem, który ma istotne znaczenie
w nieświadomym powtarzaniu jest opisana po raz pierwszy przez Annę Freud identyfikacja z agresorem. Oznacza to przyjęcie przez poszkodowaną osobę cech prześladowcy. Ofiara nieświadomie staje się katem. Doświadczone wcześniej uczucia wściekłości, bezradności, nienawiści, lęku i upokorzenia, z którymi nie może sobie poradzić, mogą teraz znaleźć ujście. Celem ataków mogą się stać wtedy własne dzieci.

Susan Forward podaje, że większość dzieci toksycznych rodziców wykształciła
w sobie dużą tolerancję na znęcanie się nad nimi. Przypuszczalnie sprawia to, że
w życiu dorosłym ta tolerancja staje się jednocześnie przyzwoleniem na przemoc.
W wypadku domowej niewoli bariery uniemożliwiające ucieczkę z reguły są niewidzialne. Kobiety nie potrafią się wyzwolić z przyczyn ekonomicznych, społecznych, psychologicznych i prawnych, zdarza się, że w grę wchodzi także przemoc fizyczna.

Colin P. Sisson stwierdza, że „ofiary zawsze domagają się kary i odwetu na tych, którzy wedle ich mniemania, ich skrzywdzili. To żądanie nie pozwala im wyzwolić się z roli ofiary (...) są całkowicie przekonani, że to świat i inni kształtują ich życie. Nie pomyślą nawet przez chwilę, że sami tworzą jego aspekt. Są ofiarami innych, ponieważ nieświadomie dokonali takiego wyboru i ich uczucia są rezultatem myśli, które wybrali”.

1.3. STADIA PRZEMOCY

Przemoc daje sprawcy efekty nagradzające, pozwala na szybkie uzyskiwanie rezultatów, przez co staje się atrakcyjna. Powtarzana powoduje, że sprawca poprzez wywieranie wpływu na rodzinę otrzymuje wzmocnienie. Jeżeli po akcie przemocy nie ma reakcji obronnej ofiary, sprawca uznaje tę sytuację za przyzwolenie na dalszą przemoc.

Ofiara przemocy zazwyczaj nie jest w stanie dostrzec całego kontekstu zdarzenia, stąd jej uwaga koncentruje się na sprawcy. Jeżeli taka sytuacja trwa przez dłuższy czas, relacje oparte na przymusie mają pewną dynamikę. Pojawiają się cykle przemocy.

Badania wykazały, że związki, w których kobiety doznają przemocy fizycznej ze strony swoich partnerów, przechodzą przez trzy fazy powtarzającego się cyklu. Takie poglądy prezentuje Walker, opisująca cykl wydarzeń okresowo pojawiających się
w relacjach, w których występuje przemoc. Składa się on z trzech faz: budowania napięcia, przemocy i pojednania. Pierwszym ogniwem jest sytuacja stresowa, drugim - percepcja tej sytuacji jako zagrażającej (może być błędna), trzecim - nasilanie się złości i zaburzeń emocjonalnych, czwartym - brak zahamowań przed ekspresją przemocy
w odpowiedzi na wyzwalający czynnik, którym może być kłótnia. Rezultatem jest dokonanie aktu przemocy. Po fakcie sprawca wyraża żal lub skruchę, albo utrzymuje wrogą milczącą postawę.

Ogólnopolskie Porozumienie Osób, Instytucji i Organizacji Pomagających Ofiarom Przemocy w Rodzinie Niebieska linia, w swoich materiałach szkoleniowych oraz informatorach dla ofiar przemocy przedstawia błędne koło przemocy (rysunek 1), które składa się z trzech faz: narastania napięcia, gwałtownej przemocy oraz miodowego miesiąca. Ma to w sposób jasny i prosty uwidocznić osobom pomagającym oraz ofiarom, w jaki sposób przebiegają cykle przemocy.

Poszczególne fazy przemocy mogą trwać krótko, kilka dni lub dłużej -kilka tygodni. Przemoc zazwyczaj eskaluje, a nie zatrzymana powoduje ogromne straty psychiczne wśród ofiar przemocy.

Rysunek 1 Błędne koło przemocy

źródło: materiały szkoleniowe Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Instytucji
i Organizacji Pomagających Ofiarom Przemocy w Rodzinie Niebieska linia

Faza gwałtownej przemocy jest szczególnie dolegliwa dla osoby, w stronę której przemoc jest kierowana. Partner staje się wówczas bardzo gwałtowny, często wpada w gniew, a skutki są zazwyczaj widoczne, najczęściej w postaci obrażenia ciała do pobicia ze skutkiem śmiertelnym włącznie. Przyczyną eskalacji jest zazwyczaj jakiś drobiazg. W momencie dokonywania aktu przemocy ofiara stara się uspokoić partnera
i chronić siebie, czuje się bezradna, ponieważ jej zabiegi nie łagodzą jego gniewu. Biernie więc się poddaje przemocy, a po zakończeniu tej fazy ofiara przemocy zwykle jest w szoku, nie potrafi uwierzyć w to, co się stało, nie potrafi przyjąć zdarzenia do świadomości. Jest oszołomiona, często odczuwa wstyd, przerażenie. Popada w apatię, nie jest zdolna do jakichkolwiek działań.

Faza miodowego miesiąca jest okresem przemijającym, zatrzymuje ofiarę
w cyklu przemocy, ponieważ pozwala jej zapomnieć o tym, co się wydarzyło wcześniej. Partner wyraża skruchę, obiecuje poprawę i gwarantuje, że takie zdarzenia nie będą miały więcej miejsca. Stara się podać racjonalne dla ofiary wytłumaczenie swojego postępowania. Okazuje ciepło, komunikuje się z ofiarą, zdarza się, że przynosi prezenty. Ofiara zaczyna wierzyć w poprawę sprawcy, czuje się akceptowana, jej poczucie bezpieczeństwa wydaje się być zapewnione. Partner zaspokaja potrzebę miłości, akceptacji, bezpieczeństwa, przynależności.

Faza narastania napięcia jest bardzo przykra dla ofiary. Partner staje się znowu poirytowany, często się denerwuje, jest nieprzyjemny w kontaktach. Często tej fazie towarzyszy wzmożone spożycie alkoholu lub zażywanie środków narkotycznych. Partner coraz częściej prowokuje kłótnie, nie panuje nad swoim gniewem. Ofiara przemocy stara się wówczas dostosować do sytuacji, wywiązuje się ze wszystkich swoich powinności, ulega partne­rowi, przeprasza go, unika lub stara się być szczególnie miła. W tej fazie przemocy ofiary często mają różne dolegliwości fizyczne, bóle, bezsenność, są pobudliwe nerwowo lub apatyczne. Zdarza się, że ten okres staje się dla ofiary nie do zniesienia i sama prowokuje awanturę, aby eskalację gwałtownej przemocy mieć już za sobą. Przemoc wywiera wpływ, który może sięgać głęboko
i wywoływać skutki w postaci zmiany w psychice ofiary, sprzyjające utrwalaniu przemocy i utrudniające działania prowadzące do wyzwolenia.

Rysunek 2 Triada przemocy

źródło: materiały szkoleniowe Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Instytucji i Organizacji Pomagających Ofiarom Przemocy w Rodzinie Niebieska linia

Miejscem przemocy jest zazwyczaj dom, mieszkanie, wspólne lokum zajmowane przez ofiarę i sprawcę, ale także teren zamieszkania -miasto, wieś, region
z jego normami i obyczajami sankcjonującymi życie rodzinne. Dom możemy w tym momencie potraktować nie tylko jako mieszkanie, ale również jako siedlisko wzajemnych relacji, pełnienia określonych ról, miejsca zajmowanego w rodzinnej hierarchii oraz wywieranego na siebie wzajemnie wpływu. To również bagaż własnych przekonań, stylów życia, sposobów reagowania, mitów i stereotypów wyniesionych
z rodzinnego domu oraz nowych, wypracowanych w relacjach z partnerem.

Poznanie wszystkich zależności łączących partnerów i pozostałych domowników (dzieci, osób chorych, wymagających opieki z powodu podeszłego wieku i innych wspólnie mieszkających) jest konieczne do zrozumienia przemocy, a przede wszystkim jej zdiagnozowania.

1.4. OFIARY PRZEMOCY W RODZINIE

Ofiara przemocy jest jednym z ogniw trójkąta, najczęściej to osoba dorosła, która ma większą możliwość obrony niż dziecko. Posiada jednak niską samoocenę, bierne mechanizmy radzenia sobie w sytuacji przemocy; często podporządkowana partnerowi, niezdolna do obrony, pogrążona w niepokoju, lęku lub depresji, czasami wyizolowana społecznie, z wyuczoną bezradnością. Trudna w kontakcie, zagubiona, nie zawsze chce lub potrafi skorzystać z pomocy. Budzi współczucie z powodu jej sytuacji, ale również złość ze względu na bezradność, bezwolność i przyzwalanie na przemoc.

Funkcjonowanie osób zajmujących pozycję pokrzywdzonego wykazuje duże zróżnicowanie. Najwięcej z nich przejawia rezerwę wobec otoczenia. Otwartość charakterystyczna dla najmniejszej liczby tych badanych wynika z faktu, że zmienili swoje zdanie o ludziach, jakby wbrew obrazowi, jaki wytworzyli sobie w rodzinie.

W grupie „pozycja podporządkowania” bariery i ograniczenia w podejmowaniu działań łączą się z objawami lęku i poczucia własnej słabości.

Polska kryminolog Halina Kołakowska-Przełomiec, badając 253 ofiary przestępstw dokonała swoistego rodzaju klasyfikacji i wyodrębniła trzy typy ofiar:

1. ofiary nie ujawniające agresji lub ujawniające je tylko w małym stopniu, zachowujące się wobec sprawcy raczej biernie (31,8%). Zdaniem autorki tylko
   w tej grupie ofiar występuje klasyczne zjawisko znęcania się, to znaczy zachowanie z pełną świadomości i nacechowane szczególnym okrucieństwem,

2. ofiary dokuczliwe (29,4%) są to osoby konfliktowe, prowokujące różnego rodzaju spięcia w małżeństwie. Cechuje je duża agresywność, często też nadużywają one alkoholu (około jedna trzecia),

3. ofiary agresywne przejawiające dużą aktywność w oskarżaniu męża. Zdaniem autorki odgrywanie roli ofiary często ma u tych kobiet charakter instrumentalny, każdy małżeński konflikt skrupulatnie wykorzystują i niejednokrotnie powodują agresję. Ostatecznym celem tych kobiet jest na przykład eksmisja męża
   z mieszkania, uwolnienie się od niewygodnego związku.

Ofiarą przemocy domowej najczęściej jest kobieta, która pełni rolę żony, partnerki lub matki. Należy jednak pamiętać, że ofiarami przemocy są również inni członkowie rodziny w tym osoby chore, kalekie i zależne od rodziny, w której funkcjonują. Susane Steinmetz wprowadziła pojęcie syndrom bitego męża (The husband syndrom), który wywołał krytykę ze strony ruchów feministycznych.
I. Pospiszyl przytaczająca w swoim opracowaniu powyższy syndrom, stwierdziła po przeprowadzeniu przez nią badań na 100-osobowej grupie osób dorosłych do stosowania jakiejś formy przemocy fizycznej wobec męża przyznało się 22% kobiet.

Należy również dodać, że często kobieta stosuje przemoc w obronie własnej.
W relacjach ofiar przemocy dotyczących tego typu zdarzeń obrona nie jest postrzegana przez nie jako przemoc, stwierdzają one: „uderzyłam go, ale to była tylko obrona, gdybym nie zareagowała prawdopodobnie leżałabym już w szpitalu albo nie żyłabym od dawna (...) broniłam się nie stosowałam wobec niego żadnej przemocy, po prostu broniłam siebie i dzieciaka, nie mogłam stać i czekać aż nas zabije".

Trudno jest sklasyfikować formy obrony ofiar, można tutaj zastosować katalog prawie wszystkich form przejawów złego traktowania. W świadomości wielu ofiar obrona przez różne formy przemocy jest słuszna. Można też pokusić się o klasyfikację rosnącego napięcia pomiędzy partnerami:

• niedopowiedzenia - partnerzy czują, że nie potrafią się porozumiewać
  w sposób otwarty, trudno jest im przekazywać jasne komunikaty, obawiają się, że mogą być niewłaściwie zrozumiani,

• okres wzrastającego napięcia i rozdrażnienia, w tym czasie następują formy przemocy werbalnej, przejawy złego odnoszenia się do siebie,

• przemoc werbalna - niewłaściwe odnoszenie się,

• przemoc fizyczna - eskalacja przejawów złego traktowania.

Amerykański psycholog Helfer stwierdza, że w psychicznym wymiarze można wyodrębnić kilka cech osobowości rozwiniętych w następstwie doświadczania przemocy w dzieciństwie. Ludzie wychowani w atmosferze przemocy - dotyczy to wszystkich form krzywdzenia - mają podstawowe braki socjalizacyjne, a także zaburzenia związane z poczuciem własnej tożsamości, utrudniające jednostkom właściwe funkcjonowanie w społeczeństwie.

Kiedy pojawia się coś nowego, natychmiast dają o sobie znać dwie motywacje: unikanie bólu (zło) i osiąganie przyjemności (dobro). Jednostka sprawdza, czy sytuacja nie jest niebezpieczna - fizycznie, emocjonalnie czy intelektualnie - bądź czy nie pozbawi jej przyjemności. Ma skłonność do pozostawania w granicach doświadczeń znanych, obdarzonych swoim zaufaniem - przeżytym - w niej czuje się najbezpieczniej. Zmiana niesie za sobą duże ryzyko bólu lub utraty przyjemności. Stąd też wiele ofiar przemocy dalej pozostaje w sytuacjach dla nich trudnych będących niejednokrotnie zagrożeniem życia i zdrowia. Te sytuacje są dla nich bezpieczne, ponieważ są znane.

Naturalną reakcją na przemoc jest także wykluczenie jej ze świadomości. Czasami pogwałcenie społecznego porządku jest zbyt straszne, aby mówić o nim na głos. Konflikt między pragnieniem zaprzeczenia traumatycznym wydarzeniom
a potrzebą wypowiedzenia ich na głos stanowi o dialektyce psychicznego urazu. Ludzie, którzy doświadczyli przemocy, często opowiadają o niej w sposób emocjonalny, pełen sprzeczności i luk, często nie zachowując chronologii wydarzeń, co podważa ich wiarygodność. Zbyt często jednak przeważa pragnienie zachowania sekretu i histo­ria traumatycznego wydarzenia przejawia się nie w postaci zwerbalizowanej, lecz jako symptom.

Jednak analizowanie przemocy na podstawie dokumentacji sądowej nie daje
w pełni obrazu tego zjawiska. Należy pamiętać, że akta sądowe zawierają informacje
z procesu karnego i faktycznie są wierzchołkiem góry lodowej. Ogromną barierą dla wielu ofiar przemocy jest złożenie zawiadomienia o przestępstwie i złożenia wniosku
o ściganie przeciwko osobie, z którą pozostaje w związku. Treść wniosku z pozoru sucha i bezosobowa staje się dla osoby pokrzywdzonej emocjonalną przeszkodą często nie do przebycia. Stąd wiele spraw dotyczących przemocy domowej kończy się na przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego przez prokuraturę bądź policję. Zakończone jest przeprowadzeniem rozmowy ze sprawcą, który zwykle obiecuje poprawę.

1.5. FORMY POMOCY I PRZECIWDZIAŁANIA PREMOCY W RODZINIE

Społeczne konsekwencje ludzkiego działania są różne i jak twierdzi Zdzisław Cackowski „czynami swymi ludzie tworzą życie innych, ale też pozbawiają innych ludzi życia; wzbudzają radość i wdzięczność dla siebie, ale też wytaczają morze krwi
i łez oraz rodzą nienawiść; budują sobie długowieczne i zasłużone pomniki chwały, ale też ściągają na siebie potępienie i hańbę; zyskują sobie przyjaciół, ale także i wrogów.

Pierwszym środkiem pomocy najczęściej jest telefon zaufania. Powstają już
w większych ośrodkach miejskich, brakuje ich jednak w małych miejscowościach. Zadaniem telefonu zaufania jest podanie osobie zainteresowanej informacji o tym, gdzie i jakiego rodzaju pomoc może uzyskać. Ponadto istnieje możliwość uzyskania praktycznej porady czy interwencji w momencie kiedy istnieje zagrożenie życia
i zdrowia osób pokrzywdzonych zgodnie z założeniami Międzynarodowej Federacji Telefonicznej Opieki i Nagłej Pomocy (IFOTES) oraz wytycznymi Polskiego Towarzystwa Pomocy Telefonicznej.

Punkty konsultacyjne dla osób uzależnionych i ofiar przemocy domowej udzielają doraźnej pomocy osobom uzależnionym, ich rodzinom oraz ofiarom przemocy domowej w formie informacji i wskazują placówki oraz instytucje mogące udzielić profesjonalnej pomocy. Współpracują z Poradnią Lecznictwa Odwykowego, Prokuraturą, Klubami Abstynenckimi, Urzędem Miasta oraz innymi instytucjami działającymi na rzecz osób uzależnionych i ofiar przemocy. Porady udzielane są bezpłatnie.

Pierwszej pomocy udzielają również schroniska dla ofiar przemocy oraz różnego rodzaju pogotowia rodzinne. W krajach o rozwiniętym systemie pomocy schroniska są wykorzystywane głównie w okresie weekendu. Prowadzone są także programy terapeutyczne. Zatrudnieni są tam psycholodzy, doradcy rodzinni, a także prawnicy. Działania tego typu obejmują dwa obszary:

• udzielenie pierwszej pomocy,

• zapobieganie powtarzającym się przypadkom krzywdzenia.

W rzeczywistości polskiej mało jest tego typu placówek, chociaż istnieje ogromna potrzeba ich stworzenia. Istniejące domy dla samotnych matek z dziećmi czy noclegownie nie pełnią roli schronisk w takim zakresie, jaki byłby wymagany. Istniejące poradniki z wykazami instytucji udzielających pomocy często posiadają tylko adresy Ośrodków Pomocy Społecznej. Pokrzywdzeni mogą wtedy uzyskać pomoc materialną czy nocleg (w zależności od możliwości finansowej OPS lub gminy). Kłopot natomiast powstaje wtedy, kiedy z takiej pomocy chce lub musi skorzystać osoba spoza rejonu działania danego ośrodka.

Ogromną rolę w cyklu niesienia pomocy ofierze przemocy domowej odgrywa szpital, ośrodek zdrowia, a przede wszystkim personel medyczny. Na konieczność odpowiedniego przygotowania tej grupy zawodowej wskazują badania sondażowe. Badania przeprowadzone przez T. Dawidsona (1978) ujawniły wysoki wskaźnik tradycyjnego wręcz mitologicznego myślenia tej grupy zawodowej, wyrażającego się
w opinii, że są to sprawy do załatwienia wyłącznie w domu, a ofiara w dużym stopniu ponosi odpowiedzialność za napaść, ponieważ ją prowokuje.

Również szkoła może odgrywać istotną rolę w udzielaniu pierwszej pomocy przede wszystkim dziecku krzywdzonemu. Taka możliwość powstaje szczególnie wtedy, gdy zatrudniony jest pedagog lub szkolna pielęgniarka. Szkoła jednak
w większym zakresie podaje wiedzę o sposobach poszukiwania pomocy i działalności instytucji specjalizujących się niż w niesieniu tego typu pomocy. W tym momencie należy stwierdzić, że w dużym stopniu zależy to od zaangażowania się pedagoga
w pracę z uczniami oraz współpracy z wychowawcami. Pedagogiczne wykształcenie nie zawsze niesie ze sobą umiejętność faktycznej pomocy dziecku krzywdzonemu i jego rodzinie. Zdarza się, że dziecko w szkole jest postrzegane jako agresywne
a wychowawca nie zadaje sobie trudu sprawdzenia, z jakich przyczyn tak się dzieje oraz jaka jest faktyczna sytuacja wychowawczo-opiekuńcza dziecka.

Organizacje społeczne, ruchy i lokalne inicjatywy uzupełniają instytucjonalną strukturę państwa oraz stają się gwarancją zaspokajania potrzeb ludzi, narzędziem osiągania celów społecznych. W Polsce zarówno sprawa prawnej i socjalnej ochrony osoby pokrzywdzonej przed różnymi formami złego traktowania nie jest najlepsza. Brakuje przede wszystkim środków finansowych na zabezpieczenie odpowiednich działań, a także często właściwej koordynacji wszystkich służb i instytucji, które
w zakres swego działania mają wpisaną rodzinę.

Pomoc ofiarom przemocy w rodzinie może odbywać się poprzez doradztwo prawne i wsparcie materialne. Jedną z takich form może być pomoc terapeutyczna dla pokrzywdzonych oraz sprawców dążąca do zmiany postaw.

Metody zmiany postaw można podzielić na:

• przekazywanie gotowych wzorców postaw - oddziaływanie bezpośred­ni, poprzez dostarczenie podmiotowi odpowiednich modeli do naśladowania
  i identyfikacji; oddziaływanie pośrednie przez słowne przeka­zywanie opinii, informacji;

• organizowanie aktywności i nabywania nowych doświadczeń, poprzez dyskusję, argumentację.

Zamierzone oddziaływanie na postawy innych ludzi bardzo często polega na przekazywaniu im odpowiednich informacji. Nieuwzględnienie osobowości odbiorcy
w przekazywaniu informacji może spowodować, że nawet najbardziej społecznie cenne wartości i naukowo uzasadnione sądy nie trafią do niego. Dlatego ich treść nie może zbyt daleko odbiegać od postaw odbiorców. Duży stopień rozbieżności między treścią informacji a postawami odbiorców, aktywizuje reakcje obronne. Odbiorca nie powinien poznać, że jest przekonywany. Dotyczy to zarówno ofiar, jak i sprawców przemocy.

Bez względu na stan posiadania danego państwa czy regionu powinna istnieć koordynacja programów i instytucji pomocy społecznej ukierunkowana na niesienie pomocy jednostkom i grupom społecznym w sytuacjach kryzysowych. Zasadą powinno być wspólne usuwanie kryzysów, które powinny obejmować: indywidualizację problemu, planowanie inter­wencji, uruchomienie mechanizmów radzenia sobie ze stresem, wykorzystanie oparcia instytucjonalnego i pomocy innych.

Do czynności pracowników pomocy społecznej należy między innymi: ocenianie ilościowe i jakościowe niezaspokojonych potrzeb; pomoc (rzecznictwo)
w załatwianiu sprawy w urzędzie; mobilizacja do wysiłku potrzebującego, doradzanie, konsultowanie, zbieranie informacji o instytucjach i systemach pomocy kryzysowej, zbieranie informacji dotyczących kierowania programami, systemami pomocy kryzysowej, nadzorowanie programów instytucji i systemów pomocy kryzysowej.

Ogromną rolę odgrywają również naturalne i nieprofesjonalne systemy pomocy kryzysowej. Należą do nich rodzina, przyjaciele i znajomi. Jeżeli udzielają wsparcia
i pomocy osobie pokrzywdzonej w wyniku przemocy domowej, pełnią jednocześnie funkcję terapeutyczną. Taka pomoc jest niezwykle ważna, ponieważ opiera się na środowisku, które ofiara przemocy zna, co daje jej poczucie bezpieczeństwa. Wsparciu towarzyszy wzmocnienie pozytywne w postaci potwierdzenia wartości ofiary, uświadomienie jej aktywów, jakie posiada (wyuczony zawód, pracowitość itp.). Ponadto ofiara przemocy ma prawo wezwać na interwencję policję, a także złożyć zawiadomienie o przestępstwie:

• przeciwko dorosłym członkom rodziny,

• w sprawie dzieci funkcjonujących w rodzinie.

Jeżeli osoba pokrzywdzona zdecyduje się na podjęcie kroków prawnych, powinna zwrócić się do odpowiedzi nich instytucji: prokuratury, sądu rodzinnego, policji. Najczęściej bowiem w sytuacjach przemocy pierwszy kontakt z rodziną ma często policja. Generalnie niechętnie angażuje się ona w sprawy rodzinne. Jedną
z przyczyn jest brak odpowiedniego przeszkolenia policjantów, które obejmowałoby opanowanie umiejętności kierowania przebiegiem konfliktu interpersonalnego, treningu umiejętności rozumienia stanów emocjonalnych współmałżonków. Sporą rolę odgrywają też popularne mity i stereotypy dotyczące przemocy domowej. Ponadto działania te są ograniczone również prawnie, jeżeli pokrzywdzona(y) sam nie złoży zawiadomienia o przestępstwie o znęcanie się nad rodziną, podejmowanie czynności prawnych nie jest możliwe.

Zasady przeprowadzania interwencji domowej nieco uległy zmianie po wprowadzeniu od pierwszego października 1998 roku nowej procedury interwencji policyjnej Niebieska karta.

Drugi poziom pomocy rodzinie ma charakter prewencyjny i jest skoncentrowany na wczesnym wykrywaniu tego rodzaju przypadków. Dużą rolę odgrywa również koordynacja działań poszczególnych instytucji oraz edukacja społeczeństwa poprzez bieżące informowanie o problemie przemocy z wykorzystaniem lokalnej prasy, telewizji oraz radia. Niezwykle ważne i użyteczne są również publikacje lokalnych informatorów o instytucjach zobowiązanych do pomocy ofiarom przemocy oraz ich kompetencjach. Istotną rolę ogrywają również kluby AA, które z racji realizacji swoich zadań, mogą wziąć udział w akcji społecznej edukacji dotyczącej przemocy.

ROZDZIAŁ II.
OPIS BADAŃ WŁASNYCH

Różne dziedziny wiedzy zajmują się badaniem otaczającego nas świata. Jednak poznawanie rzeczywistości w sposób naukowy musi spełniać określone warunki. Sposobami przygotowania i prowadzenia badań naukowych oraz opracowaniem ich wyników, a także budowy systemów naukowych i utrwalaniem w mowie i piśmie osiągnięć naukowych zajmuje się metodologia nauk.

Problematyka metodologiczna jest bardzo złożona, obszerna i zróżnicowana treściowo. Obejmuje wiedzę z zakresu różnych sposobów naukowo proponowanego poznawania otaczającej rzeczywistości oraz wiele zagadnień szczegółowych, które należą do przedmiotów innych nauk.

W metodologii badaniem naukowym według Pietera nazywamy ogół czynności prowadzących do poszukiwania prawdy w przystosowaniu do danego problemu, łącznie z jego uzasadnieniem.

Władysław Zaczyński uważa, iż badaniem naukowe jest wieloetapowym procesem zróżnicowanych działań mających zapewnić nam obiektywne, dokładne
i wyczerpujące poznanie obranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej. Zaczyński podkreśla, że badanie naukowe różni się od poznania potocznego tym, że jest szczegółowo zaplanowane i z góry zamierzone.

Badanie naukowe, jak twierdzi Zaczyński może być realizowane wieloma różnymi metodami. Przebiega zawsze w ten sposób, że wychodząc od działania praktycznego, z bezpośrednich doświadczeń zmysłowych, przechodzi ponownie do praktyki poprzez etap pośredni - uogólnionego poznania umysłowego.

Wynikiem badania naukowego jest określony obraz badanej rzeczywistości. Obraz ten ma być wiernym, adekwatnym odzwierciedleniem obiektywnie istniejących, niezależnych od podmiotu poznającego rzeczy i zdarzeń.

Każda z dyscyplin naukowych ma własny przedmiot badań i adekwatnie do niego opracowane metody badawcze. Zaczyński podkreśla, iż społeczno-moralne aspekty badań powinny być uwzględnione w każdej z nauk.

Postulując, iż przedmiotem badania naukowego mogą być tylko obiektywnie istniejące, poddające się pomiarowi zjawiska. Narzuca to w pewnym sensie typ zagadnień możliwych do zbadania na gruncie tej metodologii.

W badaniach jakościowych możliwe jest podjęcie tematów wykraczających poza to co obiektywne i mierzalne co pozwala na podejmowanie problematyki związanej z ocenami, wartościami, przeżyciami.

Podejście jakościowe pozwala na podejmowanie takich zagadnień, które dotyczą poszczególnych ludzi, jednostkowych przypadków, a także - o czym pisze A. Wyka - zjawisk złożonych treściowo i znaczeniowo, np. stylu życia oraz zjawisk zmiennych,
o charakterze procesu społecznego.

Cel badań ilościowych jak i jakościowych jest taki sam: poznanie bądź lepsze poznanie interesującego nas zagadnienia.

Badanie jakościowe stosujemy wówczas gdy:

• chcemy przyjrzeć się zjawiskom w ich kontekście, gdy chcemy je poznać takimi jakie są a nie stwierdzić, czy zgadzają się z naszym o nich mniemaniem,

• badane zjawisko jest ”drażliwe”, dotyczy problemów uznawanych przez badanych za intymne, prywatne,

• osobami badanymi są albo - jednostki o wysokim stopniu samoświadomości posiadający dużą zdolność do artykulacji badanych problemów, bądź - gdy są one niezdolne do wypowiadania się na temat interesujący badacza.

Podejście jakościowe zmusza badacza do rezygnacji z hipotez badawczych
i zakłada swoistą bezzałożeniowość nt. natury badanego zjawiska, wynikającą nie
z braku jakichkolwiek założeń badacza, lecz z programowo przez niego przyjętej postawy „naiwnej poznawczo”.

Zastosowanie metod jakościowych pozwala na podejmowanie w badaniach problemów mało znanych, które badacz bardziej przeczuwa, niż o nich wie. Taka sytuacja uniemożliwia w sposób naturalny stawianie precyzyjnych hipotez, bowiem nie można formułować hipotez, jeżeli badane zagadnienie jest mało znane.

W badaniach jakościowych równie ważny problem jak i metoda. Dzieje się tak dlatego, że są one ze sobą nierozłącznie powiązane, wzajemnie od siebie zależne
i dopiero w połączeniu przesądzają o nazwaniu badania - jakościowym.

Jedną z ważniejszych cech badań jakościowych jest dążenie do ujmowania badanego zjawiska w jego szerokim kontekście, zarówno w wymiarze jednostkowym jak i społecznym. W badaniu jakościowym nie idzie o szukanie zależności przyczynowo-skutkowych, lecz o rozumienie.

Metody jakościowe mogą stanowić alternatywną perspektywę dla badań. Nie zastępują metod ilościowych, ale je uzupełniają.

W poniższej tabeli przedstawiono obecny stan badań naukowych
w paradygmacie ilościowym i jakościowym.

Tabela 2 Badania naukowe w paradygmacie ilościowym i jakościowym .

Metody ilościowe	Metody jakościowe
I - Etapy badań
Etapy postępowania badawczego wg H. Komorowskiej: Określenie tematu pracy, uzasadnienie znaczenia tematu, określenie dotychczasowego stanu badań, ustalenie badanej populacji, określenie spodziewanego znaczenia pracy. Sformułowanie problemów pracy. Sformułowanie hipotez. Określenie zmiennych niezależnych, zależnych, kontekstowych, pośrednich, zdefiniowanie zmiennych i określenie kategorii w jakich one występują. Dobór wskaźników do zmiennych. Dobór próby do badań. Schemat i procedura badań, określenie poszczególnych kroków badawczych i ich kolejność. Sporządzenie planu opracowania danych (plan obliczeń). Sporządzenie planu prezentacji wyników i ewentualnego szerszego opracowania.	Formy cyklu badawczego w modelu badań przez wspólne doświadczenie wg A. Wyki: Działanie i doświadczanie (zbieranie danych). Refleksja (analiza przeżytych doświadczeń). Integrowanie (łączenie zdobytego doświadczenia i wiedzy z wiedzą o charakterze intelektualnym). Komunikowanie się i planowanie (formułowanie wniosków co do uzyskanej wiedzy, zakreślenie dalszych celów badań). Ocena całego cyklu.
II - Gromadzenie danych
Zbieranie i opracowanie danych uzyskanych w badaniach odbywa się zgodnie z wymogami statystyki. Wyniki badań wyrażane są liczbami. Za pomocą testów, kodowanie. Narzędzia badawcze: skale, kwestionariusze, arkusze spostrzeżeń, techniki socjometryczne. Specyfika narzędzi - ograniczone.	Poprzez pełne zaangażowanie, uczestnictwo, bezpośredni kontakt, wczuwanie się w stany psychiczne badanych (pogłębiony wywiad) oraz drogą obserwacji (obserwacja uczestnicząca) dokonywanej bezpośrednio przez badacza. Badania w aspekcie jakościowym są dłuższe. Wyniki są niepowtarzalne i nieporównywalne. Badania są opisowe, pozbawione hipotez w celu uzyskania przez badacza możliwości niczym nieskrępowanej interpretacji obserwowanych zjawisk i procesów.
III - Badacz
Badacz jest obcym, bezstronnym, obiektywnym obserwatorem rzetelnie rejestrującym dane uzyskane podczas badania. Badacz ma uprzywilejowaną pozycję, jest wyłączony z procesu badawczego, działa z pozycji „lepiej widzącego”, często pełni rolę autorytetu, zachowuje dystans do badanego, może tendencyjnie ukierunkować tok badań.	Badacz jako obserwujący uczestnik, pełny uczestnik zbiorowości, którą bada. Badacz jest zaangażowany w badane procesy, jest integralną częścią procesu badawczego, przyjmuje rolę uczestnika badanych zjawisk poprzez fakt bezpośredniego doświadczania badanej rzeczywistości. Badacz działa jawnie, przyjmuje postawę otwartą wobec wizji problemu przedstawionej przez badanego.
IV - Podmiot badany - przedmiot badań
Przedmiot ma charakter statyczny. Badanych traktuje się na ogół jako jednorazowe, pasywne źródło wiedzy, badany staje wobec gotowych narzędzi badawczych i hipotez, jest na ogół całkowicie pozbawiony wpływu na przebieg procesu badawczego. Badani czasem nie są informowani, że są obiektem badań.	Przedmiot badań jest aktywny. Przedmiot badań jest traktowany jako Badany jest partnerem sytuacji badawczej, bierze się pod uwagę podmiotowe kompetencje badanego, kształtuje się osobowa i partnerska relacja między badanym a badaczem, uznaje się równość ich kompetencji, zakłada się aktywność badanych np. badany wpływa na treść, może zmienić kierunek badania. Badani są zawsze informowani, że mają być prowadzone badania nad nimi, są informowani o celu badania, o intencjach badacza.
V - Wizja jednostki
Jednostka jest tworem reaktywnym, wypadkową oddziaływania na nią praw rządzących życiem społecznym - a więc jest przedmiotem. Przedmiotowe traktowanie jednostki ludzkiej, jako źródła wiedzy.	Badany jest podmiotem badań, poinformowanym o ich celu. Podmiotowe traktowanie jednostki.
VI - Najczęściej stosowane metody badawcze
Metoda obserwacji. Eksperyment. Monografia. Metoda indywidualnych przypadków. Metoda sondażu diagnostycznego.	Metoda etnograficzna. Hermeneutyka. Metoda badań praktyki oświatowej. Studium przypadku. Etnografia. Fenomenologia. Metoda biograficzna. Teoria krytyczna. Metapoznanie. Otwarty wywiad pogłębiony (metoda dialogowa) Obserwacja uczestnicząca, czyli badanie przez wspólne doświadczenie.

Źródło: opracowanie własne

W niniejszej pracy, głównie przez wzgląd na jej specyfikę przeważa podejście ilościowe. Ujęcia jakościowe stanowią jego uzupełnienie.

2.1. CEL, PROBLEM ORAZ HIPOTEZY BADAWCZE

Problemy badawcze dotyczą „... określonej kategorii procesów i zjawisk oraz zachodzących między nimi zależności ...”. Pojawiają się wówczas gdy wiedza z zakresu danej kategorii jest niepełna i wymaga uzupełnienia.

J. Pieter uważa, że ” ... problem jest swoistą poznawczą przeszkodą lub trudnością do pokonania ...”. Jest to „ ... swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy (pewnego braku w dotychczasowej wiedzy) oraz cel i granicę pracy naukowej ...”.

M. Łobocki określa problemy badawcze jako „...pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych ...”

Uogólniając powyższe definicje należy stwierdzić, iż problem badawczy jest to pewne zadanie, określone jako pytanie wymagające odpowiedzi na drodze ukierunkowanego badania.

Doniesienia o przemocy w docierają do słuchaczy wielokrotnie w ciągu dnia. Mass media informują o kolejnych pobiciach, rozbojach, przemocy na ulicy, w szkole
i w domu.

Definicje dotyczące przemocy w rodzinie często formułowane są dla potrzeb określonych badań, stąd różnorodność propozycji. Czasami termin przemoc i agresja
w języku codziennym używane są zamiennie, co wprowadza dodatkowe zamieszanie, związane z ich zastosowaniem znaczeniowym.

Dlatego podejmując problematykę przemocy zarówno od strony naukowej można sformułować następujący problem główny:

Rodzina to system, grupę wzajemnie powiązanych ze sobą ludzi, z których każdy oddziałuje silnie na pozostałych, często w sposób ukryty.

Kolejnym, a zarazem istotnym składnikiem badania naukowego są hipotezy robocze. Stanowią one przypuszczalne, przewidywane odpowiedzi na pytania zawarte w problemach badań. Są to zdania, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są właściwym rozwiązaniem postawionych problemów.

T. Kotarbiński przez hipotezę rozumie „...wszelkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczy się wszelkie dane faktyczne, a więc także i domysły w postaci uogólnienia osiągniętego na podstawie danych wyjściowych...”.

T. Pilch sądzi, iż „...zbudowanie hipotezy jest zabiegiem polegającym na zbudowaniu domniemanej teorii, dotyczącej natury zjawiska, powiązań między elementami wielkości, proporcji itp.”.

Natomiast M. Łobocki twierdzi, iż „...hipotezy robocze są oczekiwanymi przez badacza wynikami planowanych badań”.

Hipotezy robocze choć są wnioskiem z dotychczasowej wiedzy, obserwacji i doświadczeń badacza, nie mogą być nigdy końcowym rezultatem badań.

Odpowiedzią na problem główny jest hipoteza główna, która brzmi następująco:

Rodzina to skomplikowana sieć: miłości, zazdrości, dumy, zmartwień, radości, winy - przypływy i odpływy ludzkich emocji w najszerszej gamie. Emocje te pojawiają się nieoczekiwanie, są efektem rodzinnych postaw, sposobów wzajemnego postrzegania się i wzajemnych stosunków. Są też źródłem przemocy w rodzinie.

Hipoteza szczegółowa wynika z hipotezy głównej, a jednocześnie jest określona przez problemy szczegółowe i brzmi następująco:

• przemoc wiąże zachowania agresywne z doznawaniem specyficznego, negatywnego napięcia emocjonalnego, które pojawia się gdy człowiek realizuje ważne dla siebie cele i zaspokoja w ten sposób swoje potrzeby,

• przemoc zaczyna się pojawiać wtedy, gdy w procesie zaspokajania indywidualnych potrzeb i realizacji związanych z nimi celów pojawiają się przeszkody.

M. Łobocki przyjmuje, iż zmienne zależne to „...czynniki podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych niezależnych”. Natomiast zmienne niezależne to „...pewne czynniki powodujące określone zmiany w innych czynnikach”.

Oprócz zmiennych zależnych i niezależnych w badaniu odrębną kategorię stanowią zmienne pośredniczące określane także mianem zmiennych modyfikujących. Według Z. Skornego „...stanowią one czynnik łączący zmienną niezależną z zależną. Inaczej mówiąc, oddziaływanie zmiennej niezależnej na zależną dokonuje się przy współudziale zmiennej pośredniczącej”.

M. Łobocki podaje natomiast, że „...aby stwierdzić, czy dane fakty czy zjawiska występują w interesującym nas przypadku, zachodzi konieczność ustalenia wskaźników, czyli pewnych zmiennych wskazujących na odrębność wspomnianych faktów lub zjawisk”.

2.2. TECHNIKI STOSOWANE W BADANIACH

W każdym procesie badawczym po sformułowaniu problemu i hipotez, ustaleniu zmiennych zależnych i niezależnych oraz wskaźników przystępuje się do dokonania doboru metod, technik i narzędzi badawczych.

Powinny one być dostosowane do podjętego problemu, czyli metoda powinna być funkcją problemu badań rozumie metodę badawczą jako „...sposób dochodzenia do twierdzeń uzasadnionych i sprawdzonych, ... a więc zespół czynności, które należy wykonać, i procesów, które muszą się odbyć, aby można było uzyskać uzasadnione
i sprawdzone twierdzenie o badanych faktach”.

M. Łobocki uważa, że „...metody są z reguły pewnym określonym systemem reguł, dotyczących organizowania określonej działalności badawczej tj. szeregu operacji poznawczych i praktycznych, kolejności ich zastosowania, jak również specjalnych środków i działań skierowanych z góry na założony cel badawczy”.

Z powyższych definicji wynika, że metoda badawcza jest określonym, powtarzalnym i racjonalnym sposobem poznawania pewnej kategorii faktów lub zjawisk.

W badaniach nad tym, jakie są motywy przemocy w rodzinie zastosowano metodę sondażu diagnostycznego i metodę obserwacji. Badanie socjologiczne, wymaga zastosowania odpowiednich technik badawczych te zaś stanowią przedmiot służący realizacji danej metody. W opisywanych badaniach wykorzystane zostały: analiza dokumentów, ankieta i wywiad nieskategoryzowany.

Realizując wyżej wymienione techniki posłużono się określonymi narzędziami badawczymi, które Z. Skorny definiuje jako „...środek pomocniczy wykorzystywany przy gromadzeniu materiałów empirycznych przydatnych przy rozwiązywaniu podjętego problemu badań”.

Tabela 3. Metody, techniki i narzędzia badawcze.

Metody badań	Techniki badawcze	Narzędzia badawcze
sondaż diagnostyczny	badania ankietowe	kwestionariusz
obserwacja	wywiad nieskategoryzowany	dyspozycje do wywiadu
analiza dokumentów

Źródło: opracowanie własne

W procesie badawczym jedną z wykorzystywanych technik było badanie ankietowe, które miało na celu rozeznanie w opiniach ofiar przemocy w rodzinie na temat przyczyn stosowania przemocy w rodzinie. Z technik badawczych zastosowano także wywiad.

M. Łobocki przyjmuje, iż wywiad „...istnieje w przypadku nawiązania bezpośredniego kontaktu słownego z osobami, które informują o badanych osobach”. Stanowi on „...odpowiednio ukierunkowany proces interakcji (wzajemnego oddziaływania) polegający na swobodnej wymianie ustnych wypowiedzi pomiędzy osobą przeprowadzającą rozmowę lub wywiad z osobą badaną lub informującą
o badanej osobie”.

2.3. CHARAKTERYSTYKA OSÓB BADANYCH

Badanie ankietowe przeprowadzono pośród pacjentów warszawskiego Ośrodka Ofiar Przemocy w Rodzinie „Dom”, działającego na warszawskiej Pradze, przy ul. Walecznych 59. Obecnie organizacja ta zrzesza około 500 zarejestrowanych uczestników deklarujących swoją przynależność do kilku grup terapeutycznych. Jednak jak pokazuje życie, w wielu przypadkach deklaracja ta składana jest jedynie „na papierze”.

Założeniem wspólnoty jest przede wszystkim pomoc psychologiczna skierowana do ofiar przemocy w rodzinie, dlatego placówka jest w ścisłym kontakcie
z ze szpitalami, w tym z Pogotowiem Ratunkowym oraz funkcjonariuszami Straży Miejskiej i Policji. Organizacja nie angażuje się jednak w przedsięwzięcia komercyjne ani nie wspiera finansowo żadnych innych organizacji. Przynależność do grupy jest dobrowolna, a większość pracowników wykonuje powierzone zadania nieodpłatnie
w ramach wolontariatu.

Spotkania mają charakter otwarty, w których uczestniczą jedynie ofiary przemocy. W spotkaniach mogą brać udział osoby o różnym stopniu wykształcenia, wykonujące różne zawody i wywodzące się z różnych środowisk, o różnych poglądach. Przewodnia zasada głosi równość wszystkich ludzi zaangażowanych w sprawy grupy.

Badania miały charakter anonimowy. Każdorazowo wypełnianie kwestionariusza ankiety poprzedzała informacja o celach badań oraz dokładna
i szczegółowa instrukcja.

Ponieważ prowadzone badania objęły różne elementy, dotyczące problemu przemocy w rodzinie, dobór próby badawczej był celowy. Objęto nim kobiety
i mężczyzn w różnych kategoriach wiekowych.

W poniższej tabeli przedstawiono podział badanych ze względu na płeć.

Tabela 4 Badani respondenci ze względu na płeć.

Płeć badanej próby	Respondenci	%
		n
Kobiety	50	50%
Mężczyźni	50	50%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Jak wynika z tabeli w badaniu wzięło udział 50 mężczyzn i 50 kobiet.

Rysunek 3 Struktura % badanych respondentów ze względu na płeć

źródło: opracowanie własne

Tabela 5 Podział badanych ze względu na wiek.

Wiek badanych	Respondenci	%
		n
Do 20 lat	37	37%
21-30 lat	35	35%
31-40 lat	22	22%
Powyżej 40 lat	6	6%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Jak wynika z tabeli 5 najbardziej liczną grupę badanej populacji stanowią osoby najmłodsze czyli 37 % to osoby poniżej 20 roku życia oraz osoby, których wiek mieści się w przedziale w przedziale od 21-30 lat (35%) oraz w przedziale 31-40 lat (22%) lat.

Rysunek 4 Respondenci ze względu na wiek

źródło: opracowanie własne

Ankietowanych zapytano również o miejsce zamieszkania. Tutaj podział badanej populacji wyglądał następująco:

Tabela 6. Podział ankietowanych ze względu na miejsce zamieszkania.

Statystyka odpowiedzi	Respondenci	%
		n
Wieś	18	18%
Małe miasto (do 20 tys. mieszkańców)	17	17%
średnie miasto (od 20 tys. mieszkańców)	17	17%
duże miasto (powyżej 100 tys. mieszkańców)	48	48%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 5 Procentowy podział badanych ze względu na miejsce zamieszkania

źródło: opracowanie własne

Jak wynika z powyższego najliczniejszą grupą ankietowanych stanowią osoby zamieszkujące duże miasta (48%) oraz małe i średnie miasta (w sumie 34%). Osoby pochodzące ze wsi stanowią 18% badanej populacji.

Respondentów poproszono także o podanie informacji dotyczących ich wykształcenia. Uzyskano następujące wyniki:

Tabela 7 Podział ankietowanych ze względu na wykształcenie.

Statystyka odpowiedzi	Respondenci	%
		n
Wyższe	10	10%
Średnie	11	11%
Zasadnicze zawodowe	30	30%
Podstawowe	49	49%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 6 Procentowy podział badanych ze względu na wykształcenie

źródło: opracowanie własne

Jak wynika z powyższego najliczniejszą grupę spośród ankietowanych tworzą osoby z wykształceniem podstawowym, które stanowią 49% badanej populacji oraz ankietowani z wykształceniem zasadniczym zawodowym - 30% badanej struktury. Wykształceniem średnim legitymuje się 11% badanych a wyższym - 10%.

W części metryczkowej zapytano ankietowanych również, w jakim charakterze obecnie i pracują.

Statystykę odpowiedzi zaprezentowano w tabeli oraz na rysunku 7:

Tabela 8 Podział badanych ze względu na rodzaj wykonywanej pracy.

Rodzaj wykonywanej pracy	Respondenci	%
		n
Nie pracuje	46	46%
Pracownik umysłowy	20	20%
Pracownik fizyczny	34	34%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 7 Procentowy podział badanych ze względu na rodzaj wykonywanej pracy

źródło: opracowanie własne

Spośród ankietowanych w chwili wypełniania kwestionariusza 46% badanych nie pracowało, 34% zadeklarowało, iż pracuje fizycznie, a 20% pracowało na stanowisku umysłowym.

Spośród rozdanych kwestionariuszy wszystkie ankiety zostały poprawnie wypełnione, ponieważ badacz czuwał nad ich poprawnością. Zgromadzony materiał empiryczny poddano analizie jakościowej i ilościowej.

ROZDZIAŁ III.
PROBLEMY PRZEMOCY W RODZINIE

3.1. PROBLEMY WYSTEPUJĄCE W RODZINIE

Jak wynika z poniższego bardzo specyficznie kształtują się formy przemocy stosowane wobec respondentów w okresie narzeczeństwa oraz w aktualnym związku. Narzeczeństwo często bywa okresem tzw. miłości romantycznej. Młodzi ludzie doznają poczucia silnej wspólnoty duchowej i wyłączności, są powiązani mocną więzią emocjonalną. B. Łobodzińska stwierdza, że w tym okresie „zasadniczą funkcją miłości jest zaspokojenie potrzeby szczęścia i pogoni za szczęściem”.

Poniżej zaprezentowano odpowiedzi na pytanie: W jakim związku Pan/Pani obecnie funkcjonuje?

Tabela 9 Statystyka odpowiedzi na pytanie: W jakim związku Pan/Pani obecnie funkcjonuje?

W jakim związku Pan/Pani obecnie funkcjonuje?	Respondenci	%
		n
Konkubinat	55	55%
Narzeczeństwo	14	14%
Małżeństwo	11	11%
Jestem sam/a	20	20%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 8 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie W jakim związku Pan/Pani obecnie funkcjonuje?

źródło: opracowanie własne

Jak wynika z powyższego 55% ankietowanych żyje w konkubinacie, 20% ankietowanych to osoby samotne, 14% żyje w narzeczeństwie a 11% badanych
w małżeństwie.

Badania wykazują, że z upływem lat zmieniają się jednak poglądy na istotę związków pary małżeńskiej. W podawanych motywach zawierania małżeństwa pojawiają się elementy rzeczowe, praktyczne oraz także uczucia miłości.

Sytuację materialną osób pokrzywdzonych można rozpatrywać w kontekście całej rodziny objętej problemem przemocy. Na pytanie: Jak ocenia Pan/Pani sytuacją materialną Pańskiej rodziny? uzyskano następujące odpowiedzi:

Tabela 10 Statystyka odpowiedzi na pytanie: Jak ocenia Pan/Pani sytuację materialną Pańskiej rodziny?

Jak ocenia Pan/Pani sytuację materialną Pańskiej rodziny?	Respondenci	%
		n
Zła	20	20%
Przeciętna	74	74%
Dobra	5	5%
Bardzo dobra	1	1%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 9 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie: Jak ocenia Pan/Pani sytuację materialną Pańskiej rodziny?

źródło: opracowanie własne

Jak wynika z powyższego wielu, bo 74% respondentów oceniło swoją sytuację za przeciętną. Jednak w swoich wypowiedziach w trakcie wypełniania ankiety często to pytanie opatrzone było dodatkowym komentarzem słownym: „w zasadzie nie jest najlepiej, mam tylko na chleb i opłaty, ale są tacy co mają gorzej, więc moja sytuacja jest przeciętna".

Na tej podstawie można stwierdzić, że albo standardem życia respondentów jest fakt posiadanego mieszkania (nawet jeżeli mają kłopoty z jego utrzymaniem), zapewnienie wyżywienia, za czym przemawiałaby takie stwierdzenia jak „mam gdzie mieszkać i co jeść to znaczy, że jest przeciętnie”, albo nastąpiła taka pauperyzacja społeczeństwa, że zapewnienie sobie podstaw funkcjonowania (mieszkania i żywności), jest uważana za normę przeciętności.

Trudno jest jednoznacznie określić przyczyny przemocy w rodzinie. Składa się na nie wiele elementów i towarzyszących im zjawisk, które są postrzegane jako przyczyny. W trakcie badań postawiono respondentom pytanie, co według nich jest przyczyną przemocy w rodzinie. W odpowiedziach najczęściej podawano: alkohol, brak pracy, niedostatek pieniędzy, przekonanie, że normy, zwyczaje zezwalają na przemoc.

Tabela 11 Statystyka odpowiedzi na pytanie: Co w Pana/Pani opinii jest przyczyną przemocy w Pana/Pani rodzinie?

Co w Pana/Pani opinii jest przyczyną przemocy w Pana/Pani rodzinie?	Respondenci	%
		n
Alkohol	75	75%
Brak pracy	10	10%
Ubóstwo	10	10%
Normy, zwyczaje zezwalają na przemoc	5	5%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 10 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie: Jak ocenia Pan/Pani sytuację materialną Pańskiej rodziny?

źródło: opracowanie własne

Analizując uzyskane dane, można stwierdzić, że 75% ankietowanych za przyczynę przemocy w rodzinie uważa alkohol. Jako inne przyczyny w dalszej kolejności wymieniano brak pracy, niedostatek.

Alkohol został uznany przez respondentów za główną przyczynę przemocy. Towarzyszy prawie każdej sytuacji konfliktowej, jest postrzegany jako główne zło
i przyczynę trudnej sytuacji ofiary.

Brak pracy i pieniędzy znalazły się na drugim i trzecim miejscu na liście przyczyn przemocy. Oba czynniki korelują ze sobą. Powodują zachwianie bezpieczeństwa i bytu rodzinnego.

Zastanawiające jest, że tak mało ofiar przemocy (9%) pokusiło się
o stwierdzenie, że normy, zwyczaje zezwalają na przemoc. Wynika, to nie tylko
z patriarchalnego modelu rodziny, ale także faktycznego przyjęcia relacji opartych na przymusie zaobserwowanym w domu rodzinnym. Ofiary zdają sobie sprawę, że złe traktowanie jest dla nich krzywdzące, jednocześnie nie podejmują próby zastanowienia się, dlaczego tak się dzieje.

Wiara i praktyki religijne stanowią wsparcie duchowe dla ofiar przemocy.
J Kozielecki stwierdza, że zachowania religijne podlegają behawiorystycznym prawom. Ludzie chodzą do kościoła modlą się, wykonują dobre uczynki, ponieważ instytucje religijne są źródłem wzmocnień. Ten rodzaj psychoterapii jest również stosowany przez osoby objęte przemocą domową. Często żyją w długotrwałym stresie, z nakładającymi się na siebie urazami. W tym wypadku kontakt z kościołem pełni dla nich rolę autopsychoterapii poprzez wiarę.

Tabela 12 Statystyka odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pan/Pani wierzący/a?

Czy jest Pan/Pani wierzący/a?	Respondenci	%
		n
Wierzące	90	90%
Nie wierzące	10	10%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 11 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pan/Pani wierzący/a?

źródło: opracowanie własne

Z badań wynika, że w większości respondenci deklarują się jako osoby wierzące - 90%. Stosunkowo niewielka jest liczba osób - 10%.

W tym miejscu zaznaczyć jednak należy, iż bez względu na akcentowanie pozytywnej lub/i negatywnej roli religii w budowaniu strategii radzenia sobie ze stresem należy podkreślić, iż autorytet religii jako instytucji daje wsparcie moralne
w sytuacjach stresowych, w tym także osobom wobec których stosowana jest przemoc domowa. J. Terelak stwierdza, że w ramach systemów edukacyjnych znaczącą rolę odgrywają różne systemy religijno-wyznaniowe, które z jednej strony mogą być źródłem stresu (np. konflikty sumienia, lęk przed grzechem i karą wieczną), a z drugiej oparciem instytucjonalnym (kościół) i moralnym (religia) w sytuacjach kryzysów życiowych, zwłaszcza u ludzi w wieku emerytalnym.

3.2. RODZAJE I OFIARY PRZEMOCY

Część pytań dotyczyło stosowania przemocy w rodzinie ofiary w okresie dzieciństwa oraz w aktualnym związku z osobą spraw­cy (narzeczeństwa, małżeństwa, konkubinatu).

Tabela 13 Czy w Pana/Pani domu rodzinny stosowano przemoc?

Czy w Pana/Pani domu rodzinny stosowano przemoc?	Respondenci	%
		n
Tak	75	75%
Nie	25	25%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 12 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie: Czy w Pana/Pani domu rodzinny stosowano przemoc?

źródło: opracowanie własne

Z danych wynika, że w domach rodzinnych, jak i wobec co najmniej 2/3 respondentów nie sto­sowano przemocy.

Przemoc psychiczna i przemoc fizyczna w okresie dzieciństwa była obecna
w całej badanej grupie w niezbyt dużym stopniu, jednak postrzeganie przemocy wobec siebie w dzieciństwie często było komentowane przez respondentów w sposób następujący „każdy przecież dostał jakieś bicie, ojciec czasami wlał, ale w normie, każdy przecież oberwał w domu”. Z tych wypowiedzi można wnioskować, że często przemoc fizyczna, a co za tym idzie również psychiczna były traktowane przez respondentów raczej jako forma dyscyplinowania, stosowana w każdej rodzinie. Powyższe procentowe przedstawienie przemocy w rodzinie wobec respondentów
w okresie dzieciństwa nasuwa dwa wnioski:

1. w okresie dzieciństwa w rodzinie pochodzenia respondentów nie stosowano żadnych form przemocy, a stosowane formy dyscyplinowania mieściły się
   w kulturowych normach wychowawczych rodziny;

2. respondenci prezentowali swoje rodziny pochodzenia jako rodziny bez przemocy, funkcjonujące w granicach przyjętych norm obyczajowych. Takie przedstawienie rodziny może się łączyć z próbą zaprezentowania siebie, co prawda jako ofiary przemocy, ale wywodzącej się z rodziny dobrze funkcjonującej.

Przemoc psychiczna stosowana w aktualnym związku ofiar oraz w okresie narzeczeństwa.

Tabela 14 Z jakimi formami przemocy psychicznej spotyka się Pan/Pani w domu?

Z jakimi formami przemocy psychicznej spotyka się Pan/Pani w domu?	Respondenci	%
		n
Wyzy­wanie	36	75%
Poniżanie i upokarzanie	34	25%
Narzucanie własnych sądów	18	18%
Groźba zabójstwa	12	12%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 13 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie: Z jakimi formami przemocy psychicznej spotyka się Pan/Pani w domu?

źródło: opracowanie własne

Analizując uzyskane dane, można stwierdzić, że najczęstszą formą przemocy psychicznej zarówno w narzeczeństwie, jak i w obecnym związku jest wyzywanie - 36%. Następnymi są: poniżanie i upokarzanie - 34%, narzucanie własnych sądów - 18% w związku, groźba zabójstwa - 12%.

Szczególnie niepokojąca wydaje się liczba groźby zabójstwa, ponieważ może stanowić istotne zagrożenie dla życia i zdrowia całej rodziny. Sprawca przemocy pozostający pod wpływem alkoholu i emocji faktycznie może dopuścić się gwałtownych zachowań.

Tabela 15 Z jakimi formami przemocy fizycznej spotyka się Pan/Pani w domu?

Z jakimi formami przemocy fizycznej spotyka się Pan/Pani w domu?	Respondenci	%
		n
Popychanie	40	40%
Uderzanie pięścią, kopanie	38	38%
Rzucanie przedmiotami	22	22%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 14 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie: Z jakimi formami przemocy fizycznej spotyka się Pan/Pani w domu?

źródło: opracowanie własne

Analizując uzyskane dane można stwierdzić, że najczęściej stosowanymi formami przemocy fizycznej są: popychanie - 40%, uderzanie pięścią, kopanie - 38, rzucanie przedmiotami 22%.

Jednak relacje osób wobec których stosowana jest przemoc, zwłaszcza fizyczna, czasami są dla osób postronnych zaskakujące. Ofiary skarżą się na swoich partnerów, ale jednocześnie usiłują wytłumaczyć sobie ich postępowanie, zracjonalizować to, co wydaje się nie do przyjęcia. Tłumaczą zachowania sprawców, doszukując się często ich dobrych stron. Zdarzenia trudne, związane z bolesną przemocą fizyczną składają na karb działania alkoholu, bezrobocia i innych czynników.

Tabela 16 Czy ktoś z Pana/Pani bliskich zna Pański problem?

Czy ktoś z Pana/Pani bliskich zna Pański problem?	Respondenci	%
		n
Tak	10	10%
Nie	90	90%
Ogółem	100	100%

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 15 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie: Czy ktoś z Pana/Pani bliskich zna Pański problem?

źródło: opracowanie własne

Jak wynika z powyższego 90% ofiar przemocy ukrywa swój problem przed bliskimi i przyjaciółmi. Dlaczego tak się dzieje?

Najczęstszą przyczyną ukrywania przemocy jest: wstyd przed rodziną
i sąsiadami - 70 odpowiedzi chęć zachowania wizerunku dobrze funkcjonującej rodziny 85 odpowiedzi oraz niewiedza dotycząca form pomocy - 15 odpowiedzi.

Tabela 17 Dlaczego ukrywa Pan/Pani swój problem? (pytanie wielokrotnego wyboru)

Dlaczego ukrywa Pan/Pani swój problem?	Respondenci
Wstyd przed rodziną i sąsiadami	70
Chęć zachowania wizerunku dobrze funkcjonującej rodzi­ny	85
Niewiedza	15

Źródło: opracowanie własne

Rysunek 16 Procentowy układ odpowiedzi na pytanie: Dlaczego ukrywa Pan/Pani swój problem?

źródło: opracowanie własne

Na tej podstawie można wnioskować, że zachowanie wizerunku dobrej rodziny jest dla respondentów niezmiernie ważne. Wartość rodziny, postrzeganie jej jako funkcjonującej prawidłowo jest jednym z bardziej znaczących elementów działania
w życiu respondentów.

Ponadto respondenci wymieniali kolejno: brak wiary w pomoc ludzi i instytucji, przekonanie, że ofiara sama poradzi sobie z tym problemem, obawę przed wzrostem przemocy jako kary za jej ujawnienie, pozostanie bez środków do życia. Trudności ze znalezieniem pracy i mieszkania respondenci usytuowali w dalszej kolejności.

3.3. ANALIZA WYWIADÓW

Dla potrzeb niniejszej pracy autor przeprowadził również 24 wywiady
z osobami, które biorą udział w procesie pomocy ofiarom przemocy domowej. Znaleźli się pośród nich policjanci, prokurator, sędziowie, pracownicy opieki społecznej, pedagodzy, psycholodzy, lekarze, księża zakonnice oraz pełnomocnik do spraw uzależnień. Rozmówcy chętnie wypowiadali się na temat przemocy wewnątrzrodzinnej, wysuwali własne wnioski, często odnosili je do aktualnej sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów z przedstawicielami różnych grup zawodowych można stwierdzić co następuje.

Poszczególne grupy zawodowe podchodzą do problemu przemocy w rodzinie
z punktu widzenia własnych kompetencji. Policjanci zwracają uwagę na to, że ich działania są doraźne, a problem przemocy powinien być rozwiązywany przez psychologów lub zespół osób zajmujących się pomocą psychologiczną. Natomiast psycholodzy, pedagodzy i pracownicy opieki widzieli potrzebę zajęcia się problemem przemocy przez instytucje takie jak policja, prokuratura, sąd. Działania psychologiczne postrzegają jako wspomagające konkretną pomoc prawną. Z kolei sędziowie widzą potrzebę pomocy psychologicznej oraz zmian o charakterze ogólnospołecznym, polegających na właściwych posunięciach ekonomicznych, zmniejszeniu bezrobocia, kształtowania modelu rodziny opartej na podstawowych wartościach. Nieco inne podejście prezentują księża, odnoszący swoje opinie do chrześcijańskich wartości. Lekarze brali pod uwagę potrzebę współdziałania wszystkich służb w ramach swoich kompetencji. W wypowiedziach reprezentantów wszystkich zawodów dało się zauważyć chęć obarczania innych grup zawodowych koniecznością udzielania pomocy ofiarom przemocy.

Fakty przemocy w rodzinie są postrzeganie jako problem o charakterze społecznym. Wskazywały na to wypowiedzi reprezentantów wszystkich grup zawodowych, z którymi przeprowadzono wywiady. Stali oni na stanowisku, że zmiany ustrojowe i społeczne, które przyczyniły się do pauperyzacji społeczeństwa mają ogromny wpływ na przemoc w rodzinie.

Czynnikami , które sprzyjają przemocy w rodzinie według osób udzielających wywiadów są przede wszystkim alkohol, powodujący wzrost emocji i agresywne zachowania w konfliktach rodzinnych, zależność ekonomiczna ofiary przemocy od sprawcy, stereotypy dotyczące funkcjonowania rodziny. Wymieniano również niepowodzenia jednego z partnerów oraz ich status społeczny, wykształcenie, środowisko, w którym żyją, złe funkcjonowanie rodziny, brak przygotowania do życia w rodzinie oraz brak porozumienia między partnerami. Następnie kłopoty materialne,
a nawet patologie związane z ubóstwem, co prowadzi do konfliktów, a następnie przemocy. Wymieniano również, zmiany społeczne, ogólne poczucie zagrożenia,
a także gloryfikowanie przez mass media posiadania pieniędzy i dóbr materialnych, bez zwracania uwagi na wartości rodzinne.

Wszyscy widzieli ogromną potrzebę stworzenia ośrodków interwencji kryzysowej, których zadaniem byłaby kompleksowa pomoc ofiarom przemocy. Ośrodki tego typu powinny posiadać całodobowe hotele, w których ofiara przemocy często
z dziećmi mogłaby w ciągu dwóch, trzech miesięcy podjąć dalsze decyzje. Powinni tam pracować wyspecjalizowani pracownicy głównie psycholodzy, pedagodzy, prawnicy
lekarze zapewniający kompleksową opiekę, doradztwo i wsparcie.

3.4. WNIOSKI

W rodzinach z problemem przemocy często funkcjonuje model rodziny patriarchalnej. Dominującą osobą jest mężczyzna, posiadający wykształcenie podstawowe lub zawodowe (chociaż zdarzają się sprawcy z wykształceniem średnim
i wyższym, jednak w tych rodzinach problem przemocy jest rzadziej ujawniany), to często mężczyzna, który w własnym przekonaniu ma uprawnienia do tego, żeby bić nawet bez wyraźnych powodów.

W tych rodzinach głęboko zakorzenione są aktywnie funkcjonujące do dzisiaj stereotypy wyniesione z domów rodzinnych. Zwłaszcza stereotyp silnego mężczyzny
i podporządkowanej kobiety jest mocno osadzony w świadomości.

Przemocy w rodzinie sprzyja rodzaj anonimowości, wynikającej z osiedlowej zabudowy, czasem oddalenie od rodzinnych miejscowości oraz frustracja rodząca się na bazie przemian społecznych ostatnich lat, oraz brak perspektyw życiowych. Sprzyja temu również system kontroli społecznej oraz niechęć do ujawniania przemocy przez same ofiary.

Nie bez wpływu jest światopogląd odwołujący się do usankcjonowanej, nierozerwalności związku małżeńskiego. W konsekwencji utrwala się przekonanie, że przemoc nie jest przyczyną do rozstawania się z partnerem czy rozwodu.

ZAKOŃCZENIE

Na koniec niniejszych rozważań zaznaczyć należy, iż ofierze przemocy
w naszym kraju nie gwarantuje się pełnej i długofalowej sieci wsparcia ze strony rodziny, znajomych, instytucji, zajmujących się tymi problemami. Problem przemocy
w rodzinie jest problemem społecznym i konieczne staje się podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych w tym zakresie.

Przykładem takich działań jest ogólnopolski ruch na rzecz pomocy ofiar przemocy w rodzinie Niebieska linia. Działania prowadzone przez Niebieską linię - posiadającą już spore doświadczenia, dużą bazę danych oraz wiele zaangażowanych
w ten ruch osób i instytucji są godne uwagi i naśladowania, ale nie mogą zastąpić rozwiązań prawnych, chroniących ofiary przemocy i faktycznych działań lokalnych społeczności.

Praktycznie rzeczywistość nieco koryguje powyższe przedsięwzięcia. Nowa procedura interwencji policyjnych nie zawsze jest postrzegana przez osoby z niej korzystające jako pomoc. Ponadto sam proces jej wdrażania oraz forma dokumentowania mają również swoich przeciwników. Niebieskie karty przyczyniły się do statystycznego wzrostu liczby przemocy w rodzinie, co mimo wszystko prawdopodobnie nie oddaje rzeczywistego stanu tego zjawiska. Z przeprowadzonych badań OBOP-u wynika, że społeczeństwo generalnie przeciwne jest faktom przemocy wewnątrzrodzinnej, ale często wychodzi z założenia, że nie należy ingerować w sprawy rodzinne.

Znaczącą rolę odgrywa kwestia uzależnienia emocjonalnego, ekonomicznego oraz czynników socjokulturowych w przemocy domowej. Na tej podstawie można wyciągnąć wniosek, że powyższe czynniki sprzyjają powstawaniu nie tylko postaw agresywnych, ale i rodzenia się zjawiska przemocy w rodzinie.

Istnieje również strategia pomocy osobom wchodzącym w skład dysfunkcyjnej rodziny. Jedną z takich instytucji jest Al - Anon. Al - Anon jest wspólnotą
o światowym zasięgu, która proponuje samopomocowy program powrotu do zdrowia rodzin i przyjaciół alkoholików. Wspólny problem tworzy pomiędzy jednostkami
i grupami więź, którą chroni zasada anonimowości. Ten rodzaj działalności przetransponował postulaty Dwunastu Kroków na potrzeby osób uwikłanych w proces współuzależnienia.

Pierwszy krok zakłada uświadomienie bezsilności wobec przemocy , to pozwala na rozpoczęcie pracy nad sobą i przewartościowania własnego postrzegania.

Drugi krok akcentuje fakt wspomagania procesu leczenia poprzez mechanizmy duchowe i wiarę.

Trzeci krok odwołuje się do ingerencji boskiej w sprawy osoby uzależnionej.

Czwarty krok to rozrachunek moralny i obiektywna analiza dotychczasowego życia.

Krok piąty zakłada podzielenie się wnioskami z przeprowadzonej analizy
z innymi ludźmi oraz z Bogiem. Takie postępowanie ma na celu zniesienie poczucia samotności.

Kroki szósty i siódmy zakładają gotowość do pracy nad własnym charakterem przy pomocy boskiej ingerencji.

Krok ósmy to stworzeniu listy osób, wobec których należy się zrehabilitować
i zadośćuczynić poniesione krzywdy.

Krok dziewiąty i dziesiąty to zobowiązanie do moralnego rozrachunku
i przyznania się do popełnionych błędów i naprawienia ich, zakłada, że stan ten ma charakter stały.

Krok jedenasty to ulepszanie siebie poprzez medytację i modlitwę, dzięki której doskonali się więź z Bogiem.

Krok dwunasty zakłada, że osoba pracująca nad sobą może nieść przesłanie innym uzależnionym i w konsekwencji wspierać ich proces leczenia.

Na terenie naszego kraju ta forma działalności została zaadoptowana w 1980 roku.

Podobne zadania stoją przed grupami Alateen, Alaton, grupa Dorosłych Dzieci Alkoholików, których terapeutyczne programy kierowane są do dzieci i młodzieży
z rodzin alkoholików.

Dokonując próby uogólnienia można konkludować, że ofiary przemocy swoim zachowaniem tj. uległością, wycofaniem, wyuczoną bezradnością, wyrażają przyzwolenie na oparte na przymusie relacje z partnerem. Tym samym przejawiają postawę roszczeniową, która utrudnia im kontakty z instytucjami, mogącymi udzielić wsparcia. W relacjach z partnerem, opartych na kole przemocy w połączeniu z wyżej wymienionymi zachowaniami, tworzą model rodziny, który może generować następne ofiary lub sprawców przemocy wewnątrzrodzinnej.

Ponadto można stwierdzić, że wiek badanych, pochodzenie, wykształcenie, przekonania na temat przemocy, religia, mogą mieć znaczący wpływ na prezentowane przez nich postawy.

ANKIETA

Zwracam się do Państwa z prośbą o wypełnienie poniżej zamieszczonej ankiety. Ankieta jest anonimowa i po analizie wyników wykorzystana będzie do pracy magisterskiej badającej problemy przemocy w rodzinie. Ankieta kierowana jest do osób w różnym wieku. Wybrane odpowiedzi przez Pana/Panią proszę zakreślić krzyżykiem X w oznaczonym polu oraz uzupełnić wykropkowane miejsca.

I. Dane respondenta:

Płeć: K  M 

Wiek:  do 20 lat  21 do 30 lat  31 do 40 lat

 powyżej 40 lat

II. Miejsce zamieszkania:

 Wieś

 Małe miasto do 20 000 osób

 Średnie miasto od 20 000 osób

 Duże miasto powyżej 100 000 osób

III. Wykształcenie:

 Podstawowe

 Zasadnicze zawodowe

 Średnie

 Wyższe

IV. Rodzaj wykonywanej pracy

• Nie pracuję

• Pracownik umysłowy

• Pracownik fizyczny

Pytania ankietowe:

1. W jakim związku Pan/Pani obecnie funkcjonuje?

• Konkubinat

• Narzeczeństwo

• Małżeństwo

• Jestem sam/a

2. Jak ocenia Pan/Pani sytuację materialną Pańskiej rodziny?

• Zła

• Przeciętna

• Dobra

• Bardzo dobra

3. Co w Pana/Pani opinii jest przyczyną przemocy w Pana/Pani rodzinie?

• Alkohol

• Brak pracy

• Ubóstwo

• Normy, zwyczaje zezwalają na przemoc

4. Statystyka odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pan/Pani wierzący/a?

• Wierzące

• Nie wierzące

5. Czy w Pana/Pani domu rodzinny stosowano przemoc?

• Tak

• Nie

6. jakimi formami przemocy psychicznej spotyka się Pan/Pani w domu?

• Wyzy­wanie

• Poniżanie i upokarzanie

• Narzucanie własnych sądów

• Groźba zabójstwa

7. Z jakimi formami przemocy fizycznej spotyka się Pan/Pani w domu?

• Popychanie

• Uderzanie pięścią, kopanie

• Rzucanie przedmiotami

8. Czy ktoś z Pana/Pani bliskich zna Pański problem?

• Tak

• Nie

9. Dlaczego ukrywa Pan/Pani swój problem? (pytanie wielokrotnego wyboru)

• Wstyd przed rodziną i sąsiadami

• Chęć zachowania wizerunku dobrze funkcjonującej rodzi­ny

• Niewiedza

Dziękuję za wypełnienie ankiety

BIBLIOGRAFIA

1. Brzezińska A.: Jak rodzi się agresja? [w:] Dzieci i młodzież wobec agresji
   i przemocy, red. A. Brzzezińska, E. Honorowska, Scholar, Warszawa 2007

2. Cackowski Z.: Trud i sens ludzkiego życia, Warszawa 1981, Książka i Wiedza

3. Eckhardt A.: Autoagresja, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 1998

4. Hanausek T.: Przemoc jako forma działania przestępczego, PWN, Kraków 1966

5. Jarosz M. (red.), Wybrane zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1975

6. Kmiecik-Baran K.: Przemoc wobec dzieci -diagnoza i interwencja [w:] Przemoc dzieci i młodzieży i w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, red. J. Papież, A. Płukis, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1998

7. Kobusińska M.: Pozycja zajmowana w rodzinie a otwartość i rezerwa wobec otoczenia [w:] Porębska M. (red.): Kształtowanie się podstaw rozwoju psychicznego człowieka w rodzinie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993

8. Kozielecki J.: Koncepcje psychologiczne człowieka, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996

9. Lipowska-Teutsch A.: Wychować, wyleczyć, wyzwolić, PARPA, Warszawa 1998

10. Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1982

11. Łobo­dzińska B.: Młodość, miłość, małżeństwo, Warszawa 1971

12. Mądrzycki T.: Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, WSiP, Warszawa 1977

13. Nowak S.: Metodologia badań społecznych. Zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa Obuchowska I.: Przemoc w wychowaniu, „Kwartalnik Pedagogiczny" nr 4/134, Warszawa 1989

14. Okoń W.: Zabawa a rzeczywistość, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995

15. Olechnicki K., Załęcki P.: Słownik socjologiczny, wyd. II poprawione, Wyd. Graffiti BC, Toruń 1988

16. Pawlica B., Woźniak-Krakowian A.: Psychologiczna i socjologiczna analiza zjawiska przemocy w rodzinie na terenie województwa częstochowskiego w latach 1990 - 1995 [w:] Stanik J. M., Majchrzak Z. (red.): Przemoc w rodzinie: diagnoza, orzecznictwo, profilaktyka, Katowice 1998,

17. Pieter J.: Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa 1975

18. Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995

19. Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984

20. Sisson P.: Wewnętrzne przebudzenie, Wydawnictwo Medium, Warszawa 1977

21. Skorny Z.: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, WSiP, Warszawa1984

22. Społeczeństwo wobec przemocy, Raport Komitetu Badań nad Przemocą, Zbrodnią i Występkiem

23. Sztander W.: Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy. „Niebieska Linia”, Pismo Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagającym Ofiarom Przemocy, nr 5/99

24. Torelak J. F.: Stres psychologiczny, Bydgoszcz 1995

25. Tyszka Z.: Socjologia rodziny, PWN, Warszawa 1976

26. Wyka A.: Model badań poprzez wspólne doświadczenie, czyli o pewnej wersji empirii jakościowej, Kultura i Społeczeństwo, Nr 2, Warszawa 1985

27. Zaczyński W.: Pedagogika, PWN, Warszawa 1978

SPIS TABEL I RYSUNKÓW

Wyrażam zgodę na publikowanie mojej pracy dyplomowej oraz udostępnienie jej
w czytelniach Biblioteki Pedagogicznej WSRR.

...............................................................

(czytelny podpis autora)

Brzezińska A.: Jak rodzi się agresja? [w:] Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, red.
A. Brzzezińska, E. Honorowska, Scholar, Warszawa 2007, s. 107.

wydana w roku 1939: Frustration and aggression J. Dollarda, L. W. Dooba, N. E. Millera, O. Hobarda Mowrera i R. R. Searsa oraz wydana w roku 1957. Agresja w okresie dorastania A. Bandury i R. H. Waltersa.

Tamże, s. 107.

Obuchowska I.: Przemoc w wychowaniu, „Kwartalnik Pedagogiczny" nr 4/134, Warszawa 1989,
s. 28.

Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984, s. 14.

Olechnicki K., Załęcki P.: Słownik socjologiczny, wyd. II poprawione, Wyd. Graffiti BC, Toruń 1988,
s. 167.

Lipowska-Teutsch A.: Wychować, wyleczyć, wyzwolić, PARPA, Warszawa 1998, s. 12.

Sztander W.: Na czym polega pomaganie ofiarom przemocy. „Niebieska Linia”, Pismo Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagającym Ofiarom Przemocy, nr 5/99, s. 18.

Opis granic psychologicznych podejmuje Pia Mellody w swojej pracy Toksyczne związki, Warszawa 1993.

Hanausek T.: Przemoc jako forma działania przestępczego, PWN, Kraków 1966, s. 59 i 80.

Kmiecik-Baran K.: Przemoc wobec dzieci -diagnoza i interwencja [w:] Przemoc dzieci i młodzieży
w perspektywie polskiej transformacji ustrojowej, red. J. Papież, A. Płukis, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1998, s. 364, 365.

Brzezińska A.: Jak rodzi się agresja?, op. cit., s. 108.

Społeczeństwo wobec przemocy, Raport Komitetu Badań nad Przemocą, Zbrodnią i Występkiem,
s. 8-9.

Tyszka Z.: Socjologia rodziny, PWN, Warszawa 1976, s. 230.

Nowak S.: Metodologia badań społecznych. Zagadnienia ogólne, PWN, Warszawa 1970, s. 441.

Tyszka Z.: Socjologia rodziny, op. cit., s. 230-231.

Jarosz M. (red.), Wybrane zagadnienia patologii społecznej, Warszawa 1975, s. 7.

Pawlica B., Woźniak-Krakowian A.: Psychologiczna i socjologiczna analiza zjawiska przemocy
w rodzinie na terenie województwa częstochowskiego w latach 1990 - 1995 [w:] Stanik J. M.,
Majchrzak Z. (red.): Przemoc w rodzinie: diagnoza, orzecznictwo, profilaktyka, Katowice 1998,s. 58

Eckhardt A.: Autoagresja, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 1998, s. 77.

Tamże, s. 77.

Eckhardt A.: Autoagresja, op. cit., s. 62.

Tamże, s. 85.

Forward S.: Toksyczni rodzice, op. cit., s. 166.

Sisson P.: Wewnętrzne przebudzenie, Wydawnictwo Medium, Warszawa 1977, s. 19.

Kobusińska M.: Pozycja zajmowana w rodzinie a otwartość i rezerwa wobec otoczenia [w:]
Porębska M. (red.): Kształtowanie się podstaw rozwoju psychicznego człowieka w rodzinie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993, s. 48.

Winnicka E.: Pozycja w rodzinie a angażowanie się w działanie [w:] Porębska M. (red.): Kształtowanie się podstaw..., op. cit., s. 64.

Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie, op. cit., s. 131.

W badaniach Gellesa (1981) wskaźnik ten wynosi 27%. Rezultaty badań Sedlaka (1988) ujawniły 25% mężczyzn ofiar, a Blackman (1989) - tylko 3,3%. Prawidłowości tych nie odzwierciedlają dane kryminologiczne, zgodnie z którymi udział kobiet w Polsce w przestępstwach przeciwko rodzinie wynosi 3,2-3,9%. Natomiast G.D. Sanders (1988) badając agresywność kobiet bitych szukających pomocy
w schroniskach dla ofiar przemocy, stwierdził, że 75% badanych ofiar uczestniczyło w jakieś formie przemocy w relacjach małżeńskich; 50-60% stosowało surowe metody to znaczy kopanie, bicie pięścią lub bicie przedmiotem, około 12% użyło w bójce z mężem broni lub noża op. cit., s. 79.

Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie, op. cit., s. 131.

Pawlica B., Woźniak-Krakowian A.: Psychologiczna i socjologiczna, op. cit., s. 58.

Sisson P.: Wewnętrzne przebudzenie, op. cit., s. 30.

Cackowski Z.: Trud i sens ludzkiego życia, Warszawa 1981, Książka i Wiedza, s. 49.

Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie, op. cit., s. 214.

Mądrzycki T.: Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, WSiP, Warszawa 1977,
s. 189-190.

Okoń W.: Zabawa a rzeczywistość, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995, s. 110.

Zaczyński W.: Pedagogika, PWN, Warszawa 1978, s. 10.

Pieter J.: Zarys metodologii pracy naukowej, PWN, Warszawa 1975, s. 104.

Wyka A.: Model badań poprzez wspólne doświadczenie, czyli o pewnej wersji empirii jakościowej, Kultura i Społeczeństwo, Nr 2, Warszawa 1985, s. 95

Wyka A.: Model badań poprzez wspólne doświadczenie, czyli o pewnej wersji empirii jakościowej, op. cit., s. 95.

Skorny Z.: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, WSiP, Warszawa1984, s. 74.

Pieter J.: Zarys metodologii pracy naukowej, op. cit., s. 30

Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1982, s. 56.

Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych, s. 156.

Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995, s. 159.

Skorny Z.: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki , op. cit., s. 51.

Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych, op. cit., s. 77.

Skorny Z.: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, op. cit., s. 90.

Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych, op. cit., s. 79.

Skorny Z.: Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, op. cit., s. 90.

Łobocki M.: Metody badań pedagogicznych, op. cit., s. 288.

Por. Łobo­dzińska B.: Młodość, miłość, małżeństwo, Warszawa 1971.

Kozielecki J.: Koncepcje psychologiczne człowieka, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996, s. 43-45.

Torelak J. F.: Stres psychologiczny, Bydgoszcz 1995, s. 327.

7

---