Wielkie odkrycia geograficzne
Wielkie odkrycia geograficzne związane są z szeregiem wypraw oceanicznych na przełomie XV i XVI w. oraz z postępem technicznym w dziedzinie żeglugi, chęcią zdobycia złota i srebra, których wówczas brakowało w Europie, oraz poszukiwaniem nowych dróg morskich. Przede wszystkim jednak początek odkryć spowodowało zakończenie tzw. Rekonkwisty, czyli usunięcie Arabów z Pół. Iberyjskiego, skutkiem czego szlachta hiszpańska i portugalska znalazła się bez zajęcia I to właśnie z niej złożone były załogi wypraw wyruszających w poszukiwaniu nowych lądów.
Skutki wielkich odkryć geograficznych dla Europy
Doprowadziły one do odkrycia nowych lądów i sporządzenia nowych map w wyniku czego zmienił się obraz geografii świta na taki jaki znamy obecnie oraz sprowadzenie do Europy wielu nie znanych dotąd gatunków roślin, a także cennych kruszców
Kolonizacja Ameryki Środkowej i Południowej
W XVII w. trwa kolonizacja obu kontynentów amerykańskich przez Europejczyków. Stabilizuje się władza Hiszpanów na terytoriach Meksyku i Ameryki Środkowej, gdzie utworzono Wicekrólestwo Nowej Hiszpanii oraz w zachodniej części Ameryki Południowej (powstaje Wicekrólestwo Peru). W obydwu państwach kształtuje się elita władzy, jej większość stanowi szlachta kreolska (urodzeni w Ameryce potomkowie kolonizatorów). Ludności indiańskiej przypada rola siły roboczej w gospodarce opartej na systemie rozległych kultur rolnych. Coraz większe obszary ziemi przeznacza się pod plantacje bawełny, tytoniu, kukurydzy, trzciny cukrowej, kakao i kawy lub wypas wielkich stad bydła. Odkrywane są nowe złoża złota, srebra i diamentów, powstają liczne kopalnie. Zaczyna brakować rąk do pracy na plantacjach i w kopalniach, więc Portugalczycy i Hiszpanie na wielką skalę rozwijają handel czarnymi niewolnikami, sprowadzając ich głównie z Angoli i Konga. Pierwszy transport z Afryki na Karaiby zorganizowali Hiszpanie już w 1605 r. Wzmaga się kolonizacja Ameryk przez inne państwa europejskie: Holandię, Francję i Anglię. Holendrzy wypierają Portugalczyków z części wybrzeży brazylijskich i tworzą własną kolonię (Gujana Holenderska).Znaczącą rolę w kolonizacji Ameryki Południowej i Środkowej, zwłaszcza terytoriów hiszpańskich, odgrywa kościół katolicki. W Ameryce pojawiają się misjonarze i zakony. Wiara katolicka łatwo zakorzenia się wśród ludności indiańskiej, metyskiej, kreolskiej, a później murzyńskiej, przyjmując formę wiary ludowej, w której odbicie znajduje wiele wierzeń i obrzędów zaczerpniętych z kultów indiańskich oraz murzyńskich.
Europejczycy w Azji i Afryce XVI- XVIII
Azja- Coraz częstsze kontakty z Azją były owocem odkrycia drogi morskiej do Indii. W średniowieczu były ona dość rzadkie. Rozwinęły się dopiero w wiekach XVI i XVII. Wynikiem tych wypraw były coraz szersze kontakty handlowe, religijne oraz polityczne. Spośród krajów Azjatyckich Europejczycy głównie upodobali sobie Chiny, Indie i Japonie, i głównie do tych krajów odbywały się wyprawy. Afryka- Europejczycy zajmowali jedynie kilkanaście portowych osad - baz handlowych, które sami założyli. Ich głównym celem było zapewnienie funkcjonowania morskich szlaków handlowych z Europy do Indii, Azji Południowo - Wschodniej i Chin. Służyły również one jako porty, odprawiające statki z czarnymi niewolnikami do Ameryki. Natomiast Europejczycy prawie nie interesowali się, przynajmniej do końca XVIII wieku, wnętrzem kontynentu afrykańskiego. Przyczyną tego była jego niedostępność. Jedynie na południu Afryki, gdzie klimat jest zbliżony do europejskiego, nastąpiła w XVI i XVII w. kolonizacja i zasiedlenie przez Holendrów Przylądka Dobrej Nadziei, na którym utworzona została holenderska Kolonia Przylądkowa. W środkowej Afryce Europejczycy nie zapuszczali się w głąb kontynentu, nawet w celu zdobycia niewolników. Dostarczali ich kacykowie i władcy różnych przybrzeżnych plemion i państw. Urządzali oni sami, ze swymi wojownikami, najazdy w głąb lądu, biorąc tam jeńców wśród innych plemion, by następnie sprzedać ich białym handlarzom w i faktoriach za tkaniny, broń palną i szklane paciorki.
Znaczenie odkryć geograficznych i ekspansji kolonialnej
Jednym ze skutków odkryć geograficznych była wielka rewolucja cen w Hiszpanii, spowodowana wywożeniem do tego kraju wielkiej ilości złota i srebra ( a także bawełnę, trzcinę cukrową, barwniki oraz kakao). Drugą konsekwencją wypraw był nierównomierny rozwój Europy- państwa zachodnie, które wzięły udział w odkryciach , miały nadwyżkę pieniędzy, były one przeznaczane na rozwój gospodarki towarowej. Odkrycie Nowego Świta przyczyniło się również do rozwoju, który rozszerzył się na oceany i nowe kontynenty.
Dualizm gospodarki europejskiej w XVI w. Miejsce Polski
Dualizm gospodarczy - dwutorowy rozwój gospodarczy; w nowożytnej Europie polegał na powstaniu w krajach leżących na wschód od rzeki Łaby gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (rolnictwo ekstensywne), a na zachód początków gospodarki kapitalistycznej (rolnictwo intensywne).Przyczyny dualizmu gospodarczego: wielkie odkrycia geograficzne;
rezygnacja ze służby rycerskiej na rzecz wojsk zaciężnych; pierwsza w dziejach nowożytnej Europy rewolucja cen, spowodowana napływem szlachetnych kruszców a tym samym spadek realnej wartości pieniądza; dążenia szlachty do zwiększenia swoich dochodów, w Europie po zachodniej stronie Łaby poprzez zmniejszenie pańszczyzny i zawierania dzierżaw krótkoterminowych, natomiast w Europie na wschód od rzeki poprzez powiększanie folwarków, tym samym odbierając ziemie chłopom. W gospodarce Rzeczypospolitej dominował system folwarczno-pańszczyźniany oparty na wykorzystaniu pracy chłopów. W szlacheckich folwarkach uprawiano przede wszystkim zboże przeznaczone na eksport. Znaczenie handlu zbożem rosło w latach nieurodzaju. System ten dobrze prosperował aż do czasu, gdy pod koniec XVII wieku ceny towarów rolnych zaczęły spadać. Szlachta próbowała rekompensować straty poprzez zwiększenie pańszczyzny dla chłopów co konsekwencji doprowadziło do refeudalizacji. Skupienie się szlachty na rolnictwie i jej dominacja nad stanem mieszczańskim zaowocowała stosunkowo powolnym tempem urbanizacji, a tym samym ograniczeniem rozwoju rzemiosła i przemysłu. Skala tego zjawiska zwiększyła się po licznych wojnach w połowie XVII wieku, kiedy rozwój polskich ośrodków miejskich zaczął odstawać od rozwoju ośrodków zachodniej Europy. W Rzeczypospolitej istniały wprawdzie liczne miasta, jednak ich rola handlowa i produkcyjna malała. Najważniejszym ośrodkiem handlowym był Gdańsk. Duże znaczenie odgrywały także stolice (Kraków i Warszawa) oraz m.in. Lublin. Rzeczpospolita była największym producentem zboża w Europie, przy tym jednak większość plonów trafiała na rynek wewnętrzny. Zboże eksportowano przede wszystkim drogą wodną. Oprócz zboża drogą morską eksportowano także m.in. drewno i smołę. Pozostałe towary przewożono szlakami lądowymi. Sprzedawano m.in. skóry, futra, konopie, bawełnę i len. A także bydło. Rzeczpospolita importowała przyprawy, dobra luksusowe, ubrania, ryby, alkohol i produkty przemysłowe tj. stal czy narzędzia.
Kształtowanie się sejmu szlacheckiego
W I poł. XV w. w poszczególnych ziemiach koronnych wykształciły się polityczne reprezentacje miejscowej szlachty- sejmiki. Zbiór kilku sejmików ziemskich nazywano sejmem generalnym. Tak zwane generały były pośrednim stadium między sejmikami a sejmem walnym- czyli ogólnokrajową polityczną reprezentacją szlachty. Pierwszy w pełni uformowany sejm walny zebrał się w Piotrkowie w 1493. Składał Si z króla i dwóch izb: poselskiej i senatorskiej. Senat wywodził się z dawnej rady królewskiej.
Przywileje polityczne i ekonomiczne szlachty
Przywilej koszycki ( nadany w Koszycach w 1374). Dotyczył: zobowiązania do nie powierzania zamków i starostw osobą obcych narodowości; zwolnienia dóbr ziemskich szlachty od podatku poradlnego, z wyjątkiem 2 groszy z łanu chłopskiego; zwolnienia szlachty od budowy i reperacji zamków( nie będących punktami strategicznymi); ograniczenie służby wojskowej szlachty do wojny w obronie państwa; rezygnacji ze stacji w dobrach szlacheckich
Przywilej czerwiński ( Czerwińsk, 1422) dotyczył: zakaz łączenia w jednym ręku urzędu starosty grodowego i sędziego ziemskiego; wymóg uzyskania zgody królewskiej na bicie nowej monety; nietykalność majątkowa szlachty bez prawomocnego wyroku
Przywilej jedleński ( Jedlnia, 1430) dotyczy: sformułowania zasady mówiącej o zakazie uwięzienia szlachcica- posesjonata bez wyroku sądowego; tylko szlachta osiadła w danej ziemi może pełnić w niej urzędy; zobowiązanie szlachty do bezpłatnej i obowiązkowej obrony granic państwa; zakaz obiecywania przez króla urzędów i posad
Przywilej krakowski (Kraków, 1433) dotyczy: potwierdzenie przywileju jedleńskiego; dostojeństwa kościelne tylko dla szlachty
Przywilej cerekwicki (Cerekwica, 1454) dotyczy: przywilej dla szlachty wielkopolskiej; zobowiązanie do nie nakładania nowych podatków, niezwoływania pospolitego ruszenia oraz niezmienianie prawa bez zgody sejmików ziemskich; zaostrzenie kar za zbiegostwo chłopów; potwierdzenie wcześniejszych przywilejów
Przywilej nieszawski (Nieszawa, 1454) dotyczy: rozszerzenie przywileju cerek wickiego na szlachtę małopolską; zakaz łączenia urzędów starosty i Wojewody/kasztelana w danej ziemi/województwie (nie dotyczy starosty Krakowa); obniżenie ceł na sól dla szlachty
Statut piotrkowski (Piotrków, 1596) dotyczył: wolność żeglugi rzecznej dla szlachty; ograniczenie wolności chłopów: najwyżej jeden syn chłopski rocznie może opuścić wieś, zaostrzenie kar za zbiegostwo; zakaz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan, taksy wojewódzkie; zwolnienie z ceł towarów produkowanych przez szlachtę i przez nią sprowadzanych
Przywilej mielnicki (Mielnik, 1501) dotyczy: najważniejsze decyzje państwowe w rękach senatu; król( jako princeps senatus) przewodniczy senatowi i wykonuje jego uchwały; wprowadzenie możliwości wypowiedzenia królowi posłuszeństwa, gdyby ten nie realizował decyzji senatu lub targnął się na jego uprawnienia; rezygnacja króla ze swobody mianowania senatorów; senatorowie są odpowiedzialni jedynie przed senatem
Konstytucja sejmowa Nihil novi (Radom, 1505) dotyczy: anulowanie przywileju mielnickiego; nowe prawa i podatki mogą być stanowione tylko za zgodą sejmu i senatu; gwarancja wolnego wyboru urzędów sądowych; zakaz podciągania spraw świeckich pod trybunał duchowny; zakaz trudnienia się przez szlachtę handlem i rzemiosłem pod groźbą utraty szlachectwa
Przedstawić proces kształtowania się Rzeczypospolitej szlacheckiej
Królestwo Polskie od schyłku XV w. aż do 1795r. (III rozbiór) miało ustrój pośredni miedzy monarchią a republiką. Rzeczpospolita to staropolska forma łacińskiego pojęcia „res publica”, czyli „rzecz wspólna”. Współcześnie wszyscy pełnoletni obywatele państwa mają pełne prawa. W Rzeczypospolitej szlacheckie tylko szlachta mała wpływ na bieg spraw państwowych. Szlachta dzieliła się na: magnaterię (posiadali setki folwarków i wsi, tysiące poddanych, zamki i prywatne oddziały wojskowe), szlachtę średniozamożną (dziedzice jednego lub kilku folwarków i wsi), szlachtę zagrodową (posiadała ziemię, ale bez poddanych chłopów), i „hołotę” lub „gołotę” (nie posiadająca majątków ziemskich, pozostawała na usługach u magnaterii). Formami ustrojowymi typowymi dla funkcjonowania szlacheckiego państwa były: sejm złożony z izby poselskiej i senatu. Posłowie byli wybierani na sejmikach (zjazdach szlachty z danego regionu). W senacie zasiadali senatorowie, kasztelanowie, biskupi katoliccy oraz ministrowie (kanclerze, marszałkowie dworu, podskarbiowie). Trzecim „stanem sejmującym” był sam król.
Przedstaw zalety i wady demokracji szlacheckiej
Wady: nagminne nadawanie szlachcie coraz to nowych przywilejów, osłabienie władzy królewskiej, pyszałkowatość szlachty
Zalety: możliwość finansowania wojska kwarcianego, wprowadzenie trybunału, powstanie ruchu egzekucyjnego
Wyjaśnić wpływ demokracji szlacheckiej na stosunki religijne w Polsce
Okres XVI wieku był okresem reformacji, w wyniku której powstało wiele wyznań i odłamów, chętnie przyjmowanych przez część polskiej szlachty. Aktywne ośrodki luteranizmu w Prusach Królewskich, kalwinizmu wśród małopolskiej szlachty czy arianizmu doprowadziły do działań kościoła zwanych kontrreformacją. W obawie przed represjami uchwalono konfederację warszawską, która zapewniała tolerancję i pokój religijny. Monarcha nie mógł już ingerować rozszerzanie reformacje na ziemiach Polskich tak jak to było w okresie panowania Zygmunta Starego. Zasada ta odbiegała od przyjętych norm w innych krajach Europy. W Rzeszy przyjęto zasadę „czyja władza, tego religia”, która stworzyła szereg konfliktów w ogarniętej reformacji Rzeszą.
Omówić zasady wolnej elekcji oraz zmiany ustroju Rzeczpospolitej dokonane w okresie bezkrólewia
Elekcja jest to wybór monarchów oraz dostojników świeckich i duchownych, wolna elekcja to elekcja nie ograniczająca się do członków danej dynastii. Pierwsza wolna elekcja nastąpiła 1573r. Już w czasie trwania bezkrólewia zadecydowano, że elekcja odbędzie się na zasadzie wspólnej- czyli, że każdy szlachcic będzie mógł wziąć udział w wyborze władcy. Do czasu jego wyłonienia władzę w Rzeczpospolitej sprawował prymas Polski jako interrex (międzykról). Do kandydata do polskiej korony wysyłane były pacta conventa, czyli konkretne postulaty które nowy władca zobowiązywał się spełnić.
Wyjaśnić zjawisko oligarchii magnackiej oraz jego wpływ na państwo
Oligarchia magnacka - termin używany przez polskich historyków na określenie etapu w dziejach ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej przypadającego na lata 1660-1763, kiedy to w ramach formalnie funkcjonującej demokracji szlacheckiej faktyczną dominację w państwie uzyskało kilka rodów magnackich lub grupa magnatów dominujących w życiu politycznym państwa. Opierali oni swą potęgę na olbrzymich dobrach ziemskich, rządy w państwie natomiast realizowali pośrednio przez posłów na sejm walny i bezpośrednio jako senatorzy. Utrzymywali liczne prywatne wojska, służące do obrony ich osobistych interesów i często będące narzędziem nacisku na króla.
Wyjaśnij czym był sarmatyzm
Sarmatyzm- formacja kulturowa w Polsce od schyłku XVI w. do poł. XVIII., odwołująca się do mitu o pochodzeniu polskiej szlachty od starożytnego ludu Sarmatów.
Wyjaśnij różnice między średniowieczną a humanistyczną koncepcją człowieka
Średniowieczne przekonanie, że Bóg jest najwyższą wartością w życiu człowieka, który powinien skupić się na osiągnięciu życia wiecznego, zastąpiła renesansowa idea mówiąca, że to człowiek powinien znajdować się w centrum uwagi. Celem stało się więc wszechstronne poznanie człowieka i wszystkich jego spraw, przede wszystkim doczesnych. Myśliciele renesansowi podkreślali potęgę człowieka, jego godność, wielkość i wyjątkowość.
Odrodzenie we Włoszech
Renesans narodził się we Włoszech w XV w. Rozwój społeczny, polityczny i gospodarczy Włoch przebiegał wówczas nieco odmiennie niż w innych krajach Europy. Przede wszystkim bardzo silna była tu rola i pozycja miast. Szybko uwolniły się one spod panowania panów feudalnych. Sytuacja polityczna we Włoszech sprawiła, że pojawiły się nowe idee polityczne i moralne. Miasta włoskie przodowały w rozwoju gospodarki towarowo- pieniężnej: rozwijał się tam handel, powstawały banki i rynek pieniądza. Rozwijało się również rolnictwo. Dzięki temu wzrosła zamożność ludzi, co pozwalało im na zajmowanie się nauką, literaturą i sztuką nie tylko z zamiłowania, ale też zawodowo. Na rozwój renesansu we Włoszech miała wpływ również bliskość Bizancjum. Już w czasie poprzedzającym upadek Konstantynopola przenosili się do Włoch, zabierając ze sobą rękopisy autorów starożytnych, co zapoczątkowało studia nad ich dziełami. W powstaniu renesansu odegrały wielką rolę wyjątkowe artystyczne literackie i naukowe uzdolnienia Włochów. Europa przyjęła kulturę odrodzenia pod wpływem „ducha” włoskiego.
Twórcy renesansu
Głównym twórcą renesansu był Leonardo da Vinci (1452-1519). Był to największy geniusz renesansu. Zajmował się malarstwem, rzeźbą, poezją, filozofią, badaniem przyrody, nauką i techniką. W wielu dziedzinach wyprzedzał swą epokę. Odkrył prawo powszechnej grawitacji, stworzył plany samolotu oraz łodzi podwodnej. Działał głównie w Mediolanie i Florencji. Drugim twórcą renesansu był Michał Anioł (1475-1564). Był genialnym malarzem, rzeźbiarzem, poetą i architektem. Mając niecałe 25 lat wyrzeźbił pietę, czyli Matkę Bożą Bolesną z martwym Chrystusem za kolanach. Wielu znawców uważa to za najpiękniejszą rzeźbę stworzoną przez człowieka. Kolejnym twórcą renesansu był Rafael Santi ( 1483- 1520). Był przede wszystkim malarzem, ale też architektem i poetą. Działał głównie we Florencji i Rzymie.
Wytłumacz, na czym polegało przełomowe znaczenie wynalazku druku dla cywilizacji europejskiej
Zanim Gutenberg wynalazł sposób drukowania książek, najczęściej przepisywano je ręcznie, a tylko nieliczne odbijano na zasadzie drzeworytów. Oba sposoby były bardzo czasochłonne, dlatego powstawało niewiele książek, w dodatku bardzo kosztownych. Mogli je nabywać jedynie ludzie bogaci, klasztory i uniwersytety. Były one tak cenne, że często przymocowywano je do stołów czytelni łańcuchami, by zapobiec kradzieżom. Wynalazek Gutenberga przyczynił się do upowszechnienia książek. Sprawił że były one tańsze, a tym samym dostępne dla większej ilości czytelników.
Geneza reformacji
Reformację zapoczątkowało wystąpienie Marcina Lutra. 31 października 1517r. przybił ona na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez przeciw odpustom. Twierdził, że władza kościelna nie może darować kar doczesnych, wystarczy do tego szczery żal za grzechy i skrucha. Atakował również przeznaczenie pieniędzy z odpustów na budowę Bazyliki św. Piotra , pisząc, że papież powinien budować ją za własne pieniądze.
Główne wyznania protestanckie w XVI w.
Protestantyzm to nurt w chrześcijaństwie do którego należą wspólnoty religijne powstałe w XVI w. w wyniku reformacji oraz późniejsze które wywodzą się lub nawiązują do jego dziedzictwa. Główne wyznania protestanckie to: Luteranizm- odłam protestantyzmu przyjmujący doktrynę religijną sformułowaną przez Marcina Lutra; inaczej wyznanie ewangelicko- augsburskie.; Kalwinizm- odłam protestantyzmu przyjmujący doktrynę religijną sformułowana przez Jana kalwina, inaczej wyznanie ewangelicko- reformowane; Anglikanizm- odłam protestantyzmu, który powstał w wyniku założenia przez króla Henryka VIII angielskiego Kościoła Narodowego
Wojny religijne w Niemczech i we Francji
W Niemczech- Przykładem tego typu konfliktów były wojny husyckie (1419-1434), ale dopiero wystąpienie Lutra i potępienie jego nauki wzmogło kryzys, który doprowadził w 1522-1523 do powstania rycerstwa pod wodzą F. von Sickingena oraz wojny chłopskiej w 1525. Po stronie luteranizmu opowiedziała się część książąt i miast niemieckich. Protestanci zostali pokonani i zmuszeni przez cesarza Karola V do przyjęcia kompromisu wyznaniowego w 1548. Wkrótce jednak wystąpili ponownie, zmuszając Karola V do zawarcia w 1555 augsburskiego pokoju religijnego. Walka cesarza Rudolfa II z protestantyzmem doprowadziła na początku XVII w. do powstania dwóch wrogich ugrupowań (Unia Protestancka i Liga Katolicka) oraz do wybuchu nowego konfliktu, jakim była wojna trzydziestoletnia (1618-1648). We Francji- Za początek wojen religijnych we Francji uważa się rzeź hugonotów w Vassy (1 marca 1562). Osiągnięte porozumienie, czyli edykt gwarantujący hugonotom swobodę wyznaniową (1570) zostało zerwane przez rzeź hugonotów dokonaną w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572 (noc Św. Bartłomieja). Działania wojenne ogarnęły cały kraj. W 1598 Henryk IV wydał edykt nantejski, który, przyznając hugonotom szerokie swobody wyznaniowe, położył kres wojnom religijnym we Francji. 1628 wydano edykt odbierający hugonotom prawo posiadania twierdz oraz przywileje gwarantujące niezależność polityczną, pozostawiający im jednak wolność wyznania (edykt łaski 1629). 1685 odwołano edykt nantejski, likwidując odrębność skupisk hugonockich.
Geneza Anglikanizmu
Anglikanizm powstał za panowania króla Henryka VIII. Początkowo nie był on zwolennikiem reformacji. Natomiast w Anglii były silne nastroje antypapieskie. Przyczyna zerwania króla Anglii z Rzymem była osobista- Henryk był żonaty, ale chciał unieważnić to małżeństwo i poślubić jedną z dam dworu. Papież nie wyraził zgody, co skutkowało ogłoszeniem w 1534 akt, zgodnie z którymi król angielski stał się głową niezależnego kościoła narodowego, zwanego anglikańskim.
Sobór trydencki i kontrreformacja
Rozpoczął się w 1545r w Trydencie. Był jednym z najważniejszych i najbardziej znaczących soborów w dziejach Kościoła. Brali w nim udział przedstawiciele prawie wszystkich krajów Europy. Zaproszono na niego również protestantów, ale odmówili. Sobór utrzymał celibat księży, kult świętych i relikwii, odpusty( ale tylko za modlitwę i pokutę), łacinę jako język liturgiczny oraz wszystkie sakramęty. Uznał, że obok Pisma Świętego źródłem wiary jest również Tradycja( pisma Ojców Kościoła, dekrety soborów i papieży). Ustanowił przymusową szkoły dla księży- seminaria w których kandydaci na duchownych musieli kształcić się przed święceniami. Opracowany został również indeks ksiąg zakazanych, których czytanie mogło by doprowadzić do błędów w wierze. Sobór zakończył się w roku 1563.
Renesans w Polsce
Przypadł ona na drugą połowę XV w. Głównym centrum kultury był Karków. Największy udział w rozkrzewianiu w Polsce idei renesansowych humanizmu miał na przełomie XV i XVI w. Uniwersytet Jagielloński, przeżywający wówczas okres swego rozkwitu. Do rozpowszechniania idei renesansowych przyczyniały się także podróże naukowe i artystyczne, jakie podejmowali Polacy do krajów, gdzie te idee były już bardzo silne, np. Włochy. W średniowiecznej Polsce powstał styl zygmuntowski- styl w budownictwie, którego najlepszym przykładem jest przebudowa zamku królewskiego na Wawelu. W literaturze renesansowej Polski wysokie miejsce zajęli Jan Kochanowski, oraz Mikołaj Rej, co zawdzięcza swemu słynnemu powiedzeniu: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają.” Głównymi myślicielami w okresie odrodzenia w Polsce byli Andrzej Frycz Modrzewski oraz Stanisław Orzechowski.
Reformacja w Polsce
Reformacja w Rzeczypospolitej Obojga Narodów była ruchem religijnym i społecznym, postulującym zmiany w polskim Kościele; istniała od lat 20. XVI w. do połowy XVII w., kiedy ostatecznie zwyciężyła kontrreformacja. Polską reformację cechował dynamiczny rozwój od XVI do XVII w., a następnie równie szybki upadek, aż do całkowitej utraty znaczenia w początkach XVIII w. Polska reformacja od początku ograniczyła się tylko do wyższych i średnich warstw społecznych, głównie w miastach północnej i zachodniej Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie i na Żmudzi. Nigdy nie miała większego wpływu na ludność wiejską; wyjątkiem byli tylko mieszkańcy zachodniego pogranicza. W Polsce prawie nie było możnych protektorów, wspierających ten ruch; magnaci traktowali zmianę wyznania jako swoją prywatną sprawę i jako część "złotej wolności szlacheckiej". Jedynie na Litwie istnieli magnaci tacy jak Mikołaj Radziwiłł Czarny i Jan Kiszka, którzy wspierali finansowo reformację. Sytuacja Kościoła rzymskokatolickiego nigdy nie była poważnie zagrożona.
Unia lubelska i jej znaczenie
Jest to umowa zawarta między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim w 1569r. Określana jako unia realna, w odróżnieniu od poprzednich, wiążących oba państwa tylko osobą władcy (unia personalna). Postanowienia Unii Lubelskiej:
Rzeczpospolita Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego miały mieć jednego władcę wybieranego wspólnie przez oba narody w wolnej elekcji i koronowanego na króla Polski i wielkiego księcia Litwy w Krakowie.
Powołano wspólny Sejm walny, obradujący w Warszawie, którego izba poselska składała się ze 120 posłów koronnych i 48 litewskich, a w skład Senatu weszło 113 senatorów koronnych i 27 litewskich.
Oba człony Rzeczypospolitej zobowiązały się prowadzić wspólną politykę obronną i zagraniczną
Wprowadzono wspólną monetę
Zachowano odrębne urzędy centralne, tytuły i dostojeństwa z zakresem kompetencji identycznym w obu krajach
Zachowano odrębne wojsko polskie i litewskie
Zachowano odrębne języki urzędowe (na Litwie język ruski)
Egzekucja królewszczyzn i podważanie nadań królewskich nie miały zastosowania na Litwie
Uchwalono unifikację systemów prawnych
Zniesiono zakaz nabywania przez Polaków dóbr na Litwie
Rzeczpospolita Obojga Narodów- wielość kultur
Kulturę państwa kreowała przede wszystkim szlachta, w ograniczonym stopniu także mieszczaństwo. Dominującą formacją kulturową i ideologiczną od schyłku XVI do połowy XVIII w. był sarmatyzm. Wyrażał się m.in. w konserwatyzmie, poczuciu wyższości nad innymi narodami, patriotyzmie, ideach mesjanistycznych, umiłowaniu wolności. Wpływał na ubiory i styl dekoracji wnętrz - obydwa oparte na wzorcach wschodnich. W literaturze wyrażał się w tzw. barok sarmacki, natomiast w architekturze w trzymaniu się rodzimych rozwiązań o bryłach gotyckich i specyficznej dekoracji stiukowej sklepień. Bardzo duży wpływ sarmatyzm miał na obyczajowość szlachecką. Charakterystyczne dla tego okresu w kulturze były okazałe pogrzeby, wjazdy magnackie, sztuczność i teatralność zachowania. Z czasem idee sarmatyzmu uległy degeneracji, w XVII wieku przesiąkając dewocją, megalomanią, zacofaniem i nietolerancją. Umiłowanie wolności przekształciło się w dążenie do anarchii, natomiast poczucie wyższości doprowadziło do upadku szkolnictwa i powszechnych braków w wykształceniu szlachty. Za czasy szczególnego upadku kultury uznaje się okres rządów saskich.
Wojny Stefana Batorego z Moskwą
Stefan Batory był drugim królem Polskim wybranym na zasadzie wolnej elekcji. Tak jak jego poprzednicy prowadził wojny z Rosją. Kontynuując wojnę z Moskwą o Inflanty Batory w 1579 zdobył Połock a w 1580 Wielkie Łuki. W 1581 oblegał Psków. Wydarzenie to było inspiracja dla Jana Matejki, który stworzył obraz pt. „ Batory pod Pskowem”. W 1582 nastąpił Rozejm w Jamie Zapolskim, który potwierdził władanie Rzeczpospolitej w Inflantach i przewagę państwa Polsko-Litewskiego w Europie Wschodniej.
Zygmunt III królem Polski- niepowodzenie planów absolutystycznych
W swojej polityce wewnętrznej Zygmunt III Waza opierał się na senacie, lekceważąc izbę poselską. Słuszne podejrzenia absolutystyczne doprowadziły do wybuchu rokoszu sandomierskiego( zwanego też rokoszem Zebrzydowskiego). W 1607r. Zygmunt III Waza pokonał wojska buntowników, musiał jednak zrzec się swych planów umocnienia władzy królewskiej.
Sytuacja polityczna Rzeczpospolitej na początku XVII w.
Na początku XVII w. Polsce możemy zaobserwować upowszechnienie się wśród szlachty sarmatyzmu. Odnosił się on wówczas do praw i zwyczajów przodków, którzy byli walecznymi ludźmi. Sarmatyzm opierał się na ideach patriotycznych i wartościach mesjanistycznych. Szlachta w XVI w. odbierała te myśli zbyt skrajnie, przez co nie zostały wykorzystane w ówczesnej Polsce w sposób pozytywny. W tym czasie Polska była uważana za "przedmurze chrześcijaństwa". Mimo to na szlachtę naszego kraju zbytnio nie liczono w kwestii walki z niewiernymi, którzy nadciągali do Europy ze wschodu. Wskazywało na to parę czynników. Po pierwsze polscy Sarmaci bali się wszystkiego co nowe. Po drugie waleczność i patriotyzm szlachty polskiej w XVI i XVII w. ograniczała się jedynie do obrony obszaru, gdzie zamieszkiwali. Owa zaściankowość szczególnie uwidaczniały się na sejmikach. Dla większości szlachty sarmatyzm oznaczał przede wszystkim wyróżnienie się spośród reszty grup społecznych w Polsce oraz poza jej granicami. W XVII w. szlachta polska otrzymała kolejny przywilej, który mogła wykorzystywać do celów politycznych. Tym atutem było wprowadzenie liberum veto, czyli prawa umożliwiającego zerwanie sejmu przez jednego posła. Po raz pierwszy przywilej ten wykorzystano w 1625 r. Wprowadzenie liberum veto niejednokrotnie blokowało wprowadzenie reform potrzebnym do funkcjonowania państwa. W XVII w. przywilej ten był tak często wykorzystywany przez szlachtę, że uniemożliwił sprawowanie władzy przez króla. Takie postępowanie Sarmatów sprawiło, że król Polski nie wzmocnił swojej władzy królewskiej. Do tego dążyli i udało im się osłabić króla. Dla nich najważniejsze było dobro własne oraz tzw. "złota wolność szlachecka", gdyż dzięki temu stanowili państwo w państwie
Przyczyny wojen polsko- szwedzkich
Chęć zdobycia przez władców Szwedzkich ziem mogących być zapleczem rolniczym kraju
Rywalizacja o dominację na Morzu Bałtyckim
Dążenie Zygmunta III Wazy do odzyskania tronu Szwecji
Włączenie do Polski Estonii w 1600r
Używanie przez Zygmunta III Wazę i jego następców tytułu króla Szwecji
Dążenie króla Szwecji Karola X Gustawa do podporządkowania sobie Rzeczpospolitej- formalnie Karol X Gustaw uzasadniał wkroczenie do Polski nieprawnym używaniem tytułu króla Szwecji przez Jana Kazimierza
Przebieg wojen polsko- szwedzkich w pierwszej połowie XVII w.
W I połowie XVII w. wojny polsko-szwedzkie miały następujący przebieg:
II Wojna polsko-szwedzka o Inflanty 1600-1611 stanowiła dalszy ciąg szwedzko-polskich sporów dotyczących podziału ziem dawnego zakonu kawalerów mieczowych. Dodatkowym czynnikiem była walka o tron szwedzki między Karolem Sudermańskim a Zygmuntem III Wazą. III Wojna polsko-szwedzka 1617-1618 - była kontynuacją wojny polsko-szwedzkiej 1600-1611 i stanowiła próbę wykorzystania przez Szwecję zaangażowania Rzeczypospolitej w wojnie z Rosją oraz kłopotów Korony z Tatarami i Turcją na południowym wschodzie. IV Wojna polsko-szwedzka 1621-1626 - była kontynuacją wojen polsko-szwedzkich 1600-1611 i 1617-1618, stanowiącą próbę wykorzystania przez Szwecję zaangażowania Rzeczypospolitej w wojnie z Turcją. V Wojna polsko-szwedzka 1626-1629 to ciąg starć polsko-szwedzkich w latach 1626-1629 o ujście Wisły, która przyniosła spustoszenie Pomorza i Kujaw. Wojna ta, będąca kontynuacją wojny polsko-szwedzkiej 1621-1626, zakończyła się 6-letnim rozejmem altmarskim, zawartym 26 września 1629 r.
Potop szwedzki- przebieg wojny i jej skutki
Wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczpospolitej z dwóch stron od strony: Wielkopolski oraz na Litwie od strony Kurlandii. W lipcu 1655 roku pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej pod dowództwem Krzysztofa Opalińskiego podpisało kapitulację przed królem szwedzkim. Natomiast w październiku tego samego roku w Kiejdanach Janusz Radziwiłł i jego brat stryjeczny podpisali akt kapitulacji, zerwali unie polsko - litewską, która w przyszłości miała zastąpić unia ze Szwecją. Systematycznie cała szlachta wyrzekła się króla Jana Kazimierza podpisując akty poddańcze wobec Szwecji. Dopiero po czasie szlachta polska przekonała się o prawdziwych intencjach Szwedów, którzy nakładali na podbite ziemie kontrybucje, grabili, rabowali, a przeciwnych tym działaniom mordowali. Jeszcze w tym samym czasie pojawiły się pierwsze oddziały partyzanckie, które rozpoczęły wojnę ze Szwedami. W 1655 roku Jan Kazimierz wydał uniwersał z Opola wzywający do walki ze Szwedami. Szwedom w szczególności zależało na zdobyciu klasztoru jasnogórskiego i obrazu Czarnej Madonny, co spowodowało ze wojna oprócz wydźwięku politycznego przemieniła się w wojnę o charakterze religijnym. 29 grudnia 1655 roku przeciwko Szwedom zawiązano konfederację w Tyszowicach. W latach 1655 i 1656 bronił się Gdańsk, natomiast poddał się Toruń. Na stronę Szwecji został przeciągnięty wiarołomny lennik polski Fryderyk Wilhelm I, w zamian za nabytek w postaci ziem. Polacy mieli bardzo ograniczoną liczbę wojska, dlatego też wojna nabrała charakteru walki podjazdowej, szarpanej i partyzanckiej. Największy polski hetman Stefan Czarnecki gnębił przeciwnika ciągłymi podjazdami. W ten sposób zniechęcił go do walki o Zamość. W szybkim tempie oczyszczono część Wielkopolski i Małopolski. Tak też pod koniec 1656 większość ziem była wolna od Szwedów. W 1656 roku nad Polską zawisła groźba rozbioru. Przeciwko Polsce sprzymierzyli się: król szwedzki, elektor brandenburski, książę pruski, Bohdan Chmielnicki i inni. Zawarli w Radnot traktat o podziale ziem polskich. Szybko trzeba był szukać sojusznika. W 1657 roku zawarte zostały traktaty welawsko - bydgoskie na mocy których książę pruski otrzymał pełną suwerenność w Prusach Książęcych, wojska pruskie miały prawo swobodnego przemarszu przez ziemie Prus Królewskich, jako lenno Fryderyk otrzymał ziemię lęborsko- bytowską, książę pruski porzucił stronę szwedzką i zobowiązał się pomóc stronie polskiej. Ostatecznie 3 maja 1660 roku w Oliwie został podpisany traktat pokojowy w Oliwie, który kończył wojny polsko - szwedzkie.
Na jego mocy: południowo - wschodnie Inflanty pozostały w rękach polskich natomiast reszta w rękach szwedzkich; Szwecja zobowiązała się zagwarantować innym państwom ( a w szczególności Polsce) swobodę żeglugi i handlu na Bałtyku, miała tez wrócić zagrabione dzieła sztuki; Potwierdzone zostały traktaty welawsko - bydgoskie
Przyczyny wojen polsko- rosyjskich
-rywalizacja o Inflanty (rozpoczęła sie jeszcze w XVI w. za panowania Zygmunta II Augusta, a później Stefana Batorego)
-kryzys dynastyczny w Rosji po śmierci Iwana IV Groźnego (okres "wielkiej smuty"), który pragnęła wykorzystać Rzeczpospolitą
-chęć podporządkowania papieżowi rosyjskiego kościoła prawosławnego przez Zygmunta III Wazę
-mieszanie się polskich magnatów, a potem króla w wewnętrzne sprawy Rosji
Przebieg wojen polsko- rosyjskich
Polska i Rosja z racji swojego bezpośredniego sąsiedztwa rywalizowały ze sobą od długiego czasu. Wojna zaczęła się pod koniec XVI wieku kiedy to Iwan IV Groźny dążąc do opanowania Inflant najechał je. Stefan Batory zdecydował się na ryzykowny krok. Odbił Inflanty mimo prowadzenia zbrojnego konfliktu z Gdańskiem. Spór został przerwany w 1582 roku traktatem pokojowym w Jamie Zapolskim pięć lat po swoim rozpoczęciu. Na początku XVII wieku w Rosji zapanował głód. Car Borys Godunow spotykał się z coraz większą opozycją. Lud oczekiwał "dobrego cara", kogoś kto poprawiłby sytuację w kraju. Osoba taka pojawiła się w 1604 roku, był to Dymitr Samozwaniec. Popierała go licznie kresowa szlachta polska, która widziała w jego działalności okazję do poszerzenia swoich majątków. Po ofensywie wojsk polskich i przeciwników Godunowa droga do Moskwy stała otworem. Dymitr Samozwaniec został carem Rosji w 1605 roku, lecz po krótkim czasie został zabity. Wkrótce pojawił się nowy pretendent do tytułu cara, Dymitr Samozwaniec II. Nie zdobył on jednak popularności. Mimo zdobycia Smoleńska w 1611sprawy przybrały niekorzystny obrót dla Polaków, którzy i tym razem popierali samozwańca. Sytuację pogarszały spory wewnętrzne w Rzeczypospolitej. Królewicz Władysław został obrany wielkim księciem moskiewskim, lecz jego ojciec sprzeciwił się temu, ponieważ sam chciał objąć tron. Ten etap wojny został zakończony rozejmem w Dywilinie w 1618. Przerwała go nieudana próba odbicia Smoleńska. Zakończyło się to kolejnym rozejmem, tym razem w 1634 roku w Polanowie. W chwili kiedy niebezpieczeństwo ze strony Szwecji minęło, Polakom i Rosjanom przypomniało się o niedawnych konfliktach terytorialnych (w tym kwestia Ukrainy). Wznowiono zaczęte w 1654 roku działania wojenne. Polska zdołała odzyskać Litwę oraz część Ukrainy. Obie strony po wojnie zawarły rozejm w Andruszowie w 1667 roku, który potwierdzono pokojem wieczystym w Moskwie w 1686 roku.
Powstanie Chmielnickiego
Powstanie w latach 1648-1655 kozactwa i chłopstwa ukraińskiego pod przywództwem hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego przeciwko szlachcie polskiej. Na Ukrainie istniało wiele konfliktów m. in. różnice językowo-etniczne pomiędzy polskimi właścicielami dóbr ziemskich a ukraińską ludnością chłopską, upośledzenie prawosławia wobec katolicyzmu i unii, konflikt między aspiracjami Kozaków a dążeniem magnaterii kresowej do poddania kozaczyzny systemowi pańszczyźnianemu. Główną kwestią sporną pozostawało określenie statusu prawno-politycznego i społecznego Kozaków. Opór Kozaków wobec prób narzucenia im poddaństwa doprowadził kilkakrotnie do wybuchu powstań kozackich, za każdym razem krwawo tłumionych. Napiętą sytuację wykorzystał dowódca wojska zaporoskiego, Bohdan Chmielnicki. W styczniu 1648r wzniecił on na Siczy powstanie, którego rozwój wymknął się spod jego kontroli. W pierwszym etapie powstania Kozacy sprzymierzeni z Tatarami pokonali wojska koronne nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i pod Piławcami. Doszli do Lwowa i Zamościa. Ich zwycięstwa spowodowały wybuch powstania chłopskiego na całej Ukrainie. Ofiarami powstańców padła szlachta, kler katolicki oraz Żydzi. Zamęt i panikę, które ogarnęły Ukrainę, spotęgowała śmierć króla Władysława IV w 1648 r. Potem królem został Jan Kazimierz Waza. W okresie elekcji o wpływ na sytuację walczyły dwie grupy polityków. Jedni pragnęli uśmierzyć powstanie poprzez rokowania z Chmielnickim i ustępstwa wobec Kozaków, drudzy zaś ten sam cel chcieli osiągnąć poprzez szybką militarną rozprawę z buntownikami. W drugim etapie powstania Rzeczpospolita wznowiła działania wojenne na wielką skalę. Potem nastąpiło zawarcie z Chmielnickim umowy. Przeciwko porozumieniom z Rzeczpospolitą buntowała się ludność Ukrainy. Na Podhalu były rozruchy chłopskie. W trzecim etapie powstania doszło do ingerencji Rosji, która zainteresowana była rozciągnięciem swych wpływów na Ukrainę. W 1654 r w Perejasławiu zapadła decyzja o przyłączeniu Ukrainy do Rosji i poddaniu kozaczyzny zwierzchnictwu cara. Ugoda perejasławska wywołała natychmiast wojnę polsko-rosyjską. Ukraina stała się terenem międzynarodowej rywalizacji. Chmielnicki porozumiewał się ze Szwecją i Siedmiogrodem w sprawie rozbioru Rzeczpospolitej i utworzenie niezależnego państwa na Ukrainie. Jan Wyhowski doprowadził do ugody z Polską w Hadziaczu w 1658 r.
Przyczyny wojen polsko- tureckich
-rywalizacja polsko-turecka o tereny Mołdawii i Wołoszczyzny
-napady kozaków będących pod zwierzchnią władzą Polski na obszary tureckie, a Tatarów zależnych od Turcji na tereny Polski
-poparcie Habsburgów przez Zygmunta II Wazę z którymi rywalizowała Turcja
38.Przebieg wojen polsko- tureckich
Przebieg wojen I poł. XVII w. Hetman Stanisław Żółkiewski na czele niewielkich sił, wkroczył do Mołdawii, aby w ten sposób zabezpieczyć płd.- wsch. granice kraju. Tam doszło do starcia z siłami turecko-tatarskimi pod wodzą Iskandera Paszy. Po pierwszych pomyślnych początkach dla Polaków, nastąpiła decydująca bitwa, przegrana przez wojska koronne. Następnego dnia na skutek rozłamu w dowództwie część armii samowolnie wycofała sie za Prut, reszta zaś rozpoczęła odwrót w kierunku granicy pod osłoną taboru. Po odparciu wielu ataków tureckich, gdy tabor był juz blisko Dniestru doszło w obozie do paniki, zamienionej przez atak Tatarów w zupełna klęskę. Zginał wtedy hetman Żółkiewski, a hetman polny koronny Koniecpolski dostał się do niewoli. Klęska Polaków pod Cecorą zachęciła sułtana tureckiego Osmana II do najazdu na Rzeczpospolitą..W 1621 roku Turcja podjęła wyprawę zbrojną na Polskę, która w wyniku klęski cecorskiej i świadomości grożącego zagrożenia wystawiła dość silną armię, która zajęła pozycje w obozie pod Chocimiem. Dowództwo nad polskimi i litewskimi wojskami objął hetman Jan Karol Chodkiewicz, a nad kozakami i ukraińskimi hetman P. Konaszewicz Sahajdaczny. Pod Chocim nadeszła wielka armia turecko tatarska pod wodza sułtan Osmana II. Pierwsze szturmy turków zakończyły się niepowodzeniem, wobec czego przystąpili oni do oblężenia obozu polsko-krzyżackiego. W wojsku polskim zapanował głód. Po odparciu przez Polaków wielkiego szturmu Turcy musieli podjąć rokowania, uwieńczone podpisaniem rozejmu. Wojny polsko - tureckie w II połowie XVII w. rozpoczął najazd wojsk tureckich w 1672r. W tym czasie w Polsce trwały wewnętrzne walki polityczne, doszło nawet do rozbicia na dwa obozy, na dwie orientacje polityczne: proaustriacką i profrancuską. Polska nie była przygotowana na odparcie ataku, stąd Turcja zdobyła twierdzę Kamieniec Podolski i doprowadziła do układu w Buczaczu. Układ ten był bardzo niekorzystny dla Polski. W tym czasie Sejm nie ratyfikował tego układu, a w dodatku podjął ustawę o nowych podatkach na rzecz wojska. W tej sytuacji w 1673r. doszło do bitwy pod Chocimiem, wojska polskie dowodzone przez Hetmana Jana Sobieskiego odniosły zwycięstwo. W 1674r. Sobieski został królem Polski, jako Jan II Sobieski, ale zwycięstwo to nie zostało w pełni nie wykorzystane, ponieważ wojna polsko-turecka została zamknięta układem w Żurawnie w 1676r. W Polsce nadal trwały walki polityczne. W tym czasie w 1683r. w Warszawie został podpisany układ sojuszniczy polsko-austriacki. W 1683r Wezyr turecki Kara Mustaffa przystąpił do oblegania Wiednia, wtedy ówczesny cesarz Leopold I zwrócił się o pomoc do króla polskiego Jana III Sobieskiego. W 1683r wojska tureckie zostały rozbite pod Wiedniem, szczególny udział miały w tym wojska polskie dowodzone przez króla Jana III Sobieskiego. Wkrótce w 1684r. dochodzi do podpisania tzw. Ligi Świętej, zawiązanej przez takie kraje, jak: Austria, Polska, Wenecja i Papiestwo. Zmagania Ligi Świętej z Turcją trwały do podpisania pokoju w Karłowicach w 1699r.
39. Skutki gospodarcze i społeczne długotrwałych wojen dla Rzeczpospolitej
osłabienie wewnętrzne i międzynarodowe Polski
wyniszczenie ziem polskich (utrata Inflant i województw wschodnich)
uniezależnienie się od Prus w 1657r
straty ludności
zamieszanie monetarne
wzrost znaczenia oligarchii magnackiej,
wpływ obcych na dworów
wzmocnienie katolicyzmu w Polsce
rozwój kontrreformacji ( wygnanie arian z Polski w 1658 r.)
upadek gospodarczy i polityczny Rzeczpospolitej szlacheckiej,
słabość polskiej armii