Matura (ziemia)
1. Scharakteryzuj procesy przemieszczania się zwietrzeliny oraz skał zwięzłych i sypkich po stoku.
2. Scharakteryzuj ruch obiegowy Ziemi i jego konsekwencje.
3. Przedstaw skały osadowe.
4. Omów typy genetyczne jeziora.
6. Omów genezę, skutki oraz obszary występowania dowolnie wybranego wiatru.
7. Omów działalność wód płynących.
8. Wymień rodzaje ruchów wody morskiej. Scharakteryzuj dowolnie wybrany ruch wody morskiej.
9. Scharakteryzuj zjawiska krasowe.
10. Scharakteryzuj działalność niszczącą i budującą wiatru.
11. Scharakteryzuj i pokaż na mapie wielkie ukształtowania lądów.
12. Przedstaw i pokaż na mapie formy ukształtowania dna oceanicznego.
13. Omów zróżnicowanie reżimów rzecznych w świecie.
14. Dokonaj klasyfikacji wód podziemnych.
15. Omów kształt i wymiary Ziemi.
16. Porównaj klimaty strefy podzwrotnikowej i umiarkowanej chłodnej.
17. Omów ruch obrotowy Ziemi i jego konsekwencje.
18. Omów skład i budowę atmosfery.
19. Omów czynniki wpływające na temperaturę powietrza w troposferze.
20. Omów wiatry wywołane globalną cyrkulacją atmosfery.
21. Porównaj roślinność sawanny i stepu.
22. Porównaj roślinność lasu równikowego i tajgi
23. Omów proces i profil glebotwórczy.
24. Omów warunki powstawania lodowców oraz ich typy.
25. Omów skały magmowe.
26. Przedstaw Ziemię jako planetę Układu Słonecznego.
27. Omów budowę wnętrza Ziemi.
28. Scharakteryzuj zjawiska wulkaniczne.
29. Omów składniki i cechy mapy.
30. Przedstaw podstawowe rodzaje odwzorowań kartograficznych, omów cechy siatek, otrzymanych w nich
1. SCHARAKTERYZUJ PROCESY PRZEMIESZCZANIA SIĘ ZWIETRZeLINY ORAZ SKAŁ ZWIĘZŁYCH I SYPKICH PO STOKU.
Znajdująca się na stokach zwietrzelina jest pod działaniem siły ciężkości. W pewnych sytuacjach może się ona przemieszczać w dół stoku. Przemieszczenie to może odbywać się przy współudziale wody, śniegu, lodu i organizmów żywych. Przeciwstawia się mu tarcie i spoistość osadów. Przemieszczenie zachodzi na wszystkich nachylonych powierzchniach; gdy odbywa się pod wpływem ciężaru mas luźnych, nosi nazwę ruchów masowych, a gdy bierze w tym udział woda opadowa, jest to spłukiwanie. Ruchy masowe mogą przejawiać się poprzez odpadanie materiału na skutek zmniejszenia zwięzłości i spoistości skał. Wskutek nagromadzenia materiału u podnóży stoków tworzą się stożki usypiskowe, inaczej piargi, np. w Tatrach. W przypadku jednorazowego oderwania się dużych mas skalnych mamy do czynienia z obrywem. Powstają one najczęściej w miejscach podcinanych przez rzeki, lodowce, morze i człowieka i dotyczą stromych stoków. Innym przykładem ruchów masowych są osuwiska, gdzie następuje przemieszczenie materiału skalnego po podłożu i doprowadza do powstania jęzora osuwiskowego. Czynnikiem sprzyjającym powstawaniu osuwisk jest woda.
Na stokach pokrytych darnią osuwający się materiał, jeśli nie jest zaburzony, tworzy tzw. Zerwy darniowe. Kolejnym rodzajem ruchów powierzchniowych warstw jest spełzywanie, odbywające się pod wpływem siły ciężkości, polegające na powolnym, plastycznym płynięciu często na skutek nasączenia wodą. Gdy spełzywanie jest stosunkowo szybkie, nawet do kilku metrów na sekundę, i krótkotrwałe, a materiał przemieszczany jest przesycony wodą z nagłych, opadów mamy do czynienia z tzw. Spływem. Na stokach zachodzi również proces spłukiwania materiału przez wody deszczowe spływające bruzdami lub w postaci cienkiej ciągłej warstwy.
2. Scharakteryzuj ruch obiegowy ziemi i jego konsekwencje.
1. Czas obiegu Ziemi wokół słońca wynosi 365 dni 5 godzin 48 minut. Przyjęto, że co 4 lata następuje rok przystępny, który trwa 366 dni. Wtedy luty ma 29 dni. Kierunek obiegu jest odwrotny do kierunku ruchu wskazówek zegara, średnia prędkość wynosi 30 km/sek. Oś Ziemi jest nachylona w stosunku do płaszczyzny orbity, co powoduje zmianę warunków oświetlenia Ziemi w rytmie rocznym, czyli występowanie i następowanie po sobie pór roku. Nachylenie osi Ziemskiej do płaszczyzny orbity jest stałe i wynosi 66o33', a zatem płaszczyzna równika jest również stale nachylona do płaszczyzny orbity Ziemi pod katem 23o27'.
Zmiana pór roku na kuli ziemskiej występuje na skutek zmiany kąta padania promieni słonecznych, który zmienia się z powodu różnego ustawienia się poszczególnych półkul do Słońca.
Ziemia w swym wiekomnym ruchu po sklepieniu niebieskim wędruje po kole zwanym elipsą.
- 21 marca - Wiosna - Promienie słoneczne w momencie górowania padają prostopadle na równik. Kula ziemska oświetlona jest równomiernie od bieguna do bieguna. Równomierne oświetlenie kuli ziemskiej powoduje, że na całej Ziemi dzień jest równy nocy, jest to tzw. moment równonocy wiosennej. Na półkuli północnej zaczyna się pierwszy dzień wiosny, a na półkuli południowej pierwszy dzień jesieni.
- 22 czerwiec - Lato - W tym dniu półkula północna jest najbliżej Słońca. Promienie słoneczne padają prostopadle na zwrotnik Raka. Oświetlona jest cała półkula północna, na której jest wówczas najdłuższy dzień 18h i najkrótsza noc 6h w roku. Jest to tzw. przesilenie letnie. Na półkuli północnej występuje dzień polarny, a na półkuli południowej noc polarna.
- 23 Wrzesień - Jesień - Promienie słoneczne padają prostopadle na równik. Cała kula Ziemska oświetlona jest równomiernie. W tym dniu na całej kuli ziemskiej dzień jest równy nocy. Jest to tzw. moment równonocy jesiennej.
- 22 Grudzień - Zima - Na półkuli południowej promienie słoneczne padają prostopadle na zwrotnik Koziorożca. Bardziej oświetlona jest cała półkula południowa. Jest to tzw. przesilenie zimowe. W tym dniu jest najdłuższa noc i najkrótszy dzień w roku. Na półkuli południowej jest dzień polarny, a na północnej noc polarna.
W czasie ruchu obiegowego Ziemi zmienia się oświetlenie i długość trwania dnia i nocy. Jedynie na równiku przez cały rok dzień jest równy nocy.
2. Konsekwencja ruchu eliptycznego Ziemi:
- Różna odległość Ziemi od Słońca
- Dłuższa Wiosna i lato niż jesień i zima na półkuli PN (8dni), na półkuli PD odwrotnie
3. Ruch obiegowy z zwłaszcza różna odległość Ziemi od Słońca powoduje:
- Różną wysokość Słońca w południe na poszczególnych równoleżnikach
- Inną długość dnia i nocy w różnych punktach na powierzchni Ziemi
- Nierównomierne oświetlenie i ogrzanie Ziemi
3. PRZEDSTAW SKAŁY OSADOWE.
1. Skała jest to naturalny składnik skorupy ziemskiej, powstały w procesie naturalnym o określonym składzie mineralnym, teksturze i strukturze.
2. Skały osadowe są to skały, które powstały z nagromadzenia rozdrobnionych cząstek innych skał oraz szczątków roślinnych i zwierzęcych, a także wytrącenia się roztworów wodnych.
3. Skały osadowe ze względu na stopień spojenia ziaren dzielą się na:
- Lite; ziarna są ściśle ze sobą związane (piaskowiec, węgiel brunatny i kamienny)
- Zwięzłe; ziarna są ze sobą złączone, ponieważ są mocno rozdrobnione i sprasowane (glina, sól kamienna, ił)
- Luźne; ziarna nie uległy ani złączeniu ani zespoleniu (piasek, żwir)
4. Skały osadowe ze względu na sposób ich powstawania dzielą się na:
- Okruchowe; powstają z rozdrobnienia się innych skał, ich kolejność wg wielkości ziaren wygląda następująco: ił (najmniejsze), muł, piasek, żwir, glina = ił + piasek
- Organiczne; powstają z obumarłych szczątków roślin i zwierząt, torf, węgiel brunatny i kamienny pochodzą z obumarłych szczątków roślin, kreda i wapienie pochodzą z obumarłych szczątków zwierzęcych i pancerzy wapiennych, ropa naftowa, gaz ziemny i smoła są również pochodzenia organicznego.
- chemiczne; powstają z wytrącenia się związków chemicznych w wodzie morskiej (gipsy, sole, dolomity)
5. Wykorzystywanie skał osadowych:
Budownictwo - piasek, żwir
Cegła - glina
Cement, kamień dekoracyjny - wapień
Szkło - piasek
Opał - węgiel
Benzyna, nafty, oleje - ropa naftowa
Produkty spożywcze - sól kamienna
4. TYPY GENETYCZNE JEZIORA
1. Jezioro - to woda wypełniająca naturalne obniżenie terenu, zatrzymana w swym spływie do morza. Wody jeziora nie podlegają wymianie z wodą morską. Aby mogło powstać jezioro, muszą być spełnione warunki: odpowiednie ukształtowanie terenu, budowa geologiczna, która nie pozwala na ucieczkę wody w głąb, oraz dostawa wody. Jeziora mogą być zasilane wodami rzecznymi, wodami podziemnymi i przez opady. Jeziora na Ziemi zajmują 1,8% powierzchni kontynentów.
2. Pod względem klasyfikacji genetycznego jeziora dzielimy na:
- Endogeniczne (powstałe dzięki procesom działającym wewnątrz skorupy ziemskiej). Są to jeziora tektoniczne (powstają one w zapadliskach, uskokach i rowach tektonicznych np. jez. Bajkał - Rosja, Alberta i Tanganika - Afryka) i wulkaniczne (ulokowane w kraterach wygasłych wulkanów np. jez. Albano i jez. Bolsena - Włochy
- Egzogeniczne ( powstałe dzięki procesom działającym na zewnątrz skorupy ziemskiej). Są to jeziora reliktowe (będące pozostałością po dawnych morzach np. M. Kaspijskie, jez. Aralskie), krasowe (powstające w miejscach zapadnięcia się stropu jaskiń np. jeziora w Dalmacji), przybrzeżne (powstające nad brzegami mórz odcięte od nich lagunami, zatokami np. jez. Łebsko), wydmowe (leżące między wydmami np. w widłach Warty i Noteci), polodowcowe (powstałe z wody pochodzącej pierwotnie z topniejącego lodowca), meandrowe (powstałe w dawnej części koryta rzeki), deltowe (powstałe w obrębie delty), wydmowe (powstałe w obniżeniu powstałym na skutek wywiewania materiału lub w obniżeniu śródwydmowym), antropogeniczne (stworzone przez człowieka np. Asuańskie, Karaiba, Solińskie)
- Poligeniczne - powstałe na skutek procesów działających wewnątrz i na zewnątrz skorupy ziemskiej np. Wielkie jeziora w Ameryce PN (Michigan, Ontario, Huron), w Europie Jez. Ładoga i Onega
3. Jeziora polodowcowe dzielą się na:
- Morenowe - Powstałe w wyniku zatamowania wód przez osady moreny czołowej i bocznej. Mają urozmaiconą linię brzegową (Śniardwy, Mamry, Niegocin)
- Rynnowe - Powstałe w rynnie polodowcowej utworzonej na skutek erozji lub eworsji wód płynących pod lodowcem. Przebieg rynien jest najczęściej zgodny lub zbliżony do kierunku poruszania się lodowca (Koronowskie, Gopło, Raduńskie, Ustrzyckie, Wigry, Drawsko, Hańcza)
- Wytopiskowe (Oczka) - Powstałe na skutek wytopienia się brył lodu znajdującego się w obrębie osadów. Stosunkowo niewielkie o średnicy kilkudziesięciu metrów i głębokich do 5m. Często występują na pojezierzach.
- Cyrkowe - Powstałe na miejscu cyrku lodowcowego. Są to jeziora głębokie (Czarny Staw, Wielki Staw w Tatrach)
6. OMÓW GENEZĘ, SKUTKI ORAZ OBSZARY WYSTĘPOWANIA DOWOLNIE WYBRANEGO WIATRU.
1. Wiatry są to prądy powietrz wiejące w kierunku poziomym w niższej warstwie troposfery. Wieją one zawsze z niżu do wyżu barycznego. Im większa jest różnica ciśnień, tym większa jest prędkość wiatru.
2. Monsuny - wiatry powstające na skutek różnic ciśnienia między lądem, a oceanem. Typowym obszarem monsunowym jest Azja PD i PD-WSCH. Monsun letni powoduje tworzenie się niżu barycznego nad lądem, następuje ochłodzenie i opady, natomiast monsun zimowy powoduje tworzenie się wyżu barycznego nad lądem, wieje wtedy wiatr chłodny, suchy i porywisty.
3. Bryzy, powstające na wybrzeżach morskich i wielkich jezior, w dzień wieją od morza na ląd, w nocy odwrotnie; najbardziej znane to: Bara w Delmacji (Chorwacja), Mistral (PD Francja i PN Włochy) i Scircco (wiejący na Morzu Śródziemnym, PD Włochy i PN Afryka)
4. Fen - nazwany w Polsce jako halny powstaje gdy po przeciwnych stronach gór występują różnice ciśnień. Góry w tym wypadku są przeszkodą terenową dla poruszającego się powietrza. Powietrze zostaje podnoszone do góry po stronie wysokiego ciśnienia, wskutek tego zachodzą przemiany wilgotnoadiabetyczne doprowadzające do kondensacji pary wodnej, powstanie chmur i opadów atmosferycznych. Powietrze po przejściu przez wierzchołki gór opada w dół i wówczas zachodzą procesy suchoadiabetyczne prowadzące do podniesienia temperatury. Wiatr halny jest ciepły, porywisty i suchy.
5. Prędkość wiatru (skala Beanforta)
- 0 - cisza - 0-0,2 m/s
- 1 - powiew - 0,3-1,5 m/s
- 2 - stały wiatr - 1,6-3,3 m/s
- 3 - łagodny wiatr - 3,4-5,4 m/s
- 4 - umiarkowany wiatr - 5,5-7,9 m/s
- 5 - dość silny wiatr - 8-10,7 m/s
- 6 - silny wiatr - 10,8-13,8 m/s
- 7 - bardzo silny wiatr - 13,9-17,1 m/s
- 8 - wicher - 17,2-20,7 m/s
- 9 - wiatr sztormowy - 20,8-24,4 m/s
- 10 - sztorm - 24,5-28,4 m/s
- 11 - silny sztorm - 28,5-32,6 m/s
- 12 - huragan - 32,7-36,9 m/s
7. OMÓW DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH.
1. Wszystkie wody płynące powstałe w naturalny sposób noszą nazwę cieków. Większe cieki mające dopływy (w postaci potoków, strumieni) noszą nazwę rzek. Cieki biorą początek z: bagien, jezior, źródeł i lodowców.
Czynnikiem decydującym o działalności rzek jest jej spadek czyli stosunek zmniejszania się wysokości bezwzględnej do przyrostu długości rzeki (porównuje się poziomy w różnych miejscach rzeki i odległości między nimi; jednostka - promil czyli metr na kilometr). Na podstawie wielkości spadku wydziela się biegi rzeki: górny, środkowy i dolny.
2. Rzeka - naturalny ciek wodny, płynący okresowo lub stale w wyżłobionym przez siebie łożysku, wpadający do morza, jeziora lub innej rzeki, zwykle noszący nazwę własną.
3. Rzeki dzielimy na:
- Stałe - czyli takie, w których dostawa wody równoważy straty wody, spowodowane parowaniem i wsiąkaniem.
- Okresowe - występujące w strefie suchej w porze deszczowej
- Epizodyczne - powstają podczas sporadycznych opadów w strefie skrajnie suchej.
4. Niszcząca działalność rzek (pogłębianie i poszerzanie koryta rzecznego - erozja
- Erozja wsteczna - zachodzi w górnym biegu rzeki, doprowadza do cofania się źródeł i progów skalnych występujących w korycie rzeki
- Erozja denna - polega na pogłębianiu koryta rzecznego (przez niszczenie podłoża znajdującego się w tym korycie), zachodzi ona aż do podstawy erozyjnej (poziomu, poniżej którego rzeka nie może wcisnąć się w podłoże) początek dolnego biegu
- Erozja boczne - polega na poszerzaniu dna doliny przez podmywanie brzegów rzeki i podcinanie zboczy doliny, najsilniej zaznacza się w środkowym biegu rzeki
5. Inne formy działalności rzek:
- Działalność transportująca (rzeka transportuje różne materiały: drzewa, gałęzie, liście, piasek, żwir, materiał rozpuszczalny)
- Działalność osadzająca polega na osadzaniu się materiału po zaniku działalności transportującej rzeki. Wywołują ją: Przeciążenie rzeki materiałem skalnym, zmniejszenie prędkości przepływu, zmniejszanie spadku rzeki.
8. WYMIEŃ RODZAJE RUCHÓW WODY MORSKIEJ. SCHARAKTERYZUJ DOWOLNIE WYBRANY RUCH WODY MORSKIEJ.
1. Woda w morzach i oceanach jest w ciągłym ruchu, zwłaszcza w warstwie powierzchniowej.
2. Ruch wody spowodowany jest przez:
- Działanie wiatru
- Różne nagrzewania się wody w różnych punktach morza i oceanu
- Przyciągającą siłę Księżyca i Słońca
3. Rodzaje ruchów wody morskiej:
- Falowanie wody morskiej pod wpływem uderzania mas powietrza o powierzchnię wody. Siła fali zależy od jej wielkości, średnia długość fali wynosi 50-100 m, a wysokość 6 m (fale na pełnym morzu dochodzą do 20 m wysokości i 400 m długości). Falowanie może być także spowodowane wybuchami podmorskich wulkanów i trzęsieniami ziemi (fale wywołane trzęsieniami ziemi to tsunami, mają dużą wysokość i siłę niszczycielską).
- Prądy morskie („wielkie rzeki” bez brzegów i dna) płynące w wodach powierzchniowych mórz i oceanów, różnią się one najczęściej temperaturą od wód je otaczających. Strugi wody cieplejszej od otaczającej są prądami ciepłymi, a strugi wody zimniejszej prądami zimnymi (o tym czy prąd jest zimny czy ciepły nie decyduje temperatura jego wody, ale względność temperatur wody w prądzie i wodzie danego akwenu).
Główną przyczyną powstawania prądów morskich są: wiatry (długo wiejące w jednym kierunku) i siła Coriolisa (powoduje wschodnie odchylenie). Prądy płynące od równika ku biegunowi są ciepłe (Zatokowy, Północny i Południowo równikowy), a płynące z biegunów ku równikowi są zimne (Dryf wiatrów zachodnich, Peruwiański, Okołobiegunowy). Prędkość i nurt prądów morskich są zmienne.
- Przypływy i odpływy - ruchy wody morskiej wywołane przyciągającym działaniem księżyca i słońca (szczególnie silne jest działanie Księżyca, ze względu na jego niewielką odległość od Ziemi). Powodują one regularne podnoszenie i obniżanie poziomu wody morskiej. Czas między przypływami wynosi 12 godzin 25 minut. Woda podnosi się po stronie zwróconej do Księżyca i po przeciwnej. Największy przypływ - Syzygijski: Słońce, Księżyc i Ziemia na jednej linii. Najniższy przypływ - kwadraturowy: Słońce, Księżyc i Ziemia tworzą kąt prosty. Średnia prędkość przypływu 900 km/h. Wysokość na otwartym oceanie 1m, na morzu zamkniętym kilka cm, w zatokach do 19 m.
9. SCHARAKTERYZUJ ZJAWISKA KRASOWE
1. Zjawiska krasowe - Wody podziemne i powierzchniowe mają zdolność rozpuszczania niektórych typów skał. Skałami ulegającymi temu procesowi są wapienie, dolomity, gipsy i margle. Procesy związane z rozpuszczaniem tych skał nazywane są procesami krasowymi. Najczęściej obszary krasowe zbudowane są z wapieni, w których występują najlepiej wykształcone i najbardziej charakterystyczne formy krasowe. W masywach poddanych procesowi krasowienia wyróżnia się formy powierzchniowe i podziemne.
2. Działalność wód powierzchniowych:
- Żłobki i żebra krasowe - Żebra pooddzielane od siebie bruzdami powstałymi na skutek rozpuszczania przez wody opadowe o głębokości nawet 2m i szerokości kilkudziesięciu metrów i podobnej długości.
- Ospa krasowa - drobne zagłębienie o głębokości kilku metrów
- Leje krasowe - Zagłębienia o różnej średnicy, powstające wskutek rozpuszczania skały przez wodę wpadającą do szczeliny.
- Uwały - Zagłębienia powstałe z połączenia kilku lejów krasowych
- Polja - Zagłębienie o powierzchni nawet do 600 km2, powstałe z połączenia wielu uwał i lejów krasowych
3. Formy krasu podziemnego:
- Jaskinie - podziemne próżnie utworzone pod wpływem rozpuszczania skał. Mogą to być jaskinie o rozwinięciu pionowym, poziomym lub pionowo-poziomym.
- Ponory - Szczeliny, którymi wypada woda
- Studnie - Szczeliny poszerzone przez wpływające wody, o podobnej średnicy na całej długości.
- Kominy - Powstałe w ten sam sposób jak studnie, lecz ich szerokość wzrasta wraz z głębokością.
- Korytarze - Poszerzone szczeliny o długości przekraczającej nawet 100 km, o szerokości do kilkunastu metrów. Ich dna są wyściełane osadami pozostawionymi przez płynące wody.
- Sale - Miejsca o bardzo dużej powierzchni nawet do 300 km2, które mogą łączyć się ze sobą korytarzem.
- Wywierzyska - Źródła krasowe, z których woda z obszaru krasowego wypływa pod ciśnieniem.
- Wypływy krasowe - Źródła krasowe, z których woda wypływa swobodnie.
4. Obszarami znanymi z rzeźby krasowej są tereny Moraw, Słowacji, WSCH Alp, Dalmacji, Masywu Centralnego, Chin, Indii, Kuby, Brazylii, Wenezueli, WSCH Australii, Kordylierach. W Polsce zjawiska krasowe najczęściej występują n wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (ponad 850 jaskiń o ubogiej szacie naciekowej), w Tatrach, Górach Świętokrzyskich i Sudetach, gdzie znajduje się najładniejsza z polskich jaskiń - Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie.
10. SCHARAKTEYZUJ DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCĄ I BUDUJĄCĄ WIATRU
1. Działalność wiatru - Pod wpływem działalności wiatru tworzą się specyficzne formę budujące rzeźbę eoliczną. Obszarami, gdzie działalność wiatru się najsilniej zaznacza, są pustynie i nadmorskie plaże. Działalność wiatru może polegać na transportowaniu, niszczeniu i budowaniu.
2. Transport może odbywać się poprzez toczenie lub przesuwanie drobnych ziaren, porywanie materiału bardzo drobnego przez wiatr i unoszenie go w powietrze (suspensja) lub poprzez skakanie ziaren (saltacja).
3. Działalnością niszczącą jest wywiewanie drobnego materiału skalnego nazywane deflacją. Wskutek takiej działalności wiatru powstają zagłębienia jak rynny. Przenoszone przez wiatr ziarenka piasku, uderzając o przeszkody mogą przekształcać ich powierzchnię. Jest to zjawisko korozji. Korozja jest najsilniejsza tuż nad powierzchnią ziemi (do ok. 30m), a wraz z wysokością jej skuteczność maleje. Formą powstającą w wyniku korozji są grzyby skalne powstające poprzez niszczenie dolnych partii skał.
4. Działalnością budującą wiatru są wydmy. Kształty wydm są bardzo zróżnicowane. Mogą się tworzyć wydmy o kierunku równoległym do kierunku wiatru (wydmy podłużne), lub prostopadłe do kierunku wiatru (wydmy poprzeczne). Wydmy podłużne spotykamy na pustyniach i w dolinach rzek, gdzie jest dużo piasku, natomiast wydmy poprzeczne częściej występują na wybrzeżach. Wydmy mogą przyjmować również kształt sierpowaty. Mogą to być barchany, które występuję m.in. na pustyni Kalahari, na Saharze i na pustyniach centralnej Azji. Wydmy nadmorskie poruszają się z prędkością 1-20 m/rok. Materiały pyłowe wywiane z obszarów pustynnych mogą być osadzane w dużej odległości od nich. W ten sposób tworzą się pokrywy lessowe. W Europie lessy powstały w czasie zlodowacenia bałtyckiego. Wiejące znad lądolodu wiatry wywiewały z jego przedpola pyły i osadzały je na terenie Niemiec, Polski, Ukrainy po Kazachstan. W Polsce występują na Wyżynie Lubelskiej, na przedpolu Karpat, na Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej, we WSCH części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz na Pogórzu Sudeckim. Współcześnie tworzą się one w Chinach i Mongolii, ponadto występują na preriach USA i pampasach Argentyny. Lessy są jednym z najlepszych materiałów, na których powstawają bardzo urodzajne gleby.
11. Scharakteryzuj i pokaż na mapie wielkie formy ukształtowania lądów.
1. Niziny - Obszary leżące poniżej 300m n.p.m. Odznaczają się mało urozmaiconą rzeźbą, mogą być płaskie, tzw. równiny, faliste i pagórkowate. Pochodzenie nizin i budowa geologiczna są zróżnicowane. Istnieją niziny, które powstały wskutek wynurzenia dna morskiego (Nizina Wschodnioeuropejska i Zachodniosyberyjska), w wyniku zasypania obniżenia tektonicznego osadami akumulacji rzecznej i lodowcowej (Nizina Środkowoeuropejska), jak też i poprzez osadzanie materiału w kotlinach i zatokach. W obrębie nizin znajdują się depresje, czyli obszary położone poniżej poziomu morza, często o bardzo dużej powierzchni i znacznym obniżeniu w stosunku do poziomu morza.
2. Wyżyny - Obszary o wysokości powyżej 300m do wysokości nawet kilku tysięcy metrów. Charakteryzują się powierzchnią falistą lub pagórkowatą. Nie istnieją jasne kryteria odróżniające wyżyny od gór. Nie stosuje się tu kryterium wysokościowego. Wysokość, na jakiej się znajdują, może osiągnąć nawet 4500-5000m n.p.m. jak Tybet. Budowa wyżyn może być płytowa, mogą to być pokrywy lawowe, oraz obszary powierzchni zrównań wypiętrzenia, czyli odmłodzone o złożonej budowie geologicznej. Największymi wyżynami pod względem powierzchni są: Mongolska, Irańska, Tybet.
3. Góry Obszary o najbardziej urozmaiconej rzeźbie i osiągające największe wysokości. Mogą tworzyć długie pasma lub występować pojedynczo. Ze względu na wysokość, jakie osiągają, dzielą się na: Niskie (do 500m), Średnie (do 1500m), Wysokie (powyżej 1500m). Największe góry na Ziemi to łańcuchy powstałe podczas orogenezy alpejskiej (Himalaje ze szczytem Mount Everest 8848m n.p.m.).
12. PRZEDSTAW I POKAŻ NA MAPIE FORMY UKSZTAŁTOWANIA DNA OCEANICZNEGO
1. Szelfy - Brzeżne części bloków kontynentalnych zalane wodami oceanicznymi i morskimi. Powierzchnia szelfu łagodnie opada w kierunku oceanu do głębokości 200m, którą przyjmuje się jako jego granicę. W rzeczywistości średnia arytmetyczna głębokości krawędzi szelfu wynosi 130m. Szerokość szelfu jest zróżnicowana przy róznych lądach. Na krawędzi szelfu zastępuje załamanie spadku dna i przejście szelfu w skłon kontynentalny. Jest on bardzo stromy i opada do głębokości 3500-4000m i więcej. Skłon kontynentalny jest granicą kontynentu. W obrębie szelfu i skłonu kontynentalnego występują podmorskie kaniony odznaczające się dużymi spadkami i długością ponad 100km schodzące do głębokości przekraczającej 3000m
2. Stoki kontynentalne - przechodzą dalej w baseny oceaniczne zbudowane z bazaltów przykrytych warstwą osadów głębokomorskich.
3. Baseny oceaniczne - położone są na głębokości od 4000-6000m i odznaczają się najmniej urozmaiconą rzeźbą
a) W ich obrębie wyróżnia się:
- Grzbiety - Długie łańcuchy porozcinane dolinami rafowymi. Łączna długość grzbietów śródoceanicznych wynosi ok. 60 tys. kilometrów. Niektóre z nich wystają ponad powierzchnię oceanów w postaci wysp. W obrębie grzbietów zachodzą zjawiska wulkaniczne i sejsmiczne.
- Głębie oceaniczne - stosunkowo wąskie i długie obniżenia dna terenu o stromych zboczach. Następuje w nich osadzanie materiału (sedymentacja), lecz ich dna podlegają subsydencji, czyli obniżaniu. Największe głębie oceaniczne znajdują na obrzeżach grzbietów i są to rowy oceaniczne. Są to największe głębie osiągające nawet 11034m - Rów Mariacki. Występują one wzdłuż brzegów kontynentów i łuków wysp.
13. OMÓW ZRÓŻNICOWANIE REŻIMÓW RZECZNYCH NA ŚWIECIE
1. W zależności od sposobu przebiegu zasilania rzeki, stanów jej wody, przepływu i zlodzenia w ciągu roku wyróżniamy następujące ustroje rzeczne (reżimy):
a) lodowcowy - rzeki zaczynają swój bieg w lodowcach, np. Ren, Rodan, a wahania stanu wód związane są z topnieniem lodowców w porze letniej
b) Śnieżny - wysokie stany wód wiosną w okresie topnienia śniegów, niskie jesienią np. rzeki Syberii i Kanady.
c) Śnieżno-deszczowy - z dwoma okresami wysokich stanów wód w związku z topnieniem śniegu i lodów na wiosnę oraz z maksimum opadowym w lecie np. Wisła, Odra
d) Deszczowy - poziom wód zależy od opadów atmosferycznych, wyróżnia się:
- Deszczowy oceaniczny - zasilanie przez opady równomiernie przez cały rok, stany wód i przypływy wyrównane nieco wyższe w zimie ze względu na mniejsze parowanie np. Tamiza, Wezera w Europie ZACH.
- Deszczowy monsunowy - duże wahania poziomu wód z maksimum w okresie letniego monsunu, np. Ganges, Jangcy.
- Deszczowy zwrotnikowy - duże wahania stanów wód, wysokie stany w okresie deszczów zenitalnych, letnie susze powodują wysychanie rzek, wiele z nich to rzeki okresowe np. rzeki Australii i Afryki PN
- Deszczowy równikowy - w ciągu całego roku wysokie stany wód dzięki obfitym opadom np. Amazonka, Kongo
2. Najdłuższą rzeką jest Amazonka o długości ok. 7100 km. Również ona stworzyła największy system rzeczny o powierzchni dorzecza 7180 km2. Ponadto jest ona rzeką o największym przepływie 175000 m3/sek.
14. DOKONAJ KLASYFIKACJI WÓD PODZIEMNYCH
1. Wody podziemne - Wody występujące pod powierzchnią Ziemi, ze względu na pochodzenie wód podziemnych dzieli się na:
- Wodyczne pochodzące z atmosfery
- Juwenilne pochodzące z głębi ziemi
2. Wody pod powierzchnią mogą powstawać:
- Wody infiltrowane - zdecydowana większość wód podziemnych to wody opadowe lub roztopowe, które wsiąkły pod powierzchnię ziemi.
- Wody kondensacyjne - Które powstały w wyniku skraplania się pary wodnej na powierzchni lub w gruncie
- Wody juwenilne - Powstają na obszarach wulkanicznych jako efekt krzepnięcia magmy
- Wody reliktowe - Wody z dawnych epok geologicznych uwięzionych w skałach na dużych głębokościach
3. Wody podziemne w strefie napowietrzenia:
- Woda glebowa - znajduje się w glebie
- Woda wsiąkająca - Przemieszczająca się pod wpływem siły przyciągania ziemskiego od powierzchni ziemi do zwierciadła wód gruntowych
- Woda zaskórna - Gromadząca się w strefie napowietrzenia nad warstwą skał nieprzepuszczalnych. Na ogół występuje płytko pod powierzchnią ziemi. Jej temperatura zmienia się w zależności od temperatury powietrza.
- Woda kapilarna (włoskowata) - Woda podsiąkająca, wznosząca się do góry w bardzo cienkich szczelinach skalnych. Występuje nad zwierciadłem wody gruntowej i zaskórnej.
4. Wody podziemne w strefie nawodnienia:
- Woda gruntowa - gromadząca się nad warstwą nieprzepuszczalną. Aktywnie uczestniczy w krążeniu wód. Jej temperatura na ogół jest równa średniej rocznej temperatury powietrza w danym regionie. Temperatura ta jest stała i nie ulega sezonowym zmianom.
- Woda głębinowa - Znajduje się na dużych głębokościach, najczęściej pod powierzchnią warstw nieprzepuszczalnych. Stanowi ok. 93% wszystkich wód podziemnych.
15. OMÓW KSZTAŁT I WYMIARY ZIEMI
1. Ziemia zbliżona jest swoim kształtem do kuli. W rzeczywistości Ziemia nie jest idealną kulą, ale nieregularną bryłą, której kształt nazwano geoidą. Geoida bardziej zbliżona jest kształtem do elipsy obrotowej, bryły powstałej przez obrót elipsy wokół jej krótszej osi. Odchylenie geoidy od elipsy ziemskiej nigdzie nie przekracza 100 m
2. Parametry Ziemi:
Średni promień - 6371 km
Powierzchnia - 510 miliona km2 w tym lądy 149 miliona km2
Oceany i morza -361 miliona km2
Objętość - 1083 miliarda km3
Masa - 5,973 ∗ 10 kg
Obwód kuli - 40031 km
Jednostopniowy łuk koła wielkiego - 111,13 km
Jednominutowy łuk koła wielkiego - 1853 m
16. PORÓWNAJ KLIMATY STREFY PODZWROTNIKOWEJ I UMIARKOWANEJ CHŁODNEJ
1. Strefa klimatów podzwrotnikowych
Średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca powyżej 0°C, opady w jednym półroczu
Klimat śródziemnomorski - ciepłe i suche lata, zimy łagodne i wilgotne (wybrzeża M. Śródziemnego i Czarnego, Kalifornia, PD Afryka, Chile, PD-ZACH Australia)
Klimat monsunowy - lata o dużych opadach, zimy suche (Chiny PD-WSCH, Korea)
Klimat pustynny - mało opadów, duże dobowe i roczne amplitudy temperatur (Wyżyna Irańska, Pustynia Kara-Kum)
2. Strefa klimatów umiarkowanych chłodnych
Temperatura w najcieplejszym okresie do 20°C, w najzimniejszym ok. -10°C
Klimat morski - łagodne zimy, chłodne lata, opady w ciągu całego roku (Islandia, Norwegia)
Klimat lądowy - krótkie i chłodne lata, długa mroźna zima, mało opadów (środkowa Syberia i Kanada, PD Argentyna)
17. omów ruch obrotowy ziemi i jego konsekwencje.
1. Obrót Ziemi wokół własnej osi odbywa się z zachodu na wschód i trwa 23 godz. 56 min. Czyli dobę
2. Dowody na ruch obrotowy Ziemi i jego następstwa:
- Widoczne jest odchylenie ciał swobodnie spadających w kierunku wschodnim
- Spłaszczony kształt Ziemi (Wywołany działaniem siły odśrodkowej, ma wpływ na siłę przyciągania ziemskiego, które zwiększa się ze wzrostem szerokości geograficznej)
- Odchylenie ciał od kierunku ruchu (na półkuli PN w prawo, na półkuli PD w lewo)
3. Siła Coriolisa powoduje:
- Zmianę kierunków wiatrów (Pasat na półkuli PN wieje z kierunku PN-WSCH, zamiast PN, a pasat na półkuli PD wieje z kierunku PD-WSCH, zamiast PD)
- Silniejszą energię boczną prawych brzegów rzeki na półkuli PN i lewych na półkuli PD
- Pośrednio ma wpływ na krążenie wody w oceanach
4. Następstwa ruchu obrotowego Ziemi:
- Zjawisko dnia i nocy
- Zmiana wysokości słońca nad horyzontem w ciągu doby (powoduje to zmianę temp. Powietrza i ciśnienie w ciągu doby)
- Pozorny ruch sklepienia niebieskiego
5. Ruch obrotowy jest podstawą rachuby czasu na Ziemi
18. Omów składniki i budowę atmosfery.
1. Atmosfera jest to powłoka gazowa Ziemi. Jej stałe składniki to: Azot (78%), Tlen (21%), Argon (0,9%), oraz występujące śladowo: wodór, hel, krypton, ksenon. Powietrze zawiera także zmienną ilość pary wodnej, dwutlenku węgla oraz składników mineralnych i organicznych: pyłu, soli, bakterii.
2. Budowa atmosfery:
Troposfera:
- Najbliższa warstwa Ziemi
- Jej wysokość wynosi: do 8 km nad biegunem, 17 km nad równikiem, 12 km w średnich szer. geograficznych
- Zawiera 80% masy atmosfery i prawie całą ilość pary wodnej
- Zachodzą w niej zjawiska atmosferyczne
- Następuje spadek ciśnienia wraz z wysokością
Stratosfera:
- Sięgająca do wysokości 50 km
- W jej dolnych partiach temp. utrzymuje się na poziomie -55°C, później wzrasta do 0°C, następuje przemiana tlenu w czasie, powstaje ozonosfera, będąca częścią stratosfery (zjawisko dziury ozonowej, czyli zmniejszenia ilości ozonu w ozonosferze; zjawisko widoczne nad Antarktydą, powstaje ono na skutek przedostania się do atmosfery freonów)
Mezosfera:
- Sięgająca do wysokości 80 km
- Charakteryzuje się spadkiem temp. wraz z wysokością nawet do -90°C
Termosfera:
- Sięgająca przypuszczalnie do wysokości 800-1000 km
- W jej dalszych warstwach powstaje jonosfera, czyli jest silnie jonizujące powietrze, następuje wzrost temp. (12 km - 100°C na 500 km - 700°C; W jonosferze powstaje zorza polarna, widoczne są spadające gwiazdy - meteory
Egzosfera:
- Ostatnia warstwa od Ziemi
- Jest to sfera przejściowa między atmosferą a przestrzenią kosmiczną
- Jest to warstwa rozproszenia gazów
- Jej górna granica jest trudna do określenia
3. Pogoda - Fizyczny stan atmosfery w danym momencie, na danym obszarze (zachmurzenie, nasłonecznienie, wiatry, opady, temperatura, ciśnienie powietrza); W Polsce pogodę bada Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej
4. Chmura - Widoczne skupienie kropelek wody lub kryształków lodu wytworzone w powietrzu wskutek kondensacji lub resublimacji pary wodnej.
Rodzaje chmur:
- Pierzaste - Cienka chmura składająca się z kryształów lodu przypominająca włosy lub pióra, zapowiada deszcz.
- Warstwowo-pierzaste - Zasłona z kryształków lodu o mlecznym wyglądzie, zapowiada pogorszenie pogody.
- Pierzasto-kłębiaste - biała chmura w formie ławicy płatków lub pomarszczonej fali, zapowiada ochłodzenie.
- Warstwowe-średnie - Pierzasta lub jednolita zasłona szarych lub niebieskich chmur, dają przelotne opady
- Kłębiaste-średnie - biało-szara chmura, grubsza i bardziej kudłata, nie daje opadów.
- Kłębiasto-warstwowe - Szare lub białe warstwy chmur w formie walców lub płatów.
- Kłębiaste - biała chmura o wyraźnych zarysach kłębów u góry, u dołu często płaska i cienka.
- Warstwowe-niskie - Szare warstwy przesłaniające niebo związane z niżami, daje deszcze i mżawki.
- Warstwowo-deszczowe - Ciemnoszara masa chmur deszczowych, daje ciągłe opady
- Kłębiasto-deszczowe - Ciężkie i gęste chmury związane z burzami i deszczami o kształcie wieży, w górnej części przypominająca kowadło.
19.OMÓW CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA TEMPERATURĘ POWIETRZA W TROPOSFERZE
Powietrze w troposferze porusza się nie tylko w kierunku poziomym (wiatry), ale również w pionowym (konwekcja). Związane są z tym przemiany adiabetyczne, które polegają na tym, że powietrze jest sprężane lub rozprężane, co powoduje jego ogrzanie (podczas spadania w dół) bądź ochłodzenie (podczas wznoszenia w górę) bez wymiany ciepła z otoczeniem. Tak więc całkowita ilość energii w jednostce powietrza pozostaje stała. Podczas opadania powietrza dokonują się jego przemiany suchoadiabetyczne, zaś podczas wznoszenia przemiany sucho- a dalej wilgotnoadiabetyczne (związane z opadami). Gradient wilgotnoadiabetyczny wynosi 0,65°C/100 m zaś suchoadiabetyczny 0,98°C/100 m. Często takie procesy mogą być wymuszone przez ukształtowanie terenu. Należy również dodać, że podczas powstawania chmur i kondensacji pary wodnej doprowadza do wydzielania się ciepła i podnoszenia temperatury, natomiast proces parowania wody prowadzi do obniżenia jej temperatury.
20. OMÓW WIATRY WYWOŁANE GLOBALNĄ CYRKULACJĄ ATMOSFERY
1. Masy powietrza znajdujące się w troposferze różnią się swoimi właściwościami fizycznymi, przede wszystkim temperaturą i wilgotnością. W wyniku różnic gęstości mas powietrza, a zatem różnych ciśnień są one cały czas w ruchu. Przyczyną tego jest głównie zróżnicowane podłoże i jego nierównomierne ogrzewanie się. Oprócz tego ruch wirowy Ziemi i będąca jego następstwem siła Coriolisa wpływająca na ogólną cyrkulację powietrza wokół Ziemi. Dzięki temu następuje wymiana powietrza pomiędzy różnymi strefami kuli Ziemskiej.
2. Strefa międzyzwrotnikowa
Strefa niżów znajduje się nad równikiem, gdzie silnie ogrzane powietrze unosi się ku górze, natomiast strefa wyżów znajduje się w okolicach zwrotników. Powietrze docierające do górnych warstw troposfery rozdziela się na dwa strumienie skierowane ku zwrotnikom. Porusza się ono do 25°-30° szerokości geograficznej PN i PD. Ze względu na ruch wirowy Ziemi i związaną z nim siłą Coriolisa ulega one odchyleniu w kierunku wschodnim. Są to wiatry nazywane antypasatami. Ze względu na to, że grubość troposfery w wyższych szerokościach geograficznych jest mniejsza, następuje zagęszczenie powietrza i zimne jego masy opadają, tworząc zwrotnikowe strefy wyżów, przy czym część powietrza jest kierowana ku wyższym szerokościom geograficznym. Z tego obszaru, na skutek różnicy ciśnień, część powietrza przemieszcza się ku równikowej strefie niżów, tworząc wiatry nazwane pasatami, które, ze względu na siłę Coriolisa, są odchylone ku zachodowi.
3. Strefa umiarkowana
Ze strefy wyżów zwrotnikowych ciepłe powietrze kieruje się ku wyższym szerokościom geograficznym. Natomiast znad biegunów, gdzie panuje wysokie ciśnienie, na skutek istniejących tam prądów zstępujących masy chłodnego powietrza poruszają się ku umiarkowanym szerokościom. Powodują one wypychanie do góry mas powietrza zwrotnikowego, przyczyniając się do powstania obszaru niżów umiarkowanych szerokości. Występują tam zawirowania powietrza, rozdzielające strefę niskiego ciśnienia na pojedyncze ośrodki poruszające się w kierunku wschodnim. Obszar ten jest nazywany strefą wędrujących niżów. Wiatry podbiegunowe dzięki sile Coriolisa są odchylane w kierunku zachodnim, zaś zwrotnikowe w kierunku wschodnim.
4. Strefa okołobiegunowa
W okolicach biegunów znajdują się strefy wysokiego ciśnienia, powstające wskutek opadania powietrza z wyższych warstw troposfery. Powietrze to przemieszcza się dalej ku strefie umiarkowanej. Poza przedstawioną wyżej cyrkulacją powietrza w troposferze występują przy jej górnej granicy nad szerokościami geograficznymi rzędu 30°-40° prądy strumieniowe. Charakteryzują się one dużymi prędkościami średnio ok. 80km/h w lecie i 150-200km/h w zimie, mogą nawet osiągnąć prędkość 300km/h. Poruszają się one z zachodu na wschód.
21. PORÓWNAJ ROŚLINNOŚĆ SAWANNY I STEPU
1. Sawanny - Trawiaste formacje złożone z wysokich traw. Na niektórych sawannach rosną pojedyncze drzewa lub niewielkie ich grupy, są to akacje, baobaby i krzewy kserofitowe (przystosowane do małej ilości wilgoci), a sporadycznie palmy. W porze suchej roślinność zasycha, natomiast jej bujny rozwój przypada na porę deszczową. Wraz ze zmniejszaniem się opadów roślinność sawann staje się niższa. Sawanny posiadają różne nazwy regionalne np. Campo, w Brazylii, czy Llanos w Wenezueli. Pewną odmianą sawanny są lasy araukariowe, złożone z drzew luźno rosnących w postaci zgrupowań wśród roślinności trawiastej. Występują one na wyżynach PD Brazylii i w Argentynie. W strefie sawannowej w miejscach o większej wilgotności, np. wzdłuż rzek, rosną lasy galeriowe podobne do lasów równikowych. Strefą przejściową między sawanną a obszarami leśnymi są lasy parkowe, występujące w postaci płatów leśnych rosnących w obszarze formacji zielonych.
2. Stepy - Składają się z sucholubnych traw, jak ostnice i kostrzewy, ponadto byliny, rośliny cebulkowate i kłączowe kwitnące wczesną wiosną. Sporadycznie występują tu kępy krzewów złożone z wisienki stepowej lub migdała stepowego. Stepy występują na obszarach od Ukrainy po Kazachstan, w Argentynie, gdzie nazwane są pampą, oraz w Ameryce PN zwane prerią, gdzie wśród traw rosną kaktusy. W Eurazji i Ameryce PN pomiędzy lasem i stepem występują stepy parkowe, inaczej lasostepy.
22. PORÓWNAJ ROŚLINNOŚĆ LASU RÓWNIKOWEGO I TAJGI
1. Las równikowy - Wiecznie zielony, wilgotny las, będący wielogatunkowym zbiorowiskiem. Wśród drzew można tu spotkać drzewa mahoniowe, kakaowe, heban, balsę, i drzewa kauczukowe oraz inne. W lasach tych występuje piętrowy układ roślinności. Najważniejsze drzewa swoimi koronami silnie przysłaniają promienie słoneczne, których niewiele dociera do najniższych partii. Środkowe piętro tworzą palmy i paprocie drzewiaste, natomiast najniższe piętro to runo leśne. Często spotykane są tu epifity, np. storczykowate i kaktusowate. W lesie tym trwa nieustanna walka o światło, dlatego po drzewach pną się ku górze liany i pnącza. Tego typu lasy występują w Amazonii, w dorzeczu Konga, w Birmie, Bengalu i na wyspach Archipelagu Malajskiego. Również w tej strefie występują lasy i zarośla namorzynowe, rosnące w strefie brzegowej, gdzie woda morska podczas przypływów zalewa plątaninę korzeni i pnie, a odsłania je podczas odpływów. Drzewa i krzewy są halofitami, czyli roślinami przystosowanymi do życia na silnie zasolonym podłożu.
2. Tajga - las iglasty występujący w klimacie umiarkowanym chłodnym. Tajga jest charakterystyczna dla półkuli PN. Lasy te występują od Alaski po Labrador w Ameryce PN i od Półwyspu Skandynawskiego po WSCH końce Azji. W tajdze dominują drzewa iglaste, jak świerk, jodła, modrzew i sosna, a dodatkowo występują drzewa liściaste, jak brzozy, topole, olsze i wierzby szczególnie w PD części tajgi. W obrębie tajgi znajdują się bezleśne polany i torfowiska. W podszyciu występują paprocie, wrzosy, borówki, jeżyny, mchy i porosty. W kierunku PN roślinność ubożeje i staje się bardziej karłowata, a coraz liczniej występują torfowiska.
23. OMÓW PROCES I PROFIL GLBOTWÓRCZY
1. Gleba - cienka powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej składająca się z cząstek mineralnych i organicznych, zawierająca wodę oraz powietrze, zdolna do zaspokajania potrzeb roślin. W glebie dzięki działalności roślin i drobnoustrojów zachodzą ciągłe przemiany substancji mineralnych w organiczne i odwrotnie. Gleba rozwija się w czasie, podlega przemianom okresowym i ciągłym.
2. Proces glebotwórczy - proces w którym powstaje gleba, na który składają się wietrzenie i procesy biologiczne. Wietrzenie powoduje rozpad litych skał. Właściwy proces glebotwórczy rozpoczyna się z chwilą pojawienia się organizmów na zwietrzałym podłożu, przy czym oba te procesy mogą zachodzić równocześnie
3. Profil glebotwórczy - przekrój z wykształconymi zróżnicowanymi poziomami. Zewnętrzną warstwę stanowi poziom próchniczy, głębiej zalega poziom eluwialny, czyli wymywania. Poniżej tego poziomu zalega skała macierzysta, na której gleba się rozwija. W pierwszym stadium kształtowania gleba nieznacznie tylko różni się od skały macierzystej. Taką glebę nazywamy inicjalną, odznacza się ona płytkim, słabo wykształtowanym profilem.
24. OMÓW WARUNKI POWSTAWANIA LODOWCÓW ORAZ ICH TYPY.
1. Lodowiec - Duża poruszająca się masa lodu, powstająca w wyniku nagromadzenia śniegu i przeobrażenia go w lód na skutek ciśnienia warstw nadległych. Powstaje zawsze powyżej granicy wiecznego śniegu. Lodowiec musi mieć miejsce, gdzie śnieg mógłby się gromadzić i przekształcać. W miarę gromadzenia się coraz to większych pokładów lodu - lodowiec w postaci jęzorów lub pokryw zaczyna spływać w dół, wykorzystując obniżenia terenu.
2. Granica wiecznego śniegu - to wysokość, powyżej której w ciągu roku więcej śniegu przybywa niż topnieje. Wysokość tej granicy zależy od warunków klimatycznych: temperatury powietrza i ilości opadów śniegu.
3. Ze względu na kształt i wielkość masy lodowe można podzielić na:
- Lądolody (lodowce kontynentalne), to potężne wypukłe pokrywy lodowe poruszające się szerokim frontem we wszystkich kierunkach. Występują one na Antarktydzie i Grenlandii.
- Czapy lodowe, zwane lodowcami fieldowymi, powstają na wysoko położonych płaskowyżach. Z wypukłego pola firnowego w różne strony spływają krótkie jęzory lodowcowe. Czapy lodowe istnieją na obszarach północnej Europy (Islandia, Norwegia).
- Lodowce górskie występują w wysokich górach świata. Warunkami sprzyjającymi tworzeniu się lodowców górskich są: położenie obszaru powyżej granicy wiecznych śniegów, spłaszczenie lub zagłębienie terenu, dodatni bilans wodny. Lodowiec górski składa się z dwóch części: górnej - zwanej polem firnowym - oraz dolnej, zwanej jęzorem lodowcowym.
Stały odpływ lodu z pola firnowego odbywa się doliną, a spływający lód (jęzor lodowcowy) topniejąc poniżej granicy wiecznego śniegu, daje początek rzekom.
3. Typy lodowców:
- Piedmontowy - Tworzy się z połączenia kilku jęzorów lodowcowych na przedpolu gór spływających z kilku pól firnowych np. Alaska, Kanada.
- Alpejski - Charakterystyczny dla obszarów wysokogórskich strefy umiarkowanej o polu firnowym w obszarze górskim, z którego spływa długi jęzor lodowcowy.
- Norweski - Czapa lodowa o dużych rozmiarach znajdująca się na płaskich grzbietach górskich z kilkoma krótkimi jęzorami np. Norwegia, Islandia.
- Karowe - Składające się właściwie tylko z pola firnowego, bez wykształconego jęzora np. Pireneje.
4. Występowanie lodowców:
- Europa - Alpy, Pireneje, Góry Skandynawskie, Islandia, Nowa Ziemia i Spitsbergen
- Azja - Himalaje, Tybet, Karakon, Pamir, Kaukaz, góry na Syberii i Dalelium WSCH
- Ameryka PD - Andy,
- Ameryka PN - Kordyliery (szczególnie na Alasce)
- Afryka - Najwyższe szczyty górskie w pobliżu równika (Kilimandżaro, Kenia, Ruwenzoń)
Jedynym kontynentem bez terenów zlodowaconych jest Australia. W Oceanii natomiast lodowce znajdują się na Nowej Ziemi i Nowej Gwinei w Górach Śnieżnych. Największym lodowcem górskim na świecie jest lodowiec Fadczenki w Pamirze (dł. 72 km)
25. OMÓW SKAŁY MAGMOWE
1. Skały magmowe - Powstają w wyniku zakrzepnięcia gorącego stopu krzemianowego, zwanego magmą, występującego lokalnie w obrębie skorupy ziemskiej oraz płaszczu górnym. Magma jest gorącą i ruchliwą materią, w której znajdują się gazy i przegrzane roztwory wodne i składa się z krzemu, tlenu, glinu, żelaza, sodu, potasu, wapnia, magnezu i pozostałych pierwiastków w mniejszych ilościach.
2. Skały magmowe dzielimy na:
- Kwaśne - powstają z magmy bogatej w krzemionkę, z tego powodu występuje w nich licznie kwarc.
- Obojętne - Ilość krzemionki jest mniejsza i pozwala na wykrystalizowanie skaleni, ale nie wystarcza jej by powstał kwarc
- Zasadowe - Powstają z magmy o bardzo małej ilości krzemionki.
- Głębinowe - ze względu na powolne stygnięcie charakteryzują się ładnie wykształconymi kryształami minerałów widocznym gołym okiem. Posiadają strukturę jednokrystaliczną
- Wylewne - Magma zastyga jako lawa na powierzchni ziemi, proces stygnięcia przebiega szybko i składniki nie mają czasu na krystalizację. Ma strukturę skrytokrystaliczną
- Żyłowe - Powstają w szczelinach i żyłach w obrębie istniejących już skał, którymi magma przenika ku powierzchni ziemi. Posiadają strukturę jednokrystaliczną
3. Skały magmowe w Polsce występują głównie w Sudetach i Tatrach. Często spotykane są granity, występujące m.in. w Strzelinie, Strzegomiu, w okolicy Kudowy Zdrój, w Karkonoszach i Tatrach. Gabra występuje w okolicy Sobótki i Nowej Rudy, profiry i melafiry w rejonie Wałbrzycha, w Górach Kaczawskich, w Tłumaczewie i okolicy Krakowa. Jedyne miejsce występowania andezytów znajduje się w Pieninach. Pozostałe skały magmowe występują w bardzo wielu miejscach w Sudetach.
26. PRZEDSTAW ZIEMIĘ JAKO PLANETĘ UKŁADU SŁONECZNEGO
1. Wszechświat powstał na skutek tzw. „Wielkiego Wybuchu” gwiazdy lub innego ciała niebieskiego. Układ planetarny Słońca jest elementem Wszechświata. W skład wszechświata wchodzą miliardy gwiazd różnej wielkości. Są one zgrupowane w tzw. galaktykach, które obejmują setki miliardów gwiazd. Galaktyki mają kształt spirali lub dysków.
2. Układ Słoneczny - Słońce i wszystkie ciała niebieskie, które poruszają się w jego polu grawitacyjnym. Układ Słoneczny powstał ok. 5-6 miliardów lat temu z obłoku materii pyłowo-gazowej. Wyróżnia się w nim
3. Elementy Układu Słonecznego
- Słońce - Gwiazda centralna układu. W jego wnętrzu, jak w każdej gwieździe, zachodzą reakcje jądrowe, dzięki którym słońce świeci światłem własnym. Zbudowane jest głównie z wodoru i helu, które stanowią 99,9% liczby atomów. Resztę stanowią atomy 65 pierwiastków. Słońce skupia 99,8% masy całego układu. Ma kształt kuli o średnicy ok. 109 razy większej od średnicy Ziemi.
- Gwiazdy świecą światłem własnym, wytwarzanym przez wewnętrzne reakcje atomowe. Są to potężne kule gazowe
- Planety - Ciało niebieskie obiegające gwiazdę, wewnątrz którego nie zachodzą reakcje jądrowe stanowiące źródło energii dla gwiazd. Planety dzielą się na: wewnętrzne (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars - odznaczają się niewielkimi rozmiarami, dużą gęstością i podobną warstwową budową wewnętrzną. Każda ma żelazne jądro otoczone płaszczem) i zewnętrzne (Jowisz, Saturn, Neptun, Pluton - z wyjątkiem Plutona, wielkie, o małej gęstości, zbudowane głównie z substancji ciekłych i gazowych. Każda z nich ma prawdopodobnie skaliste jądro)
- Planetki - Ciała niebieskie o umownej średnicy 100 km, o nieregularnych kształtach, powstałe głównie z rozbicia planet. Najwięcej ich krąży między orbitami Marsa i Jowisza.
- Księżyc - Planeta, która obiega planetę większą od siebie. Księżyc obiega planetę, nie słońce. W Układzie Słonecznym jest 61 księżyców.
4. Układ planetarny Słońca tworzą planety; Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun i Pluton. Planety różnią się: wielkością, budową fizyczną, składem chemicznym, prędkością wykonywanych ruchów i temperaturą na ich powierzchni oraz liczbą księżyców.
Większość planet układu słonecznego posiada księżyce; nie mają ich tylko Merkury i Wenus. Ziemia mimo budowy podobnej do sąsiadujących z nią planet jest jedyną planetą, na której rozwinęło się życie.
27. OMÓW BUDOWĘ WNĘTRZA ZIEMI
1. Ziemia zbudowana jest z trzech zasadniczych warstw: Skorupy, płaszcza i jądra. Pomiędzy warstwami znajdują się strefy przejściowe - powierzchnie nieciągłości.
2. Cechy skorupy ziemskiej:
- Grubość jest zróżnicowana. Na kontynentach dochodzi do 80 km, na obszarach oceanicznych ma zaledwie 10 km
- Składa się z dwóch warstw. W obrębie kontynentów znajduje się warstwa granitowa. Oprócz tleny, zbudowana jest głównie z krzemu i glinu. Stąd jej nazwa Sial (Si-krzem - Al.-glin)
- Druga warstwa, z której zbudowane są dna oceanów, znajduje się pod Sialem na kontynentach. Jest to warstwa bazaltowa i zbudowana jest głównie z krzemu i magnezu. Dlatego nazwana została Simą.
-Sial i Sima oddzielone są powierzchnią nieciągłości Conrada.
- Między skorupą ziemską, a płaszczem Ziemi znajduje się powierzchnia nieciągłości Moho
3. Cechy płaszcza Ziemi:
- Część górna (sięgająca do grubości 1000 km) to płaszcz zewnętrzny noszący nazwę Crofesima (Cr-chrom, Fe-żelazo, Si-krzem, Ma-oznacza magnez)
- Tuż pod powierzchnią nieciągłości Moho znajduje się cienka warstwa sztywnego płaszcza liteosferycznego zbudowana z perydotytów
- Poniżej płaszcza liteosferycznego występuje astenosfera (do 350 km) jest warstwą, która zachowuje się jak ciało półplastyczne. Dzięki niej możliwe są pionowe i poziome ruchy litosfery.
- Na głębokości od 1000-2900 km znajduje się płaszcz wewnętrzny Nifesima (Ni-nikiel, Fe-żelazo, Si-krzem, Ma-magnez)
- Płaszcz i jądro Ziemi oddziela powierzchnia nieciągłości Wiecherta-Gutenberga.
4. Cechy jądra Ziemi:
- Zbudowane prawdopodobnie z żelaza i niklu, stąd jego nazwa Nife
- Jądro zewnętrzne sięga do głębokości 5100 km i najprawdopodobniej jest ciekłe
- Jądro wewnętrzne ma cechy ciała stałego
Wraz ze wzrostem głębokości rośnie gęstość, ciśnienie oraz temperatura. Ciśnienie we wnętrzu Ziemi osiąga 3,7 miliona atmosfer, temperatura ok. 5000°C.
28. SCHARAKTERYZUJ ZJAWISKA WULKANICZNE.
1. Wulkan - Stożkowata góra z kraterem na szczycie stanowiącym wylot komina wulkanicznego, przez który w czasie erupcji wydobywają się lawa, gazy i popioły wulkaniczne.
Lawa - Roztopiona masa skalna przedostająca się na powierzchnię Ziemi
Gazy - wydobywające się z wulkanu to mieszanina pary wodnej, dwutlenku i tlenku węgla, dwutlenku siarki i chlorowodoru.
Erupcja - gwałtowny, nagły wybuch wulkanu
2. Zjawiska wulkaniczne są jednym z najgroźniejszych zjawisk geologicznych. Polegają na przebiciu się magmy na powierzchnie Ziemi, a wulkan jest właśnie miejscem wydobycia się lawy i gazów.
3. Produkty wybuchu wulkanicznego:
- Lawa - zbudowana głównie z tlenku krzemu i innych metali, temperatura od 1100-1400°C, prędkość 30 km/h
- Gazy wydobywające się z krateru oraz potoków lawy
- Bomby wulkaniczne - bryły lawy, zakrzepła lawa
- Lapille - okruchy lawy wielkości ziarna grochu
- Piaski, popioły - drobny materiał wulkaniczny, grubość opadłych popiołów może dochodzić do kilku metrów
- Pumeks - bryłki lawy zawierające gazy zastygłe w powietrzu
4. Formy terenu po ustaniu działalności wulkanicznej:
- Kaldera - Zagłębienie powstające w wyniku rozerwania stożka wulkanicznego lub zapadnięcie się obszaru nad opróżnionym ogniskiem wulkanicznym.
- Nek wulkaniczny - wzniesienie o bardzo stromych stokach zbudowane z lawy zakrzepłej w kominie wulkanicznym. Stożek wulkaniczny ulega zniszczeniu przez zewnętrzne czynniki rzeźbotwórcze i pozostaje na powierzchni tylko lawa, która zastygła w dawnym kominie wulkanicznym.
- Dajka - Ślad lawy, która zastygła w szczelinach skalnych, a następnie została osłonięta przez niszczące czynniki rzeźbotwórcze. Często przyjmuje formę murów wulkanicznych o grubości od kilku centymetrów do kilku kilometrów.
5. Strefy wulkaniczne na Ziemi zamieszczają 2 pasy południkowe i 1 równoleżnikowy
- Pasy południkowe ciągną się wzdłuż WSCH wybrzeży Azji i Australii do Antarktydy, a następnie wzdłuż ZACH wybrzeży obu Ameryk aż do Alaski
- Pas równoleżnikowy ciągnie się od Ameryki środkowej po PD Europę i Azję ponownie wracając do Ameryki środkowej.
6. Największa ilość wulkanów występuje w miejscach krzyżowania się tych pasów, więc w Ameryce środkowej i na archipelagu Malajskim
29. OMÓW SKŁADNIKI I CECHY MAPY.
1. Mapa jest obrazem określonego obszaru Ziemi, przedstawionym na płaszczyźnie za pomocą znaków umownych, w określonej skali i dowolnej siatce kartograficznej.
2. Powstanie mapy:
Zdjęcia fotograficzne (wykonane z samolotu lub satelity) - fotoplan (przedstawia wycinek ziemi osadzony w odpowiednich współrzędnych) - fotomapa (oddaje się do fotoplanu oznaczenia, napisy oraz siatkę kartograficzną) - mapy fotograficzne - na ich podstawie powstają inne mapy.
3. Każda mapa zawiera 3 grupy składników:
Składniki matematyczne
- Odwzorowania kartograficzne - sposób przeniesienia siatki geograficznej na płaszczyźnie
- Skala mapy - stosunek odległości na mapie do odległości w terenie, dzieli się na liczbową, mianowaną i liniową
- Punkty nawiązania - osnowa geodezyjna, czyli przeniesiony na mapę układ wielkości liniowych i kątowych zmierzonych w terenie
Składniki geograficzne (dotyczą treści mapy)
- Fizjograficzne - zarys linii brzegowej, ukształtowanie powierzchni, stosunki hydrograficzne i klimatologiczne, budowę geologiczną oraz zbiorowiska roślinne i zwierzęce
- Administracyjno-gospodarcze - wynik działalności człowieka w środowisku (osiedla, szlaki komunikacyjne, granice, zakłady przemysłowe, uprawy itp.)
- Uzupełnienie - nazewnictwo, napisy literowe i cyfrowe na mapie
Opis naukowy (opis poza ramkowy) - tytuł mapy, skala, legenda, współrzędne geograficzne oraz dane związane z redagowaniem mapy (wydawca, rok wydania, redaktorzy)
4. Mapy ogólnograficzne dzielimy na:
- Topograficzne o skali większej lub równej 1:200000, są to mapy dokładne, są na niej przedstawione szczegółowo rzeźby terenu, sieć rzeczna, drogi, budynki.
- Mapy przeglądowo topograficzne o skali mniejszej niż 1:200000. Mapy te zawierają uboższą treść, nie można na nich mierzyć szerokości obiektów liniowych np. dróg czy rzek.
- Mapy przeglądowe o skali mniejszej lub równej 1:1000000. Ze względu na skalę są to mapy ogólne i zawierają najważniejszą treść.
5. Mapy tematyczne dzielimy na:
- Mapy zjawisk przyrodniczych np. klimatyczne, geologiczne rozmieszczenie roślin, zwierząt i gleby
- Mapy zjawisk społeczno-gospodarczych rozmieszczenie ludności, komunikacyjne, polityczne, turystyczne, rozmieszczenie upraw, środki przemysłowe.
6. Wszelkimi pomiarami Ziemi zajmuje się geodezja, która wykonuje dwa podstawowe pomiary: położenie punktów na Ziemi w oparciu o triangulację oraz określa wysokość dzięki niwelacji. Dzięki takim pomiarom uzyskuje się szczegółowe plany i mapy.
30. PRZEDSTAW PODSTAWOWE RODZAJE ODWZOROWAŃ KARTOGRAFICZNYCH, OMÓW CECHY SIATEK, OTRZYMYWANE W NICH.
1. Odwzorowanie kartograficzne jest to sposób rzutowania siatki geograficznej na płaszczyznę (siatka geograficzna to układ południków i równoleżników na płaszczyźnie)
2. Rodzaje odwzorowań kartograficznych:
- Płaszczyznowe
- Walcowe
- Stożkowe
- Umowne ( będące modyfikacją wcześniej wymienionych)
(Wszystkie wymienione występują jako normalne, poprzeczne i ukośne)
a) Odwzorowanie normalne płaszczyznowe:
- Otrzymuje się przez rzutowanie siatki geograficznej na płaszczyznę
- Punkt styczności znajduje się na biegunie
- Południki są liniami prostymi
- Równoleżniki są okręgami współśrodkowymi
- Stosuje się je do przedstawiania okolic podbiegunowych
b) Odwzorowanie normalne walcowe:
- Powstaje przez rzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę walca
- Linie styczności są na równiku
- Południki i równoleżniki są liniami prostymi prostopadłymi do siebie
- Zachowana jest wierność kątów
- Stosuje się je do przedstawiania okolic okołorównikowych, map komunikacyjnych (morskich i lotniczych)
c) Odwzorowanie normalne stożkowe:
- Powstaje przez rzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę stożka, którego oś pokrywa się z osią Ziemi
- Południki są liniami prostymi
- Stosuje się je do przedstawiania średnich szerokości geograficznych, map państw, kontynentów (kształty zbliżone do rzeczywistych)
Żadne odwzorowanie nie zachowuje równocześnie wierności: kątów (równokątność) i odległości (równoodległościowość)
3. Siatka geograficzna - układ południków i równoleżników wyobrażony na kuli ziemskiej lub wykreślony na globusie.
4. Siatka kartograficzna - Układ południków i równoleżników wykreślony na płaszczyźnie.
40