,,Odkryj i maksymalnie wykorzystaj potencjalne zdolności zarówno własne jak i swoich podopiecznych"
Witold Dobrołowicz
Dzisiejsze czasy niosą nowe wyzwanie przed pokoleniem, które dorasta i dojrzewa
w środowisku otwartym, pluralistycznym i zmiennym. Jest to też środowisko konkurencyjne, promujące ludzi otwartych, pomysłowych, dynamicznych - ludzi twórczych. Współczesna szkoła powinna być szkołą twórczą, pobudzającą uczniów do myślenia i działania, otwartą dla zmian i rozwoju.
W marcu 1996 roku w Bernie w Szwajcarii odbyło się międzynarodowe sympozjum, którego najważniejszym celem było wskazanie takich umiejętności, które będą umożliwiać człowiekowi sprawne funkcjonowanie w zmieniającym się niebywale szybko świecie.
W większości krajów trwają prace nad wcieleniem w życie takich programów, które realizowałyby kształtowanie tych umiejętności. Znalazło to również wyraz w naszej reformie oświaty. W Załącznik nr 1 do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 15 lutego 1999r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego, Dz. Urz. nr 14, ustalono umiejętności kluczowe czyli takie, które są niezbędne do skutecznego wypełnienia zadań związanych z nauką, pracą i powinnościami społecznymi. Składają się na nie umiejętności intelektualne i społeczne oraz biegłość praktyczna. Umiejętności te charakteryzują się dużym stopniem uniwersalności, mogą być wykorzystywane w wielu różnych sytuacjach życiowych, np. w samokształceniu, w pracy zawodowej, w życiu społecznym. Należą do nich:
Umiejętność planowania, organizowania i oceniania własnego uczenia się
Każdy człowiek, który się uczy, musi podejmować decyzje, na przykład: czego się nauczyć, jak wychwycić luki w swojej wiedzy, co uznać za najważniejsze w tekście i jak te fragmenty wyróżnić z całości materiału. Większość tego rodzaju decyzji w szkole tradycyjnej podejmuje nauczyciel, przekazuje je uczniowi i w ten sposób prowadzi go za rękę. Trafne podejmowanie takich decyzji to umiejętność, którą każdy uczeń powinien opanować, by w efekcie przejąć od nauczyciela możliwie największą część odpowiedzialności za własną naukę. Uczeń ma wiedzieć, co robi, na ile poprawnie i czy działanie zbliża go do celu. Ważne jest to, by uczeń władał umiejętnością planowania, organizowania, kontrolowania przebiegu i rezultatów pracy oraz opanował umiejętność uczenia się. Uczyć więc należy świadomego oraz odpowiedzialnego uczenia się.
Umiejętność skutecznego komunikowania się w różnych sytuacjach
Człowiek coraz częściej musi korzystać z umiejętności skutecznego formułowania
i rozumienia komunikatu wyrażanego w różnych formach. Efektywne komunikowanie się polega na konstruowaniu i przekazywaniu komunikatu w taki sposób, aby jego treść zostały wiernie zrozumiane. Praca, sprawy publiczne i prywatne toczą się lepiej, jeśli umiemy porozumieć się co do zamiarów, potrzeb, jeśli potrafimy podzielić się wiedzą
z innymi.
Umiejętność efektywnego współdziałania w grupie
Współczesny człowiek wykonuje coraz więcej prac wspólnie z innymi. Skład grup zmienia się, ale współpracować trzeba umieć z każdym. Zmieniają się role, bo raz organizuje się pracę grupy, a kiedy indziej jest się jej członkiem - trzeba umieć być przełożonym, partnerem i podwładnym. Praca w małych grupach na lekcji, nad realizacją wspólnego celu, przygotowuje do zadań społecznych i pracowniczych - uczy młodzież organizowania wspólnego wykonywania zadań i współpracy z innymi.
Umiejętność rozwiązywania problemów w sposób twórczy
Coraz częściej zaskakują nas nietypowe sprawy i trzeba się zdecydować na nietypowe postępowanie. Współczesny rynek pracy potrzebuje szczególnie ludzi myślących
i twórczych. Ważne jest, aby materiał nauczania maksymalnie wykorzystać do kształcenia aktywnej postawy ucznia w obliczu trudnych dla niego problemów.
Umiejętność sprawnego posługiwania się technologią informacyjną (edytory, bazy danych, systemy łączności, programy edukacyjne, itp.).
Komputer staje się narzędziem codziennym. Dzięki niemu mamy łatwy dostęp do ogromu informacji, potrzebnych do wykonania określonego zadania. W klasie odpowiednio oprogramowany komputer zrównuje pozycje nauczycieli i uczniów wobec wiedzy. Niezależnie, od zajęć służących opanowaniu umiejętności posługiwania się komputerem, trzeba prowadzić lekcje, na których wykorzystuje się komputer do celów wypływających
z obowiązującego materiału nauczania danego przedmiotu, czyli uczyć celowego gromadzenia i przetwarzania informacji.
Ocenianie umiejętności kluczowych jest głównym źródłem informacji i motywacji
w planowaniu rozwoju umiejętności kluczowych uczniów. Do oceny umiejętności kluczowych potrzebne jest opisanie wyróżniających je cech. Należy określić, jakiego rodzaju zachowań i wyników oczekujemy od ucznia, aby móc zaobserwować jego zdolność do stosowania kluczowych kompetencji. Następnie trzeba zdefiniować różne poziomy doskonałości tych kompetencji i określić wskaźniki, które dowodziłyby osiągnięcia określonego poziomu. Złożoność treści ma bezpośredni wpływ na poziom stosowania kompetencji kluczowych.
W planowaniu programu nauczania winno się przenosić punkt ciężkości z obszaru wiedzy na działania związane z opanowaniem istoty przedmiotu nauczania. W miejsce „zaliczania” wykuwanych regułek i twierdzeń, centralnymi sprawami powinno stawać się uogólnienie, abstrahowanie, symbolizowanie, stawianie hipotez. Ważne jest, by rozwijać
u uczniów umiejętność mówienia, pisania i czytania ze zrozumieniem, niż to, jaki tekst wykorzystuje się do ćwiczenia. Należałoby przekształcić programy, zwracając większą uwagę nie na wiedzę, ale na działania związane z przedmiotem np. w nauce języka ojczystego kluczowym obszarem zainteresowania staje się raczej pisanie, czytanie
i mówienie niż to, jaki tekst wykorzystuje się do ćwiczenia. Takie podejście wprowadza równowagę pomiędzy przyswajaniem a wykorzystywaniem wiedzy.
Styl pracy uczniów musi zapewnić im prawo do popełniania błędów i pomyłek, bowiem negatywne egzekwowanie tychże błędów może powodować niechęć uczniów do działania, do samodzielnej, spontanicznej aktywności. Kompetencje kluczowe uczniowie mogą posiąść, wyłącznie wykonując zadania całkowicie samodzielnie. Tak zwane „wskazówki” w istocie uniemożliwiają prawdziwe uczenie się. Nowa rola nauczyciela jest znacznie trudniejsza od dotychczasowej: odpowiadają oni za prawidłowe postawienie zadania
i nakłonienie uczniów do refleksji po jego wykonaniu.
Organizowanie pracy zespołowej umożliwia spełnianie przez poszczególnych uczniów ról społecznych, kształtując przy tym ich umiejętność współpracy i komunikowania się. Należy uczniów pobudzać do aktywnego uczestnictwa w dyskusjach, do wyrażania własnych opinii, do poszukiwania i zawierania kompromisów oraz do podejmowania decyzji. Przydzielanie uczniom w sposób celowy zadań, powierzanie im najwłaściwszych dla nich ról, zgodnie z ich predyspozycjami, sprzyjać powinno nie tylko ich samorealizacji, lecz równocześnie efektywności pracy zespołowej. Każde zadanie grupowe powinno się zaczynać od uświadomienia sobie swojej roli w zespole. Jeśli nauczyciel po wykonaniu zadania pyta nie tylko o wynik, ale także o sposób pracy, uczniowie przyzwyczajają się do myślenia o procesie własnego uczenia się.
Rola nauczyciela w nowej szkole to misja powiernika i duchowego przewodnika uczniów. Oznacza ona pomaganie uczniom w osiąganiu celów przez nich założonych, wspieranie, ułatwianie rozwoju wychowankom (czyli zasada facylitacji). Polega m.in. na niezwykle umiejętnym zadaniu uczniom problemu do rozwiązania, a potem skłonieniu ich do wyciągnięcia wniosków dotyczących ich własnej pracy. Na lekcjach nauczyciel może wprowadzić zawierającą problem sytuację i pozostawić ucznia samego, aby mocował się z nią, aby popełniał błędy i aby na koniec zrozumiał, że popełnianie błędów jest nieuniknione, że "bycie w kropce" nie jest dyshonorem. Tradycyjny styl nauczania opiera się na modelu „dobrego pasterza”. Nauczyciel stara się przedstawić jasno postawione problemy i dobrze objaśnione przykłady. To jednak nie daje uczniom szansy na rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów. Nauczyciele powinni unikać dawania uczniom wskazówek i przestróg wówczas gdy samodzielnie dochodzą do rozwiązań określonych zagadnień, problemów. Służy to kształceniu ludzi przedsiębiorczych, z inicjatywą, kreatywnych, posiadających dużą pewność siebie.
Nauczyciel powinien oddziaływać na dzieci i młodzież wpływem osobistym. Traktowanie uczniów z powagą i szacunkiem, wsłuchiwanie się w słowa wypowiedziane podczas rozmów, odpowiedzi i dyskusji to okazja do kształtowania ich umiejętności komunikacji. Rozwijaniu chęci i zdolności uczniów do współpracy z innymi służyć powinno współdziałanie z nimi, wspieranie ich w trudnych chwilach, unikanie natrętnego pouczania, moralizowania.
Podstawowym pojęciem przy nauczaniu umiejętności kluczowych jest integracja. Programy nauczania muszą być pisane w taki sposób, by treści przedmiotowe były nierozerwalnie splecione z umiejętnościami kluczowymi i nauczane jednocześnie.
W procesie dydaktycznym uczniowie powinni pełnić rolę poszukującą, rolę badaczy, rozwiązywać problemy w oparciu o samodzielnie sporządzone projekty. Uczniowie świadomie powinni koncentrować się zarówno na treści, jak i na procesie pracy. Istnieje także potrzeba nauczenia ich sposobów pokazywania, opisywania, dokumentowania tego, co zrobili. Mogą na przykład badać skład powietrza w taki sposób, aby swoje odkrycia odpowiednio przedstawić klasie pod koniec zajęć. Należy również wzbogacać źródła informacji szkolnych, bowiem ważne jest, by uczniowie posiedli umiejętność dokonywania selekcji źródeł informacji. Wszelakiej wiedzy o świecie dostarczać musi uczniom bogata oferta środków i form, np. różnorodna literatura fachowa, encyklopedie, słowniki, prasa, filmy, audycje radiowe i telewizyjne, programy multimedialne itp.
Obecny system edukacyjny posiada liczne wady. Dotyczą one m.in. oceniania uczniów. Zwraca się uwagę na szkodliwość instrumentalnego, przedmiotowego ich usytuowania
w procesie oceny, brak świadomego, intencjonalnego, samodzielnego i aktywnego uczestniczenia w tym procesie. Funkcją nowocześnie rozumianego oceniania powinno być rozwijanie umiejętności wzajemnego komunikowania się uczniów, nauczycieli i rodziców, stwarzanie okazji do referowania przez strony procesu wychowania zarówno wyników pracy, jak i sposobów dojścia do wyników, zakresu posiadanych przez uczniów kluczowych umiejętności. Ostatecznie ocenianie sprzyjać powinno uzyskiwaniu przez uczniów coraz to wyższych kompetencji edukacyjnych. Oceniając pracę uczniów nakłaniać należy ich do zaprezentowania kolegom autorefleksji zawierającej zarówno informację o wyniku własnej pracy, jak i informację o sposobie pracy. Ta forma autoprezentacji sprzyjać będzie zdobywaniu przez uczniów odwagi oraz zdolności
i nawyków „sprzedawania” siebie, swej wiedzy, kwalifikacji i innych przymiotów niezbędnych z uwagi na zmienny rynek pracy i przyszłego pracodawcę, którego trzeba umieć pozyskać. Uczniowie powinni być świadomi dwoistości procesu podejmowanej nauki oraz tego, że ocena ich pracy będzie dotyczyła zarówno jakości wiedzy, umiejętności i zrozumienia, które osiągnęli, jak i zdolności efektywnego komunikowania tych osiągnięć.
Przykład
W sprawozdaniu uczeń napisał: „Spojrzałem na to, co zrobiłem i zdałem sobie sprawę, że do niczego mnie to nie doprowadziło. Wobec tego nie mam zamiaru więcej tracić czasu i powracam do mojego pierwszego pomysłu, aby zobaczyć, czy ma on sens i czy, być może, wymaga tylko drobnych poprawek”. Wskazuje to na uświadomioną potrzebę ewaluacji pracy podczas jej trwania i ewentualnej „zmiany kursu”. Uczeń jednak sam z siebie czegoś takiego nie napisze, dopóki nie będzie zdawał sobie sprawy ze znaczenia tego dla oceny.
Niezbędne jest ścisłe współdziałanie nauczycieli z rodzicami. Wiąże się z tym wymóg porozumienia nauczycieli i rodziców w tworzeniu zintegrowanego systemu wiedzy, umiejętności i postaw uczniów. „Suche” informacje przekazywane rodzicom podczas okresowych wywiadówek powinny zostać zastąpione wzajemnym, bieżącym informowaniem się o sposobach pracy uczniów zarówno w szkole, jak i w domu. Rodzice koncentrować się będą na działaniach profilaktycznych, na zapobieganiu trudnościom dziecka w nauce, na umacnianiu i kształtowaniu jego motywacji do nauki, podpowiadaniu sposobów samodzielnego korzystania ze źródeł wiedzy, na rozpoznawaniu formy
i skutków jego kontaktów z rówieśnikami. Dziś oczekuje się, że szkoła będzie miejscem nie tyle lekcyjnego ,,zadowolenia” co wspólnego wielostronnego uczenia się, dojrzewania
i rozwoju uczniów.
Umiejętności dotyczą sfery działania człowieka, a kompetencja to zespół zintegrowanych umiejętności w danej dziedzinie. Poziomy wiedzy, umiejętności i rozumienia we wszystkich przedmiotach, wyrażone w terminach: trudność, złożoność i dociekliwość, oczywiście wzrastają w miarę rozwoju umiejętności nauki. Równoległy rozwój kompetencji kluczowych polega na ich wykorzystaniu w coraz skuteczniejszy, wydajny, wyrafinowany i rozumny sposób. Zadaniem szkoły jest więc kształtowanie umiejętności kluczowych, tak by uczeń miał możliwość osiągnięcia kompetencji. Należy przygotować absolwenta szkoły - wyposażyć go nie tylko w wiedzę, ale także w konkretne umiejętności, takie które pomogą mu radzić sobie w nowej rzeczywistości społecznej i gospodarczej.
ZAŁĄCZNIK
Umiejętności kluczowe przeprowadzone w szkole
CELE:
Zapoznanie uczniów z umiejętnościami kluczowymi i ukazanie ich znaczenia.
Wdrażanie uczniów do odpowiedzialności za własne kształcenie.
Kształcenie umiejętności współpracy w grupie.
METODA:
Pogadanka wstępna, burza mózgów.
FORMY:
Praca w grupach.
MATERIAŁY:
Instrukcje do pracy w grupie, koperty z ofertami pracy, arkusze papieru, pisaki, hasła umiejętności kluczowych, magnesy do przypięcia haseł na tablicy.
PRZEBIEG:
1. Pogadanka wstępna na temat umiejętności kluczowych.
Zreformowana szkoła ma was wyposażyć nie tylko w umiejętności przedmiotowe takie jak: rozwiązywanie równań z matematyki, czy też umiejętność poprawnego pisania, ale również
w umiejętności ponadprzedmiotowe tzw. umiejętności kluczowe.
2. Omówienie poszczególnych umiejętności kluczowych metodą burzy mózgów.
Pod przypiętymi na tablicy hasłami umiejętności nauczyciel zapisuje podawane przez uczniów umiejętności szczegółowe.
Planowanie, organizowanie i ocenianie własnego uczenia się
kierowanie własnym rozwojem
przyjmowanie odpowiedzialności za własne kształcenie
dokonywanie samooceny
Skuteczne komunikowanie się w różnych sytuacjach
precyzyjne wyrażanie swoich myśli
rozumienie komunikatów wyrażanych w różnych formach
słuchanie i korzystanie z poglądów innych ludzi
umiejętność dyskusji i obrony własnego punktu widzenia poprzez rzetelne
argumentowanie
posługiwanie się nowymi technologiami informacji i komunikowania się
Efektywne współdziałanie w zespole
organizowanie i wykonywanie pracy w zespołach poprzez właściwe przydzielanie
i egzekwowanie zadań
współpraca z innymi
podejmowanie w zespole różnych ról
integrowanie się z grupą
branie odpowiedzialności za pracę zespołu
negocjowanie i radzenie sobie z konfliktami oraz różnicami w opiniach
Rozwiązywanie problemów w twórczy sposób
wykazywanie elastyczności myślenia i działania
dostrzeganie problemów
stawianie hipotez i weryfikowanie ich
wykorzystywanie posiadanej wiedzy w nowych sytuacjach
Efektywne posługiwanie się technologią informacyjną
sprawne posługiwanie się komputerem
wyszukiwanie potrzebnych informacji w internecie
korzystanie z encyklopedii multimedialnych i programów edukacyjnych
3. Praca w grupach
a) organizacja pracy w grupie.
Uczniowie zapoznają się z zasadami pracy w grupie i wybierają spośród siebie lidera, sprawozdawcę oraz sekretarza.
b) zadanie pierwsze
Zastanówmy się, jakie umiejętności będą potrzebne Wam po skończeniu szkoły. Czego oczekiwać będą od Was pracodawcy?
Przeanalizujcie wycinki z prasy pod kątem wymagań stawianych przyszłym pracownikom przez pracodawców. Zwróćcie uwagę na pożądane kwalifikacje, które nie są bezpośrednio związane z przygotowaniem zawodowym. Zastanówcie się, a następnie zapiszcie, które z wymaganych umiejętności szkoła może i powinna kształcić.
rozdanie kopert z ofertami pracy
prezentacja efektów pracy zespołów (sprawozdawcy odczytują wypisane umiejętności)
podsumowanie
Uczniowie dochodzą do wniosku, że powinni kształcić umiejętności kluczowe, aby przygotować się do podjęcia pracy zawodowej.
c) zadanie drugie
Najłatwiej wykształcić, zdobyć umiejętności kluczowe poprzez pracę w grupie. Zastanówmy się kiedy praca w grupie jest efektywna, co pomaga, a co przeszkadza pracy w grupie.
prezentacja efektów pracy grup (sprawozdawcy odczytują co pomaga i co przeszkadza pracy w grupie)
Uczniowie dochodzą do wniosku, że sami są odpowiedzialni za pracę w swoich grupach.
4. Podsumowanie lekcji
Zasady pracy w grupie.
Wybierzcie spośród siebie lidera, sekretarza oraz sprawozdawcę.
Pamiętajcie, że:
Lider kieruje pracą grupy, organizuje ją, a nie przewodzi, zwłaszcza nie dominuje, nie narzuca swoich poglądów. Dba, by wszyscy mogli się wypowiedzieć, ustala kto w danej chwili mówi i pilnuje aby dyskusja przebiegała zgodnie z tematem. Lider dba też o to, by wszyscy pracowali, by każdy miał udział w rozwiązaniu zadania.
Sekretarz pilnuje, by nie umknęły uwadze i pamięci ciekawe pomysły zgłaszane w czasie dyskusji.
Sprawozdawca uzgadnia z grupą stanowisko - rezultat pracy i przedstawia go publiczne.
Każdy członek zespołu stara się pracować intensywnie na miarę swoich możliwości. Uważnie słucha, co maja inni do powiedzenia, nie przerywa wypowiedzi kolegów, czeka na swoją kolej w zgłaszaniu pomysłów i spostrzeżeń.
Na następnych zajęciach w grupach zamieńcie się rolami. Niech każdy z Was ma szansę sprawdzenia się w każdej roli.
1