POMIAR KONDYCJI GOSPODARKI

Oto ustawa budżetowa, która zawiera podstawowe dane makroekonomiczne obrazujące stan gospodarki, które stanowią niezbędny do niej załącznik

SFERA FINANSÓW PUBLICZNYCH	2002	2001	2000	2003
Dochody	143,97	152,465	135,7
Wydatki	183,97	181,604	151,1
Deficyt budżetowy % PKB	40 mld zł 5,2%	29,138	15,4 2,2%	4,5
SFERA REALNA PKB w mld zł Wzrost PKB w %	764,8 mld 1% (1,2 w 2001r.)	729 mld 1,2	690 4,1	3,5
Wzrost produkcji przemysłowej	2,2
Tempo spożycia indywidualnego	1 %	2,1 %
RYNEK PRACY Wynagrodzenie przeciętne brutto Wzrost przeciętnego wynagrodzenia	2154 2 ··zł 0,2 %	2060 zł
Przeciętna emerytura i renta	1039	972
Przeciętna emerytura i renta rolnicza	704		3,3
Bezrobocie w ml osób Stopa bezrobocia na koniec roku w %	18,6 %	17,3%	2,7 15	17-18
SFERA PIENIĘŻNA Podaż pieniądza krajowego Stopy procentowe Średnioroczny wzrost cen dóbr i usług konsumpcyjnych	4,5 %	5,5 %	10,1
KURSY WYMIANY WALUT Średni kurs dolara Średni kurs euro	4,22 3,95	4,11 3,7	4,25 4,01
BILANS PŁATNICZY Wpływy z eksportu w mld $ Wzrost eksportu w %	31,5 mld $ 4,1 %	11 %	28,3 2,3	8,5
Wypłaty za import w mld $ Wzrost importu w %	43,48 3,6	4 %	41,4 1,9	7,8
Deficyt obrotów bieżących w mld $ W % PKB Inwestycje bezpośrednie ·w mld	8,616 4,8 %		9,9 9,3
Kwota państwowego długu publicznego w mld zł.		290 mld zł
Relacja długu do PKB w %	48,6	44,6
Koszt obsługi długu w mld z	25,8 mld	21,4
Koszt obsługi długu w relacji do PKB w %	3,37 %	2,93

W tabeli przedstawione są mierniki, które tworzą łącznie System Rachunkowości Narodowej (ang System of National Accuonts SNA).

Rachunek ten w każdym kraju prowadzą rządowe agendy statystyczne, w Polsce GUS, a podstawowym źródłem informacji przy jego sporządzaniu są zeznania podatkowe firm i osób fizycznych oraz informacje na temat zmian poziomu cen, stanu zatrudnienia i bezrobocia zadłużenie itp. dostarczane przez Główny Urząd Statystyczny , Bank Centralny oraz Krajowy Urząd Pracy

Grupy mierników stosowanych w gospodarce:

• Mierniki ilości np.: wytwarzanej, kupowanej i sprzedawanej w gospodarce fizycznej wielkości produkcji, Mierniki zarobionych, podzielonych i rozdysponowanych w gospodarce dochodów, Mierniki ·postawionych do dyspozycji społeczeństwa zasobów pracy, kapitału i ziemi Mierniki deficytu i zadłużenia wewnętrznego zewnętrznego

• Mierniki stosunku np. stosunek deficytu budżetowego i zadłużenie do dochodu

• Mierniki udziału np. udział konsumpcji czy inwestycji w wytworzonej wielkości produkcji, udział oszczędności w dochodzie, Mierniki stopnia wykorzystania zasobów określające procentowy udział niepracującej części zasobu w całości zasobu stojącej do dyspozycji społeczeństwa np. stopa bezrobocia

• Mierniki tempa zmian np.: tempo wzrostu produkcji, konsumpcji, inwestycji, zadłużenia , czy mierniki tempa wzrostu cen ( inflacji)

• Mierniki produktywności zasobów np. wydajność pracy czy produktywność kapitału

Funkcje mierników:

* informacyjną - ukazując różnorodne aspekty działalności gospodarczej w ujęciach zagregowanych, porównywalnych, dzięki czemu umożliwiają one ocenę stanu gospodarki i skuteczności prowadzonej polityki gospodarczej, poziomów, zmian, przyczyn i skutków funkcjonowania makrogospodarki w określonym czasie

*aplikacyjną - znajdują zastosowanie w różnego rodzaju modelach makroekonomicznych, które wykorzystywane są do podejmowania decyzji ekonomicznych

* weryfikacyjną - umożliwiając ekonomistom i politykom sprawdzenie teorii oraz wdrażanych w praktyce rozwiązań, dotyczących sposobów funkcjonowania gospodarki w skali makro w konkretnych warunkach wewnętrznych i zewnętrznych

Ogół reguł pomiaru wraz z dokonanymi w o­parciu o nie obliczeniami nazywamy Rachunkiem Dochodu i Produktu Na­rodowego (ang. National Income and Product Account - NIPA) W systemie tym stosowane są trzy uzupełniające się sposoby pomiaru kondycji gospodarki. Mierzymy ją :

• od strony podażowej

• od strony wydatkowej

• od strony dochodowej

Trójpostaciowe wyrażanie poziomu aktywności oznacza, iż pomiar tej samej kategorii ekonomicznej dokonywany jest trzykrotnie ma trzy różne sposoby Każdy ze tych pomiarów ma swoją osobną nazwę i dokonywany jest poprzez sumowania tworzących go składników

Trójpostaciowy pomiar oznacza przede wszystkim, że wynik kontroluje wynik, a to daje możliwości stwier­dzenia poprawności pomiaru Ma on również inne zalety Otóż każda ze stron produktu narodowego ukazana jest jako suma wielu tworzących ją skład­ników Dopiero ogół tych elementów daje kompleksowy obraz gospodarki, obraz niemożliwy do uzyskania przy pomiarze tylko jednej ze stron Dzięki temu otrzymujemy szerszy obraz gospodarki poz­walający na lepszą ocenę jej kondycji na głębszą jej analizę jej głębszą analizę przy podejmowanie różnego rodzaju decyzji

Od strony produkcji najważniejsze mierniki to :

* Produkt globalny (PG),( ang. Total Produkt ) czyli suma wartość wszystkich wytworzonych w badanym okresie dóbr i usług finalnych oraz pośrednich

* Produkt finalny czyli suma czyli suma wytworzonych w danym okresie dóbr finalnych

* Produkt krajowy brutto (PKB), liczony jako suma wytworzonych dóbr finalnych

Od strony wydatków najważniejsze mierniki to:

* Krajowe wydatki globalne ( ang total domestic expenditures)

* Produkt globalny (PG), czyli suma wydatków na wszystkich wytworzonych w badanym okresie dobra i usług finalnych oraz pośrednich

* Krajowe wydatki finalne ( ang final expenditures )

* Produkt krajowy brutto, liczony jako suma wydatków poniesionych na zakup dóbr finalnych, łącznie z wydatkami inwestycjami na odtworzenie zużytego majątku trwałego

Od strony dochodów najważniejsze mierniki to:

* Dochód krajowy brutto

* Dochód krajowy netto

Jeśli gospodarka nie utrzymuje kontaktów handlowych z zagranicą, czyli gdy brak jest eksporty i importu, mówimy o niej, że jest zamknięta lub inaczej autarkiczna, gdy kontakty taki mają miejsce mamy do czynienia z gospodarką otwartą

Aby rozróżnić efekty działalności gospodarczej na terenie danego kraju od działalności jego obywateli stosujemy dodatkowo pojęcia

* Produkt i dochód narodowy brutto (PNB), które wskazują na gospodarcze efekty zaangażowanie obywateli danego kraju bez względu na to gdzie mają one miejsce w kraju czy na arenie zagranicznej

* Globalne wydatki finalne krajowe i zagraniczne (ang. total final expenditure - TFE)

Jeżeli w mierniku uwzględnione jest wartość amortyzacji i odtworzenia zużytego majątku produkcyjnego(inwestycje restytucyjne) lub poniesionych na odtworzenie wydatków, mamy do czynienia z miernikiem typu brutto, gdy natomiast amortyzacja i odtworzenie zostają w rachunku pominięte, mamy do czynienia z miernikiem netto.

W mierzeniu poziomu kondycji, podstawową odgrywają mierniki PKB lub PNB Za ich pomocą mierzy się ekonomiczne efekty pracy wykonanej w ciągu roku, na terenie danego kraju PKB lub przez członków danego społeczeństwa PNB.

Mierniki uzupełniające

W celu pokazania i wyjaśnienia związków zachodzących między produkcją i dochodami stosuje się mierniki uzupełniające, Są to dochód osobisty i dochód rozporządzalny. Mierzą one siłę nabywczą podmiotów gospodarczych w szczególności gospodarstw domowych przed i po opodatkowaniu

• Dochód osobisty Yo (ang. personal income) jest miarą siły nabywczej ludności przed opodatkowaniem

• Dochód do dyspozycji Yd ( ang disposable income) jest miarami siły nabywczej gospodarstw domowych po opodatkowaniu

Taka koncepcja mierzenia kondycji gospodarki i stosowane do pomiaru mierniki są rezultatem dorobku teorii ekonomii oraz dziedziny wiedzy zwanej rachunkowością społeczną. Ekonomia dostarczyła podstaw dla kilku metod pomiaru aktywności gospodarczej (teoria ruchu okrężnego dóbr i płatności), zaś rachunkowość społeczna wypracowała tzw. równania bilansowe, pozwalające pokazać zachodzące w gospodarce relacje i tożsamości, za pomocą równań matematycznych, uwzględniających w zasadach rachunkowych odkryte przez ekonomię zależności. Wielkie zasługi na tym polu ma amerykański ekonomista Simon Kuznets *(1901-1985) z Uniwersytetu, Harvar­da W nagrodę za swoje pionierskie prace na temat rachunkowości społecznej i za opracowanie metody rachunków dochodu i produktu otrzymał on w 1971 r. Nagrodę Nobla.

Do czego służą te mierniki?

Mierzące poziom aktywności aktywność gospodarczej kierunki i tempo jego zmian mierniki typu Produkt i Dochód, to mimo wielu zastrzeżeń powszechnie akceptowane miary poziomu dobrobytu kierunków i szybkości zmian.

Poziom rozwoju gospodarczego kraju mierzy się wysokością wytworzonego w ciągu roku produktu lub dochodu przypadającego na jednego mieszkańca (per capita)

d = Y/ L

gdzie: d - przeciętny dochód (produkt) narodowy na głowę mieszkańca, L - liczba ludności w danym kraju, Y - dochód (produkt) narodowy liczony w cenach stałych

Tempo wzrostu gospodarczego mierzymy w następujący sposób:

r = ΔY/Y

gdzie: r - tempo rozwoju gospodarczego kraju, Y - poziom dochodu (produktu) narodowego wytworzony w roku ubiegłym, ΔY - przyrost dochodu (produktu) narodowego w ciągu bieżącego roku w całej gospodarce narodowej. Dodatkowo mierzy się tempo wzrostu na jednego mieszkańca (per capita)

Znajomość tych wielkości pozwala na:

• Ludzie wykorzystują ogólne dane dotyczące aktywności gospodarczej przy planowaniu wielkości własnej produkcji.

• Mierzenie produktu narodowego brutto lub też całkowitej produkcji dóbr i usług pozwala ekonomistom i decydentom ocenić sytuację gospodarczą kraju w kolejnych latach, umożliwia śledzenie skutków oddziaływania polityki rządu na produkcję, dochody, zatrudnienie i poziom cen

• Umożliwia również ekonomistom sprawdzenie słuszności ich teorii dotyczących sposobu funkcjonowania gospodarki w skali makro w stosunku do rzeczywistych danych a polityką sprawdzenia słuszności podejmowanych decyzji.

• Umożliwia również urzędnikom państwowym opracowanie zasad polityki sprzyjającej wzrostowi produktu.

• Mierzenie produktu i dochodu jest niezbędne przy formułowaniu i weryfikacji teorii makroekonomii, dzięki temu można budować modele funkcjonowania gospodarki, które są podstawą dla prowadzonej przez rząd makroekonomicznej polityki gospodarczej.

Wszystkie te wskaźniki są ze sobą ściśle powiązane.

Produkt i dochód krajowy w ruchu okrężnym dóbr i płatności

Ruch okrężny to wynikający z zawieranych na rynkach transakcji kupno-sprzedaży przepływ dóbr w jedną stronę oraz płatność w drugą stronę pomiędzy dokonującymi transakcji podmiotami. Transakcje te zawierane są na różnego rodzaju rynkach

Rynki w analizie makroekonomicznej

Z makroekonomicznego punktu widzenia rynki możemy podzielić na;

1. Rynek dóbr i usług, który możemy dodatkowo podzielić na;

• dóbr i usług konsumpcyjnych

• środków pracy czyli dóbr inwestycyjnych

• rynek przedmiotów pracy czyli surowców, energii, półfabrykatów

2. Rynek rzeczowych czynników wytwórczych, w ramach, którego rozróżniamy;

• rynek ziemi

• rynek pracy

• rynek kapitału rzeczowego;

3 Rynek finansowy, z rozróżnieniem na :

• rynek kapitałowy obejmujący transakcje długoterminowe

• rynek pieniężny obejmujący transakcje krótkoterminowe

4. W gospodarce otwartej musimy uwzględnić dodatkowo rynek walutowy.

Podmioty rynkowe

Gospodarka jako całość składa się z wielu milionów podmiotów gospo­darczych: gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz jednostek organi­zacyjnych aparatu państwa tak na szczeblu centralnym, jak lokalnym. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącz­nie całkowite wydatki w gospodarce, całkowity dochód i ogólny poziom pro­dukcji dóbr i usług.

Podmioty te możemy podzielić na 4 zasadnicze grupy:

* Gospodarstwa domowe

* Przedsiębiorstwa

* Jednostki organizacyjne aparatu państwa na szczeblu centralnym i lokalnych

* Zagranica

Wszyscy uczestnicy rynku mają do spełnienia określone, indywidualne zadania, jednak wszyscy są mocno ze sobą powiązani. W wyspecjalizowanej gospodarce podmioty te są współzależne, gdyż (poza nielicznymi wyjątkami) żaden z nich nie jest samowystarczalny i nie może się obejść bez wymiany. Decyzje każdego z nich wpływają na zachowania pozostałych. Jeżeli np. rząd podnosi podatki, to firmy traktują to jako dodatkowe obciążenie i starają się przerzucić ten koszt na nabywców ich towarów i usług. Jednocześnie decyzja rządu wpłynie na spadek dochodów, którymi rozporządzają gospodarstwa domowe.

Współdziałania gospodarcze dokonują się pod postacią zawieranych przez podmioty na wielu różnych rynkach transakcji. Poszczególne rynki są współzależne, gdyż każdy samodzielnie podejmujący decyzje podmiot może być jednocześnie obecny na wszystkich rynkach. Ponadto podejmując dowolne decyzje na jednym z nich bierze dodatkowo pod uwagę informacje płynące z pozostałych rynków. Jednocześnie każda przeprowadzona transakcja zmienia choćby w minimalnym stopniu warunki na wszystkich rynkach jednocześnie, co może prowadzić do powstania reakcji dostosowawczych ze strony innych podmiotów.

Gospodarstwo domowe.

Dochody do dyspozycji Rozdysponowanie

Wynagrodzenie za usługi Konsumpcja

czynników produkcji

Podatki

Oszczędności

Transfery budżetowe· Import

Przedsiębiorstwa.

Przychody Wykorzystanie przychodów

Przychody ze sprzedaży Zapłata za wykorzystane czynniki

produkcji

Płatności za zużyte dobra pośrednie

Podatki

Zyski wypłacone

Transfery z budżetu państwa Zyski nie rozdzielone( inwestycje)

Państwo.

Wpływy budżetowe Wykorzystanie wpływów budżetowych

Podatki bezpośrednie Wydatki na dobra i usługi publiczne

Podatki pośrednie Transfery na rzecz firm

Dochody z własności Transfery na rzecz gospodarstw

Inne dochody domowy

Zagranica

Dochody z naszego importu Wydatki na nasz eksport

W jaki sposób uzyskuje się dane staty­styczne

Dla celów statystyki „produktu'' urząd powołany do gromadzenia danych statystycznych w Polsce jest nim GUS przedstawia każ­demu przedsiębiorstwu formularze z pytaniami dotyczącymi wielkości wytworzonego produktu. Po ich dodaniu otrzymuje informacje na temat wielkości produkcji

Statystycy starają się również obliczyć ogólną sumę do­chodu otrzymywanego w formie płac, czynszów, procentu i zysków. W tym celu Urząd ten zwraca się również do przedsiębiorstw z pytaniami, ile płacą właścicielom czynników pro­dukcji - za pracę, ziemię i kapitał. Następnie dodają razem wszyst­kie otrzymane liczby i w ten sposób dochodzą do „dochodu narodowego".

Przypuśćmy; że prowadzisz piekarnię. Co jakiś czas otrzy­mujesz urzędowy kwestionariusz z GUS-u z pytaniami doty­czącymi wytworzonej produkcji Urząd będzie się w nim doma­gać przesyłania kilka razy w roku sprawozdania dotyczącego nie tylko fizycznej ilości, ale również wartości produkcji Dzięki przełoże­nie tych i wszystkich innych wytwarzanych w kraju dóbr i usług na wartość pieniężną można je do siebie dodawać, czyli agregować W ten sposób po ich zsumowaniu otrzyma jedną liczbę w złotówkach wska­zującą łączną wielkość produkcji wytwarzanej w badanym okresie w skali całej gospodarki.

Pamiętamy, że aby zapewnić szybki i trwały wzrost gospodarczy w połączeniu z wysokim poziomem zatrudnienia i niską inflacją, przy jednoczesnym utrzymaniu zadowala­jącego stanu bilansu płatniczego, rządy prowadzą politykę gospodarczą, która polega na regulowaniu gospodarki za pomocą różnych­ zmiennych ekonomicznych, takich jak stopy procentowe, podaż pieniądza, podatki i wydatki państwowe oraz kursy walut.

Niestety, dążenie do osiągnięcia każdego z czterech wymienionych celów makro­ekonomicznych może z jednej strony poprawić sytuacją, ale z drugiej pogorszyć ją w zakresie realizacji innych celów. Na przykład, próba przyspieszenia wzrostu gospodarczego za pomocą obniżki podatków, która miałaby zwiększyć poziom wydatków konsumpcyjnych i dzięki temu w dłuższym okresie pobudzić wzrost inwestycji, może doprowadzić do przyspieszenia inflacji. Niezmiernie ważną rzeczą jest, więc zrozumienie zależności występujących między wymienionymi celami.

Dane dotyczące PKB/PNB mogą być również wykorzystywane do porównywania rezultatów działalności gospodarczej w różnych krajach. Wysokość PKB per capita jest miarą dobrobytu jego mieszkańców. PKB jest wiodącym kryterium podziału świata na grupy państw o różnym poziomie rozwoju gospodarczego.

PNB jako miernik dobrobytu społeczeństwa

PNB wykorzystywany jest przede wszystkim jako miara dobrobytu społeczeństwa. Spełnia on więc ważną rolę w ekonomicznych analizach. Byłoby pożądane, aby rachunek ten obejmował swym zasięgiem możliwie jak najszer­szy zakres działalności gospodarczej. Musimy zdawać sobie jednak sprawę, że nie jest to doskonały miernik aktywności gospodarczej, zawiera bowiem pewne słabości, które utrudniają właściwe mierzenie i porównywanie poziomu dobrobytu

Ludność a dochód

Są jeszcze dwie sprawy, które powinniśmy rozważyć, gdy badasz implikacje PKB/PNB dla dobrobytu. Po pierwsze, należy zawsze brać pod uwagę liczbę ludności. Absolutna wartość rocznej produkcji krajowej będzie bezużyteczna, jeżeli nie przeliczymy jej na głowę jednego mieszkańca (PNB per capita). Po drugie, duże znaczenie ma podział dochodu.

PKB w wyrażeniu absolutnym i dochód per capita

W przestawionym powyżej sposobie liczenia efektów działalności gospodarczej i związanego z nią dobrobytu nie uwzględnia się oczywistego faktu, że o dobrobycie członków społeczeństwa rozstrzyga nie absolutny poziom wytwarzanego dochodu, a wysokość dochód przypadająca na jednego mieszkańca.

Jeżeli razem z podwojeniem PKB podwaja się liczba ludności, to nie ma wówczas żadnego wzrostu produktu na osobę! Aby PKB w miarę prawidłowo informował o dobrobycie społeczeństwa powinien zostać relatywizowany, czyli odniesiony do ilości mieszkańców jak z niego korzysta. Inaczej mówiąc o dobrobycie i jego zmianach informuje nie PKB/PNB w wielkościach absolutnych, a przypadający na jednego mieszkańca, czyli per capita.

Y/L

PKB na mieszkańca a rozłożenia dochodów w społeczeństwie

Po drugie należy pamiętać, że PNB per capita jest tylko pewną uśrednioną wartością, która nie pokazuje rozkładu dochodów w społeczeństwie. Wartość produktu daje nam obraz dobrobytu całego społeczeństwa, tymczasem nierzadko zachodzi sytuacja, w której przeważająca część dochodu narodowego trafia do nielicznej grupy osób, zaś postała wartość rozdzielana jest między pozostałymi członkami społeczności. Gdy duża część dochodu przypada nielicznej grupie ludności, to nawet, jeśli PKB na głowę jest wysoki, przeważająca część ludności może żyć w ubóstwie!

Nie wszystkie produkty mają taką samą wagę

Wartość PKB, obliczamy sumując wszystkie dobra finalne W arytmetyce tej nie bierze się jednak pod uwagę żadnej różnic, jakie zachodzą między różnego rodzaju produktami, z punktu widzenia ich przydatności Wywołujące raka pa­pierosy, służące do zabijania ludzi samoloty bojowe, czy wyzwalających złe instynkty, ociekające przemocą filmy mają taką samą wagę (nie mylić z ceną), jak miesz­kania, usługi edukacyjne, medyczne, podręczniki czy literatura pięknej itp. Choć produkcja podręczników czy dzieł literatury pięknej w dużo większym stopniu przyczynia się do tworzeniu dobrobytu społecznego, to faktu tego nie uwzględnia się w rachunku PKB. I jedne i drugie dobra są w nim jednakowo ważne.

Produkcji rzeczy dobrych towarzyszy produkcja rzeczy złych

Niekiedy zwiększenie produkcji tego, co chcemy, oznacza również zwiększenie produkcji tego, czego nie chcemy - odpadów, zanieczyszcze­nia środowiska lub zagrożenia zdrowia. PKB obej­muje wartość „dóbr", które produkujemy - stali, chemikaliów, elektryczności itp. - natomiast nie korygujemy go o koszty „złych rzeczy", których nie chcemy, a które są wytwarzane równolegle z tymi, które chcemy.

Zanieczyszczenia powietrza i wody, hałas, nisz­czenie piękna krajobrazów, skupianie ludzi w zatło­czonych miastach, zakłócanie harmonii spokojnych dzielnic mieszkaniowych, konieczność dalekich do­jazdów do pracy - wszystko to ma duże znaczenie dla jakości naszego życia.

Tymczasem czyste powietrze, orzeźwiające otoczenie oraz dużo dobrej pogody i słońca mogą okazać się dla naszego dobrobytu ważniejsze od większości dóbr, które kupujemy Ile jach­tów, befsztyków, sprzętu stereo i innych rzeczy należy produkować, aby wyrównać te wszystkie koszty społeczne? Na to pytanie nie znajdziemy odpowiedzi w rachunku PKB

Mniej pracy a więcej wolnego czasu

Z drugiej strony, weźmy pod uwagę fakt, że przeciętna długość tygodnia pracy w ciągu ostatnich stu lat skróciła się niemal o połowę. W dzisiejszych czasach zamiast pra­cować 70 godzin w tygodniu, większość ludzi pra­cuje 40 godzin lub mniej. Na­wet gdyby ludzie nie mieli więcej produktów, to mają obecnie znacznie więcej wolnego czasu. A to na pew­no też jest coś warte dla człowieka z punktu widzenia jego dobrobytu. Tyle że wielkość PKB w żaden sposób tego nie odzwierciedla.

Nie wszystko, co wytwarzamy da się zmierzyć

Podsumowanie wartości wszystkiego, co jest produkowane w gospodarce, jest trudnym zadaniem. Nie wszystko, co wpływa na poziom dobrobytu społecznego daje się prawidłowo zmierzyć, a pewnych rzeczy niemal w ogóle nie można zmierzyć., bo nie są przedmiotem obrotu

Sektor gospodarki nie rejestrowanej

Jest to pojęcie niejednoznaczne zaliczymy do niego działalność gospodarczą legalną, ale nie rejestrowany np. produkcja domową tradycyjna gospodarka wiejska i tradycyjne rzemiosło. Do sektora tego należy jednak również wliczyć działalność nielegalną "na czarno", czyli niezgodnie z prawem. Nazwę tę uzasadnia fakt, że status instytucjonalny wszystkich podmiotów prowadzących tego rodzajów działalności jest całkiem nieformalny lub niemal nieformalny. W praktyce, w olbrzymiej większości nie figurują one w statystykach ani nie ponoszą porównywalnego z innymi sektorami ciężaru podatków i ubezpieczeń.

Produkcja w gospodarstwach domowych

Jako przykład weźmy wartość ekono­miczną wszystkich dóbr i usług wytwarzanych i świadczonych w gospo­darstwach domowym przez ich członków Takie czynności jak: majsterkowanie, gotowanie, porządki domowe, sprzątanie, pranie, rozrywki, jak również nauczanie, wychowywanie i pilnowanie dzieci, nie są przedmiotem obrotu rynkowego, nie są opłacane, ich produkcja nie jest rejestrowana, dlatego nie są ujmowane w statystykach. PKB

Przypuśćmy, że wszyscy ci gospodarujący w swoich domach świadczyliby sobie wzajemnie te usługi i wzajemnie sobie płacili za tę całą pracę. Ich usługi byłyby wtedy sprzedawane i opłacane, i by­łyby uwzględnione w liczbach dotyczących PKB. Produkt krajowy brutto wzrósłby bardzo znacznie. Ale czy nasz dobrobyt rzeczywiście by wzrósł.? Oczywiście, że nie Wzrosły by natomiast podatki

Gospodarka podziemna

Księgi rachunkowe przedsiębiorstwa dostarczają obrazu jego rzeczywistej sytuacji finansowej. Na ich podstawie system ra­chunku dochodu narodowego pozwala ocenić stan całej gospodarki. Niemniej jednak, podobnie jak w przypadku do­kumentów finansowych przedsiębiorst­wa, które mogą ukrywać, co najmniej tyle samo, ile ujawniają, rachunek do­chodu narodowego, zatem rachunki te powinniśmy inter­pretować zawsze z dużą dozą ostrożno­ści

Niektóre trans­akcje nie są wykazywane w PKB, na skutek uchyla­nia się osób od płacenia podatków. Gdy płacisz go­tówką za posiłek spożyty w restauracji, jej właści­ciel może zadecydować się nie uwzględnić tego w rejestrze swoich przychodów. Kelnerki, kierowcy taksówek, fryzjerzy i inni nie zawsze zdają sprawę ze wszystkich swoich napiwków. Nastolatki czuwające przy dzieciach, podający piłki na kortach tenisowych lub wykonujący różne przypadkowe czynności zazwy­czaj nie mówią nic o wartości swoich usług.

A co dopiero, gdy chodzi o nielegalną działal­ność? Czy bukmacherzy, handlarze narkotyków, pro­ducenci bimbru i prostytutki przyznają się do swo­ich produktów i dochodów? Wszyscy oni wytwa­rzają zyskowne (przedstawiające ekonomiczne wartości) produkty i / lub usługi, ale nigdy o tym nie mówią. Ich produkty i dochody nie są więc liczone w rachunkach produktu i dochodu narodowego.

Istnieje też pewna działalność barterowa - lu­dzie wymieniają między sobą dobra i usługi bez prze­chodzenia pieniędzy z rąk do rąk. Ja np. uczę twoje dziecko angielskiego, a ty w zmiana zajmujesz się moim samochodem

Przestawiony powyżej PKB nie zawiera w swej masie towarów i usług nie będących przedmiotem transakcji rynkowych. Choć część tych obrotów jest niezgodna z prawem, to na pewno dochody z nich są na tyle ważną pozycją, że powinny być uwzględniane w pomiarach dobrobytu społeczeństwa. Wadę tę próbuje się skorygować obliczając wielkość szarej strefy gospodarki.

Usługi państwa ( Dobra publiczne)

Są takie rodzaje dóbr, któ­rym trudno jest przypisać wartości, ponieważ nie są „sprzedawane" na rynku. Najlepszym tego przykła­dem są usługi państwa. Jakbyś wycenił usługi szkół, policji, straży pożarnych i inne, usługi publiczne?

Problem wyceny wartości dóbr publicznych

Zwykle stosowaną metodą jest założenie, że wartość produktu usług jest równa temu, co stanowi ich koszt. I na tym poziomie je się wycenia. Zawsze jednak istnieje problem na ile ta wycena może być poprawna Wiemy bowiem, że tego rodzaju pomiary nie są dokładne Często kosztownym, mniej efektywnym usługom przyporządkowuje się, więc większą wartość niż usługom bardziej efektywnym.

I tak mało sprawnej, ale kosztownej szkole lub placówce straży pożarnej przypisuje się wyższą wartość produktu niż szkole lub placówce sprawnej W takiej sytuacji istnieje tylko jedno wyjście - musimy założyć, że działalność ta jest tyle warta, ile kosztuje jej wytworzenie. Oznacza to, że musimy uznać wszystkie wydatki rządowe (poza transferami budżetowymi) za wartość produkowanych przez państwo dóbr i usług.! Ale robimy tak, po­nieważ nie mamy na to lepszego sposobu.

Jak uwzględnić „dobrobyt ekonomiczny" w rachunku narodowym?

Większość ekonomistów jest zgodna, co do sła­bych stron systemu rachunku dochodu narodowego metodą PKB. Mówiąc po prostu, PKB jako wskaźnik autentycznego dobrobytu ekonomicznego jakiegoś kraju ma rozliczne wady. Z jednej strony zawiera ona wiele składni­ków, które się nie przyczyniają w widoczny sposób do dobrobytu indywi­dualnego, z drugiej pomijane są w nim elementy kluczowe dla do­brobytu.

Ekonomiści próbowali opracować nowy system, który miąłby być lepszym miernikiem do­brobytu ekonomicznego. Opracowano kilka syste­mów eksperymentalnych, które starają się uwzględ­nić czynniki pominięte w rachunku PKB

W 1972 r. William Nordhaus i James Tobin, profesorowie Uniwersytetu Yale, opracowali koncepcję miernika, który nazwali miernikiem dobrobytu eko­nomicznego (ang. Measure of Economic Welfare - -( MEW ) Jego obecną zmodyfikowaną wersję Dobrobyt Ekonomiczny Netto - (DEN) ( ang Net Economic Welfare -NEW ) zaproponował Paul Samuelson

Miernik dobrobytu netto

Wskaźnik ten koryguje PKB przez odjęcie odeń „plag", dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym oraz włą­czenie wartości czasu wolnego

PKB a stan środowiska

Po pierwsze, niektóre wy­twory działalności gospodarczej czło­wieka, takie jak hałas, zanieczyszczenie środowiska i korki drogowe, wpływają na wzrost uciążliwości życia. Powinniś­my zatem w związku z tym wprowadzić poprawkę na te „plagi", odejmując od mierzonego w sposób tradycyjny PKB szacunkową wartość wszystkich dóbr uciążliwych dla życia, powstałych w trakcie procesu produkcji.

.Jeśli odjęli­byśmy od tradycyjnego PKB wartość produktów zwiększających uciążliwość życia i dodalibyśmy wartość dochodów nie rejestrowanych i nie przechodzą­cych przez rynek, otrzymalibyśmy zmodyfikowany PKB, który byłby bar­dziej precyzyjnym miernikiem produk­cji dóbr i usług w gospodarce.

Sugestia ta jest zazwyczaj rozsądna, problem polega jednak na tym, że jest ona prawie niemożliwa do realizacji. Oma­wiane przez nas dobra i plagi nie są przedmiotem obrotu rynkowego, w związku, z czym niezwykle trudno jest wycenić ilościowo rozmiary ich produkcji czy też koszty, jakie nakłada­ją one na społeczeństwo

Czas wolny

Aby jednak PKB mógł stać się podstawą szacunków dobrobytu ekonomicznego w jakimś kraju, trzeba wprowadzić doń jeszcze jedną istotną poprawkę. Źród­łem zadowolenia ludzi są mianowicie nie tylko dobra i usługi, ale także czas wolny.

Wyobraźmy sobie, że ludzie w Leisu­rii cenią sobie czas wolny wyżej niż mieszkańcy Industrii. Przy innych czynnikach jednakowych ludzie w In­dustrii będą pracować dłużej i wytwa­rzać więcej dóbr i usług. Mierzony w tradycyjny sposób PKB będzie tu zatem wyższy niż w Leisurii. Byłoby jednak nierozsądne twierdzenie na tej podstawie, iż mieszkańcy Leisurii osią­gają niższy poziom zadowolenia. Decy­dując się poświęcać mniej czasu na pracę, ujawniają oni tym samym swoje preferencje; wynika z nich, iż dodat­kowy czas wolny jest dla nich, co naj­mniej tak samo cenny, jak dodatkowe dobra i usługi, które można byłoby wytworzyć, gdyby wydłużyć czas pracy.

Jak kształtują się poziom i dynamika DEN i PKB?

Z przeprowadzanych obliczeń wynika, że war­tość DEN jest większa od PKB, ale za to tempo jego wzrostu jest niższe niż dynamika PNB. Produkcja „plag" (np. zanieczyszczenie środowiska) zwiększała się szybko, zaś rozmiary czasu wol­nego nie wzrastały tak szybko jak pro­dukcja dóbr i usług. Szacunki wielkości DEN są oczywiście bardzo przybliżone i nieprecyzyjne, niemniej jednak wskaźnik ten nawet w tej niedojrzałej postaci uświadamia nam, iż PNB jest bardzo niedoskonała miarą dobrobytu w społeczeństwie

Produkt narodowy brutto jest bardzo niedoskonałą miarą rzeczywis­tego dobrobytu ekonomicznego. Podejściem alternatywnym jest liczenie dobrobytu ekonomicznego netto (DEN).

Przy obliczaniu DEN dodajemy do PNB niektóre pozycje, takie jak wartość czasu wolnego, usługi ważne dla życia domowego i działanie na zasadzie „zrób to sam". Od PNB odej­mujemy również nie opłacone koszty zanieczyszczenia środowiska, inne niedogodności nowoczesnej urbanizacji i jeszcze inne korektury. W wyniku otrzymujemy i tak dodatni wzrost DEN, rośnie on jednak w tempie wolniej­szym niż PNB.

Który miernik PKB czy PNB?

Czy mierząc działalność ekonomiczną kraju powinniśmy brać pod uwagę wielkość produkcji wytwarzanej w granicach terytorialnych naszego państwa, czy też wartość produkcji wytworzonej przez obywateli naszego kraju? Co więc jest właściwym punktem widzenia? Albo jedno albo drugie, a być może też i jedno i drugie. Dla gospodarki Stanów Zjednoczo­nych nie ma to większego znaczenia, który sposób liczenia zostanie wybrany, dla innych krajów takich jak Polska nie jest to bez znaczenia

PKB jest miarą stopnia rozwoju kraju, ale słabo mierzy stopień dobrobyty zamieszkującego go społeczeństwa. Produkt i Dochód Narodowy gorzej mierzą stopień rozwoju kraju, ale lepiej stan dobrobytu społeczeństwa Nacisk jest położony nie na to, co i ile zostało wytworzone, ale jakie dane społeczeństw czerpie korzyści z działalności gospodarczej, jaki jest stan jego zamożności

Przez wiele lat większość nowoczesnych krajów w świecie przedstawiała produkt swojego kraju w kategoriach produktu krajowego brutto. Natomiast Stany Zjednoczone przedstawiały zawsze aż do 1991 roku liczby dotyczące produktu narodowego brutto. Wskutek tego trudno było porównywać wyniki gospodarcze w USA z wynikami reszty świata W ostatnich latach dokonał się duży postęp w tworzeniu spójnej i całościowej teorii makroekonomii W IV kwartale 1991 roku departament handlu Stanów Zjednoczonych postanowi) dostoso­wać się do reszty świata i przejść, z PNB na PKB. Obecnie dane przekazywane środkom masowego przekazu dotyczą, więc PKB, a nie PNB. Ale depar­tament handlu gromadzi nadal i publikuje również dane dotyczące PNB. Zresztą różnica między PKB i PNB jest w USA nie­znaczna

W porównaniach międzynarodowych PKB poszczególnych krajów przelicza się w jednej walucie, najczęściej w dolarach USA (USD), według kursu wymiany albo według parytetu siły nabywczej (PPP).

Spośród tych sposobów prezentacji bardziej obiektywną miarą jest wartość PKB na mieszkańca w wybranej walucie (USD, EU) według parytetu siły nabywczej. Wyraża ona dochód przypadający na jednego mieszkańca z uwzględnieniem rzeczywistych możliwości zakupu określonego koszyka dóbr i usług, a więc biorąc pod uwagę różnice cen w porównywanych krajach.

Parytet siły nabywczej służy przeliczaniu walut w taki sposób, aby ustalić ich rzeczywistą siłę nabywczą. Różni się od kursu walutowego, może być od niego wyższy lub niższy. Głównymi przyczynami zróżnicowania kursu walutowego i wartości waluty według parytetu siły nabywczej są:

• różnice cen towarów i usług w porównywanych krajach, wyrażające różnice kosztów poszczególnych czynników wytwórczych, w tym kosztów pracy,

• polityka kursu walutowego w porównywanych krajach (celowe zawyżanie lub zaniżanie kursu),

• różnice kosztu dóbr publicznych i zakresu korzystania z nich.

Podstawą kalkulacji parytetu siły nabywczej jest zebranie danych o cenach zagregowanej listy produktów. Ważne jest sporządzenie listy produktów i usług porównywalnych i reprezentatywnych dla gospodarek analizowanych krajów.

Parytety są średnimi ważonymi relacji cen.

W bazie danych OECD te relacje cenowe są przekształcane w taki sposób, by wyrażały siłę nabywczą poszczególnych krajów, tj. aby dana suma pieniędzy w dolarach USA po zamianie na różne waluty w jednostkach parytetu siły nabywczej tworzyła ten sam koszyk dóbr i usług. Istnieje możliwość stworzenia koszyka dóbr i usług dla szczególnej części gospodarki narodowej, np. dla ochrony zdrowia. Tego typu szacunki jednak są dość rzadko wykorzystywane

Podsumowanie

1 Absolutny poziom PKB I PNB nie oddaje prawidłowo poziomu dobrobytu całego społeczeństwa, Lepsza miarą jest PKB na jednego mieszkańca Y/L. ( per capita) Jest on bardziej wiarygodnym wskaźnikiem ilości dóbr i usług przypadających na osobę w gospodarce. PNB per capita jest jednak tylko wielkością przeciętną. Ilość dóbr i usług dostępna dla konkretnych ludzi zależy ponadto od sposobu podziału wytworzonego w gospodarce dochodu.

2 Jako mierniki dobrobyt PKB i PNB nie uwzględniają wielu bardzo ważnych dla jakości życia aspektów nie uwzględnia działalności o charak­terze nierynkowym, dóbr uciążliwych dla życia („plag"), takich jak zanieczyszczenie środowiska, oraz działalności tworzącej wartość, takiej jak prace w gospodarstwie domowym. Nie uwzględnia on ta że produk­cji i usług nie rejestrowanych w celu uniknięcia podatków. Wreszcie pomija wartość czasu wolnego.

3 Wskaźnik dobrobytu ekonomicznego netto (DEN) jest właśnie próbą oszacowania skali tych zjawisk i włączenia ich do PNB, tak, aby stał się on bardziej adekwatnym miernikiem poziomu dobrobytu w da­nym kraju. Ponieważ systematyczne dokonywanie pomiarów wszystkich tych rodzajów działalności jest kosztowne, a niekiedy wręcz niemożliwe, w praktyce PNB pozostaje najszerzej stosowanym miernikiem sytuacji gospodarczej kraju.

4. Miernik dobrobytu ekonomicznego netto (ang. net economic welfare - NEW) uwzględnia czas wolny, produkcję gospodarki nieoficjalnej i gospodarstw domowych oraz efekty zewnętrzne. Jest on większy od PKB, a jego zmiany dokonują się stosunkowo wolno.

5. Jako mierniki poziomu życia PKB, PNB i mierniki pochodne mają jeszcze inne wady. Na przykład ich poziom i zmiany, zależą od cen stosowanych w obliczeniach, co sprawia, że chcąc ustalić wielkość rzeczywistej zmiany produkcji, należy się posłużyć wielkoś­ciami realnymi

24

Gospodarstwa domowe

Firmy

Państwo

Zagranica

---