Rozpad języka praindoeuropejskiego (ok. III/ II tys. p.n.e.) na grupy językowe:

1. Azja

• Indyjska (staroindyjski- sanskryt, współczesny indyjski, pakistański, romski)

• Iracka (język ksiąg Awesty, współczesny perski, afgański, tadżycki, osetyński)

• Tracko- ormiańska (dziś: ormiański)

• Tocharska (wymarły do VIII w.)

• Hetycka (wymarły)

Europa

• Grecka

• Italska (w starożytności obejmowała 3 zespoły: a. latyński- łacina, języki romańskie: hiszpański, włoski, portugalski, francuski, rumuński; b. dialekty osko- umbryjskie; c. język wenetyjski)

• Iliryjska (albański)

• Celtycka (język irlandzki, dialekty w Walii, Szkocji, Bretonii)

• Germańska (niemiecki, angielski, duński, holenderski, norweski, szwedzki, islandzki, wymarły gocki)

• Bałtycka (litewski, łotewski, wymarły pruski)

• Słowiańska

Słowiańskie grupy językowe:

- język polski - dolnołużycki - ukraiński - słoweński

- czeski - górnołużycki - białoruski - bułgarski

- słowacki - rosyjski - serbsko- chorwacki - macedoński

3 grupy języków słowiańskich (rozpad ok. IV-VI w. n.e.)






grupa zachodniosłowiańskia grupa wschodniosłowiańska grupa południowosłowiańska

polski, czeski, słowacki, rosyjski (wielkoruski), serbsko- chorwacki,

górnołużycki, dolnołużycki, ukraiński (małoruski), słoweński, bułgarski,

połabski ( wymarły w XVIII w.) białoruski macedoński

starocerkiewnosłowiański

(jako jeden z dialektów

staro- bułgarsko- macedońskich)

Pokrewieństwo językowe wyraża się m.in. w:

1. podobnym zasobie leksykalnym (np. brat, chleb)

2. wspólnych tendencjach fonetycznych (np. wymiana k:č, ręka : rączka, ros. ruka: ručka )

3. wspólne lub podobne formy fleksyjne (np. formy M. i D. lp. pol. ręka: ręki, ros. ruka: ruki)

Okresy historii języka polskiego:

1. Epoka przedhistoryczna (przedpiśmienna)- do 1136 r.

2. Epoka historyczna (piśmienna)

1. okres staropolski- 1136 r.- XVI w. (pojawienie się pierwszych druków)- okres rękopiśmienny

2. okres średniopolski- XVI- poł. XVIII w. (reforma szkolna Stanisława Konarskiego)

3. okres nowopolski- poł. XVIII w.- dzień dzisiejszy

Najdawniejsze zabytki języka polskiego:

1. Wyrazy polskie w tekstach obcych (XII- XIV w.)

1. Bulla gnieźnieńska- dokument łaciński wydany przez papieża Innocentego II dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, zatwierdzający jego posiadłości. Zawiera 410 wyrazów polskich. Przechowywana w archiwum kapituły gnieźnieńskiej

2. Księga henrykowska- (1270) dzieje klasztoru cystersów w Henrykowie pod Wrocławiem, zawiera nazwy własne polskie wplecione w tekst łaciński i pierwsze zdanie po polsku „daj, ać ja pobrusze, a ty poczywaj” (Czech imieniem Bogwał mówił do żony). Przechowywana w archiwum archidiecezjalnym we Wrocławiu

2. Teksty polskie

1. Bogurodzica- najdawniejsza polska pieśń religijna z końca XIII lub początku XIV wieku, zachowana w odpisie z początku wieku XV, przechowywana w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, pierwszy polski hymn narodowy- wg świadectwa Jana Długosza śpiewana przez rycerstwo polskie przed bitwą pod Grunwaldem

2. Kazania świętokrzyskie- najdawniejszy zabytek polskiej prozy zapisany w II poł. XIV w., zawiera 6 kazań. Odkryty w 1890 r. przez Aleksandra Brücknera w oprawie rękopiśmiennego kodeksu łacińskiego pochodzącego z klasztoru Benedyktynów w Górach Świętokrzyskich. Znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie

3. Psałterz floriański- najobszerniejszy zabytek z końca XIV i pocz. XV w. Liczy 296 kart zawierających przekład Psałterza Dawidowego w jęz. pol., niem. i łac. Znaleziony w bibliotece klasztoru Kanoników Laterańskich w Sankt Florian pod Linzem w Austrii. Obecnie w Bibliotece Narodowej w Warszawie

4. Kazania gnieźnieńskie- pochodzi z XIV- XV w. 103 kazania łacińskie i 10 polskich. Znajduje się w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie

5. Biblia Królowej Zofii- zw. Biblią Szaroszpacką, poł. XV w. (ukończona w 1455 r.). Zachowało się 185 kart. Obejmuje część przekładu Starego Testamentu. Do czasu II woj. św. znajdowała się w bibliotece gimnazjum w Szaroszpatak na Węgrzech, w czasie wojny zaginęła. Zachowała się jedynie jej fototypiczne wydanie przygotowane w 1930 r. przez Ludwika Bernackiego

6. Psałterz Puławski- przekład psalmów Dawida z końca XV lub pocz. XVI w. Znajduje się w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie

7. Roty przysiąg sądowych- koniec XIV wieku i późniejsze. Dane zapisane w łacinie, ale zeznania świadków i przysięgi w jęz. polskim, są ściśle datowane i umiejscowione, zapisane dosłownie

8. powieść o papieżu Urbanie, druk z 1514 r.

Zapis języka polskiego.

Język łaciński zawierał jedynie 21 liter. Brak w nim było znaków na oznaczenie głosek miękkich, nosowych i zwartoszczelinowych.

Pisownia prosta- używa się jednego znaku do zapisu kilku głosek, nie stosuje się dwuznaków, nie oznacza się miękkości poprzedzających spółgłosek (Bulla, Kazania Świętokrzyskie)

Pisownia złożona pierwszego stopnia- Stosuje się dwuznaki, nie oznacza się miękkości spółgłosek, używa się jednego lub dwuznaku dla oznaczenia kilku głosek, XIV wiek, (Psałterz Floriański)

Pisownia złożona drugiego stopnia- stosuje się dwuznaki, jeden znak lub dwuznak może oznaczać kilka głosek, oznacza się miękkość poprzedzających spółgłosek (najczęściej przed samogłoskami) np. za pomocą litery y, od XV wieku (Biblia Królowej Zofii)

Współcześnie stosowana ale wzbogacona znakami diakrytycznymi- kreska nad literą

Reformacja ortografii polskiej

1. Jakub Parkoszowic z Żurawicy- profesor i rektor Akademii Krakowskiej, ok. 1440 r. Traktat o ortografii polskiej, napisany po łacinie, dołączył wierszowane „obiecado” w języku polskim, normy ortograficzne języka polskiego sformułowane przez siebie m.in.:

• odróżnianie spółgłosek twardych od miękkich za pomocą odrębnych znaków

• odróżnianie samogłosek długich od krótkich za pomocą podwojonych liter

• odróżnianie spółgłosek syczących, szumiących i ciszących za pomoca różnych znaków np. c, cz, ć (c, č, ç)

Reforma ta nie przyjęła się, gdyż była niepraktyczna i odbiegała od zwyczajów stosowanych ówcześnie. Ma znaczenia dla zrozumienia wymowy samogłosek długich i krótkich

2. Stanisław Zaborowski- łaciński traktat ortograficzny, Kraków 1513 r., zawierał przepisy m.in.:

• odróżnianie spółgłosek twardych od miękkich i stwardniałych za pomocą znaków diakrytycznych (c- c, ć- c, cz- ċ)

• odróżnianie samogłosek pochylonych od jasnych za pomocą pionowych lub poziomych kresek nad literami (z kreską pochylone i a jasne)

Reforma przyjęła się częściowo- oznaczenie pochylonych samogłosek i spółgłosek miękkich.

FONETYKA

	przednie (płaskie) miękczyły	tylne (okrągłe) nie zmiękczały
wysokie	i	u, у
średnie	e ę, ь	o ǫ, ъ
niskie	ě	a- obojetna
sonanty	ṝ, ḹ	ṛ, ḷ
połączenia dyftongiczne	er, el	or, ol

Samogłoska ě (jat')- wymawiana między `e- `a: świadectwa- zabytki w języku głagolickim i starocerkiewnosłowiańskim oraz realizacja w języku bułgarskim. Nie mogło występować po č, š, ž.

čě, šě, žě → na gruncie polskim przechodziło w

→ ča, ša, ža

System wokaliczny języka praindoeuropejskiego:

• monoftongi- samogłoski pojedyncze

• dyftongi- dwugłoski, tautosylabiczne (należące do tej samej sylaby) połączenia monoftongu z niezgłoskotwórczym ḭ, ṷ- w systemie wokalicznym j. polskiego nie występowały

• połączenia dyftongiczne- tautosylabiczne połączenia samogłoski ze spółgłoską nosową m, n lub płynną r, l- w systemie wokalicznym j. polskiego połączenia te zawierały samogłoskę e, o

• sonanty- spółgłoski zgłoskotwórcze

Prawo otwartej sylaby

Polszczyzna z języka praindoeuropejskiego odziedziczyła sylaby zamknięte w wygłosie lub w śródgłosie przed spółgłoską. W wyniku dążności do unikania sylab zamkniętych następowały procesy:

1. zanik wygłosowych spółgłosek

2. wtórny podział wyrazu na sylaby

3. monoftongizacja dyftongów, w wyniku której powstały nowe monoftongi

4. monoftongizacja połączeń dyftongicznych (samogł.+ m/n) → samogłoski nosowe

Akcent- w języku prasłowiańskim istniał akcent

• dynamiczny- wzmocnienie artykulacji pewnych głosek

• swobodny- może przypadać na różne sylaby w wyrazie

• ruchomy- w trakcie odmiany może przenieść się na inną sylabę w obrębie wyrazu

• toniczny (intonacja)- zmiana tonu poszczególnych samogłosek w czasie ich wymawiania

• intonacja akutowa- wznosząca

• intonacja cyrkumfleksowa- falująca, wznosząco- opadająca

JERY-

półsamogłoski, samogłoski zredukowane, bardzo krótkie

ъ- wymawiany między u- o

ь- wymawiany między i- e

Pod koniec epoki prasłowiańskiej (VI- VII w.) wytworzyły się dwa warianty kombinatoryczne w obrębie jeru- jery słabe i jery mocne.

Pozycja jeru słabego:

• w wygłosie

• w sylabie po której występowała inna sylaba z jerem mocnym

• w sylabie po której następowała sylaba z samogłoską pełną (inna niż jer)

Zanik jerów- X-XI w. jery słabe- redukcja, jery mocne- uległy wokalizacji ь→ `e, ъ→ e. Wokalizacja jerów w pozycji mocnej jako przejaw wzdłużenia zastępczego- wyrównywania równowagi iloczasowej wyrazu po zaniku jeru słabego. Do wzdłużenia dochodziło jedynie gdy jer zanikający był w wygłosie, a spółgłoska go poprzedzająca była dźwięczna (mrozъ→ mróz, ale: nosъ→ nos) lub występowała tuz przed nim grupa spółgłoskowa. W języku ogólnopolskim wyniki wzdłużenia zastępczego przed spółgłoskami nosowymi zostały usunięte (domъ→ dom, nie: dóm; konь→ koń, nie: kóń)

Konsekwencje zaniku i wokalizacji jerów:

1. zanik słabych jerów spowodował:

1. powstanie sylab zamkniętych

2. powstanie zbitek spółgłoskowych- często skutkuje ubezdźwięcznieniem głoski dźwięcznej np. babka- *babъka

2. wokalizacja jerów:

1. zwiększona częstotliwość występowania głoski e, `e

2. pojawiło się nowe e, które nie miękczyło poprzedzających spółgłosek (po ъ)

3. zanik słabszych i wokalizacja mocnych jerów:

1. uprościły system iloczasowy (2 zamiast 3rodz.długości: długie, krótkie, zredukowane)

2. pojawienie się oboczności e : Ø i `e : Ø

3. powstanie oboczności o : ó oraz e : a

e analogiczne ruchome- powstaje gdzie nie było jeru, ma na celu rozbicie trudnych do wymówienia grup spółgłoskowych

Jer w połączeniu z j


ь + j = i + j pozycja napięta, jer wokalizuje się ь→ i, ъ→ y (nie: e/'e)

ъ + j = y + j występowała w zakończeniach przymiotników w odmianie złożonej zaimkowej i tematach niektórych wyrazów

W zakończeniach przymiotników już w prasłowiańskim grupa

-ъjь → -yjь; w j. polskim ściągnięcie -yjь → -y np. dobrъjь → dobryjь → dobry

- ьjь → - ijь; w j. polskim - ijь → -i np. tanьjь → tanijь → tani

1. 
   


j + ь występował w nagłosie niektórych wyrazów

Ø

PRZEGŁOS

- to zjawisko polegające na przejściu prasł. `e, ě → `a/ `o



ps. *ě `a - przegłos lechicki



+ t, d, s, z, n, r, ł (spłgł. przedniojęzykowa twarda)

ps. *'e jeżeli występowało zmiękczenie `o - przegłos polski

do przegłosu nie dochodziło



ps. *ě przed spłgł. inną niż → `e

ps. *'e przedniojęzykowa twarda

Chronologia przegłosu:

• przed XII w. Świadectwa: Bulla gnieźnieńska 1136 r.: Białowieżycy (biały: bielić), Kwiatek (kwiat: kwiecie), Dobrosiodł (siodło: siedzieć)

• przed II poł. X w.: imiona chrześcijańskie przejęte z łaciny za pośrednictwem jęz. czeskiego: anioł (czes. anjel), kościół (czes. kostel), Piotr (czes. Pietr)

• przed II poł. IX w.: zapis tzw. Geografa Bawarskiego (anonimowy zabytek niemiecki, opis kraju Słowian): Dziadoszanie „Dadosesani” (dziad: ps.*dědъ)

• zakończył się przed X-XI w. (wokalizacja i zanik jerów)- `e powstałe w miejscu jeru mocnego nie uległo przegłosowi *pьsъ → pies (nie: pios). Przegłos w okresie wokalizacji jerów był już procesem zakończonym, martwym.

Przegłos lechicki (*ě →'a) rozpoczął się przed II poł. IX w.

Przegłos polski (*e → `o) późniejszy, nie objął połabszczyzny, ale przed X w.

Cały proces został zakończony przed wokalizacją jerów, prawdopodobnie w trzeciej ćwierci X w.

Konsekwencje przegłosu:

• pojawienie się oboczności morfologicznych `e : `a, `e : `o

• oboczności w zakresie jakościowym

• możliwość występowania w j. polskim samogłosek tylnych `a, `o po spółgłoskach miękkich (wcześniej spółgłoski miękkie mogły występować jedynie po samogłoskach przednich)

• wytworzenie miękkich fonemów spółgłoskowych (wcześniej były jedynie wariantami kombinatorycznymi fonemów spółgłoskowych twardych)

Nieuzasadniony przegłos *'e → `o, rozszerzenie formuły przegłosu:

- przed spółgłoską wargową: czop, dziób, dziobać, poziom, poziomka, ziomek (por. ziemia)

- przed tylnojęzykową (welarną): ożóg, pożoga, wlokę

*'e (pochodzące z ь)→ `o:

- dzień: dzionek, pień: pionek, wieś: wioska

- kocioł, osioł, kozioł- o zachowało ruchomość dawnego e ruchomego

METATEZA (PRZESTAWKA)

poznajemy sprawdzając w innych językach- jeżeli jest podobnie- nie było przestawki- odziedziczone z prasłowiańszczyzny

w śródgłosie:

	j. zach- sł. j.polski	j. wsch- sł j.ros	j. płdn- sł + czes., słowacki
tort	trot/ trót płn- tart (kaszubi)	torot	trat
tolt	tłot/ tłót	tołot	tlat
tert	tret → tr'et → trzet (trzot/ trzód)	teret	trět
telt	tlet	tołot	tlět

Języki północno- słowiańskie + czeski i słowacki- dochodzi do metatezy ze wzdłużeniem o → a, e → ě

Języki wschodnio- słowiańskie- pełnogłos

Dysymilacja spółgłosek:

grupy śrz-, źrz- → sr-, śr-, źr-

w nagłosie- połączenia tautosylabiczne

północnosłowiański- intonacja akutowa (rosnąca) wzdłużenie samogłoski o w a: órt- → rat-/ ólt- →łat-

- intonacja cyrkumfleksowa (opadająca): õrt- → rot- / õlt- → łot-

południowosłowiański- wzdłużenie samogłoski o w a: ort- → rat-

Nietypowe dla języka polskiego połączenia- pochodzące z XV- XVII w. zapożyczenia:

- czechizmy: brama: bronić, straż: stróż, władza: włodarz

- rutenizmy: czereda: trzoda, czereśnia: trześnia, czerep

Chronologia zjawiska:

Po rozpadzie wspólnoty prasłowiańskiej na 3 zespoły językowe: wschodnio-, zachodnio- i południowosłowiański, ale proces ten był żywy jeszcze w VIII- IX wiek (wyraz król od Karol)

Zmiany samogłosek pod wpływem spółgłosek półotwartych (r, ŕ, ł, l, m, ḿ, n, n)


- obniżenie lub podwyższenie artykulacji samogłosek


ir, yr → er np.: siekira: siekiera, sirota: sierota

ił, ył → eł np.: był: beł, dokończył: dokończeł obniżenie artykulacji

il, yl → el np.: tylko: telko, motyl: motel

i, u + nosowa→ e, o + nosowa np.: robimy: robiemy

e, o, a + nosowa → i/y, u, o/u/å + nosowa np.: korona: koruna, koń: kuń, pan: pon/ pun/ pån

- podwyższenie artykulacji




Zmiana ir, yr → er została przeprowadzona konsekwentnie w języku ogólnopolskim. We współczesnej polszczyźnie zachowała się jedynie w czerech wyrazach rodzimych: mir, wir, zbir, kir.

SONANTY

- spółgłoski zgłoskotwórcze, zanikły ok. VIII- X w. Nie ma ich w polszczyźnie historycznej. Pozostały w języku czeskim, słowackim, słoweńskim i do pewnego stopnia w serbsko- chorwackim.

Sonanty w j. polskim uległy wokalizacji- zmieniły się w spółgłoskę.




tṛt → tart np.: *gṛstь → garść, *bṛzo → strpol. barzo → bardzo

Odstępstwa:

1. Grupa turt- onomatopeiczne np.: turkot, purchawka, burczeć, kurczyć się

2. Grupa trut- onomatopeiczne np.: mruczeć, mrugać

3. Grupa tort- wpływ słowiański wschodni np.: portki, morda, borsuk

4. Grupa tyrt/ tert np.: myrdać/ merdać (staropol. mardać), umerł, styrczeć/ sterczeć - gwarowe




tṝT → 1) → przedniojęzykowa zębowa twarda (t, d, s, z, n, r, ł); w wyniku przegłosu twardnieje ṝ


tṝt → tṛt → tart wyj. t'art. + w odmianie ar : `erz/ `er + gwary; j. rosyjski- t'ort

2) → przed spółgłoskami wargowymi (p, b, v, m) lub tylnojęzykowymi (k, g, x)


tṝt → t'irzt → t'erzt

3) → przed spółgłoskami miękkimi


tṝt → tirt → t'ert




Tḷt → 1) → po spółgłosce przedniojęzykowej (t, d, s, z, n, r, ł);


Tḷt → Tłut

2) → po spółgłosce tylnojęzykowej (k, g, x)


Tḷt → Tełt

3) → po spółgłosce wargowej (p, b, v, m)


Tḷt → Tołt/ Tułt/ Tełt


Tḷ't → 1) → po spółgłosce przedniojęzykowej (t, d, s, z, n, r, ł)


Tḷ't → Tłut


2) → po k→ č; z, g → ž; palatalizacja k, g → č, ž; e ulegało przegłosowi w o

Tḷ't → Tełt → Tołt/ Tółt


3) → po spółgłosce wargowej

- przed przedniojęzykową Tḷ't → Tełt - ḷ' dyspalatalizował się- twardniał


- przed inną Tḷ't → Tiłt

ILOCZAS

Długość samogłosek w języku polskim miała źródło w:

- długość odziedziczona

- wzdłużenie zastępcze

- zapożyczenia

- ściągnięcie grup samogłoskowych (kontrakcja)

Ściągnięcie mogło się dokonać:

1. w różnych formach złożonej, zaimkowej odmiany przymiotników np.: dobraja → dobra

2. w niektórych formach zaimków dzierżawczych np.: mojej- mej, moja- ma, swojemu- swemu

3. w formach czasu teraźniejszego niektórych czasowników np.: uměješь- umiesz

4. w tematach bezokoliczników np.: bojati sę- bojać się- bać się

Chronologia zjawiska:

iloczas zanikł między poł. XV w. (Jakub Parkoszowic w 1440 r. stwierdza, że iloczas istnieje) a początkiem XVI w. (Stanisław Zaborowski w 1513 r. pisze o nim w czasie przeszłym).

Samogłoski krótkie → samogłoski jasne (nie zmieniły artykulacji)

Samogłoski długie → samogłoski pochylone (zmieniły barwę- w trakcie wymawiania zaczęto wznosić

język nieco wyżej niż normalnie- podwyższenie artykulacji), w drukach XVI- XVIII

oznaczano je kreską nad litera (wyjątek a pochylone nie kreskowano)

é- miedzy e-i/y, do końca XIX w, potem zrównało się z jasnym

ó- dźwięk między o- u, od XVI w. przybliżało się do u, zrównało się z u w XVIII w.

a- między a- o, do poł. XVIII w., potem zrównała się z jasnym

SAMOGŁOSKI NOSOWE

- odziedziczone z prasłowiańskiego

- powstałe w wyniku ściągnięcia samogłosek- nosówki nowe długie

- wzdłużenia zastępczego- nosówki nowe długie

Dwie samogłoski nosowe odziedziczone z prasłowiańskiego ę, ǫ. Mogły być krótkie i długie

ę- przednia, średnia, płaska, miękczyła spółgłoski wcześniejsze, zapis en, em, występowała po

spółgłoskach miękkich

ǫ- tylna, średnia, okrągła, nie zmiękczała, zapis am, an, występowała po spółgłoskach twardych + j, č,

ž, š

Chronologia zjawiska:

Pod koniec XIII- pocz. XVI w. (aż do zaniku iloczasu) zapisywano obie samogłoski za pomocą jednego znaku ϕ- dwie samogłoski nosowe zlewają się w jedną, nosowe a, krótkie i długie

W XVI w. różnice iloczasowe przechodzą w jakościowe, różnicowanie samogłosek nosowych

ę- dawne krótkie, ą- dawne długie

XIII w. XIV w. XVI w.


krótkie *ę → ę krótkie →



długie *ę → ę długie → ą krótkie → ę


krótkie *ǫ → ǫ krótkie → ą długie → ą

długie *ǫ → ǫ długie →

Reguły pozwalające ustalić barwę i iloczas nosówek

1. Dzisiejsze ę lub ǫ po spółgłosce miękkiej pochodzi z dawnej nosówki przedniej ę

2. Dzisiejsze ę lub ǫ po spółgłosce twardej pochodzi z dawnej nosówki tylnej ǫ

3. Dzisiejsze ę pochodzi z dawnej nosówki krótkiej

4. Dzisiejsze ǫ pochodzi z dawnej nosówki długiej

KONSONANTYZM

W praindoeuropejskim systemie spółgłoskowym nie było spółgłosek zwarto- szczelinowych i miękkich. Spółgłoski mogły być zmiękczone przez „j” lub samogłoski przednie, ale nie stanowiły oddzielnych fonemów, a jedynie warianty fonemów twardych.

miękczenie (palatalizacja spółgłosek) T + j → spółgłoski palatalne (miękkie)

T + i, e, ę, ě, ь → spółgłoski spalatalizowane (zmiękczone)

spółgłoski tylnojęzykowe nie ulegały palatalizacji, ale również przesuwały swą artykulację.

palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych k→č, c'; g→ž, ʒ'; x→š, s'

I Palatalizacja



k č





g + i, e, ę, ь, ě, ṛ', ḷ' ž

x š

- dokonała się przed rozpadem prasłowiańskiego na 3 grupy dialektalne

- k, g, x + ě → č, ž, š + a (ě→a)

II Palatalizacja



k c





g + i, ě (poch. ʒ

x z dyftongów oi, ai) š (w jęz. zach-słowiańskich), s' (w jęz. wch- i połudn- słowiańskich)

- nastąpiła po monoftongizacji dyftongów i rozpadzie wspólnoty praindoeuropejskiej

III Palatalizacja, druga palatalizacja postępowa


k → c



ь, i, ę, ṛ' + g → ʒ

x → š, s'

IV Palatalizacja, tzw. polska

W języku polskim po wokalizacji jerów i ściągnięciu grup samogłoskowych k, g, mogły występować przed samogłoską przednią e (pochodzącą z jeru mocnego lub ściągnięcia, więc nie zmiękczającą) i były wymawiane twardo. W XV w. połączenia ke, ge, ky, gy uległy zmiękczeniu→kie, gie, ki, gi.

WPŁYW J NA SPÓŁGŁOSKI

1. spółgłoski tylnojęzykowe, zgodnie z I palatalizacją kj → čj; gj → žj; xj → šj

2. spółgłoski przedniojęzykowe s, z + j → š, ž

r, l, n + j → r', l', ń

3. spółgłoski wargowe p, b, v, m + j → p, b, v, m + l' (epentetyczne, wstawne)- zachowało się w językach słowiańskich wschodnio- i południowosłowiańskich, oprócz bułgarskiego, w językach zachodniosłowiańskich zanikło. W jęz. polskim zachowało się kilka wyrazów: np.: bluszcz, bluzgań, budowla, grobla, kropla, niemowlę, pluć

Rozwój t', d'

Po przegłosie stały się samodzielnymi fonemami.

- W wygłosie i śródgłosie przed samogłoską lub spółgłoską inną niż: r, rz, n, ń, około XIII w.

t', d' → ć, ӡ'

Połączenie ć + c → j + c (otьca - oćca- ojca)

- w śródgłosie przed r, rz, n, ń, twardnienie t', d' → t, d (tnę : wycinam)

Miękczenie t, d przez j

t, d + j → c', ӡ'. Od XVI w. twardnieją, ale pozostają funkcjonalnie miękkie

Rozwój r'

- w wygłosie i śródgłosie przed samogłoską lub spółgłoska inną niż: ł, l, s, c, n, ń około XIII w. przechodzi w ř (spółgłoska frykatywna)

- w XVII w. zrównanie ř z pierwotnym ž (pochodzącym z palatalizacji g lub z grupy zj)

- przed ł, l, s, c, n. ń: twardnieje (pozostaje r)

- w grupach śrz, źrz twardnieje. W XIX w. → śr, źr

FLEKSJA

Deklinacja rzeczownika

- pierwotnie podział ze względu na przyrostki, za pomocą których tworzono tematy rzeczow.

- tendencja do przechodzenia różnic ilościowych w jakościowe

Deklinacja I -o-/-jo- tematowa, r. męski (-ъ, -ь), r. nijaki (-o, -e)

Deklinacja II -ŭ- tematowa, r. męski (tylko kilkanaście wyrazów) (-ъ)

Deklinacja III -a-/-ja- tematowa, r. żeński, r. męski (nieliczne: wojewoda, junosa- młodzieniec, sędzia,

sługa- dwurodzajowy) (-a, -i)

Deklinacja IV -i- tematowa, r. żeński, r. męski, miękkotematowe (-ь)

Deklinacja V- atematyczna, spółgłoskowa, r. żeński (-y, -i), r. męski (-y), r. nijaki (-ę, -o)

1. -en- tematowa, r. męski, r. nijaki

2. -es- tematowa, r. nijaki

3. -ent-/ -ęt- tematowa, r. nijaki

4. -er- tematowa, r. żeński (2 rzeczowniki: mati `matka', dъgti `córka')

5. -ū- tematowa → -ъv- r. żeński

Temat fleksyjny w dwóch postaciach: krótszej w M, W lp (r. n. +B lp) i dłuższej- pozostałe przypadki

Układ końcówek rzeczowników prasłowiańskich

liczba pojedyncza

I -o-/-jo-

II -ŭ-

III -a-/-ja-

IV -i-

V spółgłoskowa

en

ent

es

er

ū

M

-ь -o

-ь -e

-ъ

-a

-a -i

-ь

-y

-ę

-o

-i

-y

D

-a

-u

-y

-ě

-i

- e

C

-u

-ovi

-ě

-i

-i

-i

B

-ь -o

-ь -e

-ъ

-ǫ

-ь

-ь

-ę

-o

-ь

N

-omь

-emь

-ъmь

-ojǫ

-ejǫ

-ьjǫ -ьmь

-ьmь

-ьjǫ

Ms

-ě

-i

-u

-ě

-i

-i

-e

W

-e -o

-u -e

-u

-o

-e

-i

-y

-ę

-o

-i

-y

liczba mnoga

I -o-/-jo-

II -ŭ-

III -a-/-ja-

IV -i-

V spółgłoskowa

en

ent

es

er

ū

M

-i -a

-i -a

-ove

-y

-ě

-ьje -i

-e

-a

-i

D

-ъ

-ь

-ovъ

-ъ

-ь

-ьji

-ъ

C

-omъ

-emъ

-ъmь

-amъ

-ъmь

-ьmъ

-amъ

B

-y -a

-ě -a

-y

-y

-ě

-i

-i

-a

-i

N

-y

-i

-ъmi

-ami

-ьmi

-ьmi

-y

ьmi

-ami

Ms

-ěxъ

-ixъ

-ъxь

-axъ

-ъxь

-ъxь

-axъ

W

= M

Zmiany w zakresie deklinacji na gruncie prasłowiańskim

- duża ekspansywność końcówek dawnej deklinacji -u- tematowej na inne deklinacje

- końcówka M, B lp. (-ъ) do deklinacji I -o- przeniesiona z deklinacji II -u-; nie można udowodnić rozwojem fonetycznym

- końcówka -u do deklinacji I -jo- przeniesiona z deklinacji II -u-

- końcówka N lp. (-ъmъ) do deklinacji I -o- przeniesiona z deklinacji II -u-

- końcówka N lp. (-ьmъ) do deklinacji I -jo- przeniesiona z deklinacji IV -i- oraz deklinacji V spółgł.

DEKLINACJA MĘSKA

Najdawniejsze zmiany na gruncie polskim:

- wyrównanie tematu M lp. rzecz. deklinacji V do tematów przypadków zależnych.

- zmiana końcówki M lp. deklinacji V -y → -ь (zrównanie z B lp.)

- rzeczowniki męskie dawnych deklinacji V (spółgłoskowej) i deklinacji IV -i- przeszły do deklinacji I -jo- tematowej

- zaczęły się kształtować dwa warianty deklinacyjne: miękkotematowy (tematy na -jo-, -i-, -en-) oraz twardotematowy (tematy na -o-, -u-)

Dopełniacz lp.

W polszczyźnie historycznej dwie końcówki -a (z deklinacji I -o-/-jo-) oraz -u (z deklinacji II -u-)

- a większość rzeczowników męskich (deklinacje -o-/-jo-, -i-, -en-)

-u występowała jedynie w 6 wyrazach dawnych tematów na -u- (synъ, volъ, medъ, domъ vṛ'xъ, polъ)

Końcówka -u wykazała dużą ekspansywność- zaczęła przechodzić na końcówki rzeczowników męskich nieżywotnych. Wyraz synъ przejął końcówkę -a. Szerzenie się końcówki -u do XVI w.

Podział żywotne- końcówka -a, nieżywotnie- końcówka -u

Współcześnie: końcówkę -a posiadają rzecz. męskie żywotne oraz nieżywotne zdrobniałe, nazwy części ciała, narzędzi, naczyń, gier, tańców, papierosów. Końcówkę -u mają rzecz. męskie nieżywotne zapożyczone, abstrakcyjne, zbiorowe i materialne.

Celownik lp.

- stan wyjściowy trzy końcówki

- w jęz. polskim zachowały się dwie końcówki -ovi (deklinacja II -u-) oraz -u (deklinacja I -o-/-jo-)

Końcówka -i zanikła.

- w zabytkach staropolskich występowały obocznie formy starsze i nowsze

Współcześnie: końcówka -ovi przyjęła się do wszystkich deklinacji. Końcówka -u zachowała się jedynie w kilkunastu wyrazach, przeważnie jednosylabowych: lwu, bratu, ojcu, panu, psu, kotu, księdzu, chłopu, chłopcu.

Biernik lp.

- pierwotnie równy M lp. (wyjątek: deklinacja V -en-, która miała skrócony temat oraz końcówkę -y)

- dwie końcówki -ъ, -ь

- po zaniku jerów wygłosowych- końcówka zerowa biernika

- XVI w. rzecz. żywotne B = D

- stan pierwotny (biernik żywotnych równy mianownikowi) zachował się w kilku relikwiach: siąść na koń, wyjść za mąż, na miły Bóg, na święty Michał

Narzędnik lp.

- miękkotematowe (deklinacje na -jo-, -i-, -en-) końcówka -ьmъ (z deklinacji II -u-)

- twardotematowe (deklinacje na -u-, -o-) końcówka -ъmъ (z deklinacji IV -i-)

Po zaniku i wokalizacji jerów końcówka -em/ -`em

Współcześnie: jedna końcówka -em

Miejscownik lp.

Stan wyjściowy: cztery końcówki: -ě₂ (deklinacja -o-), -i- (deklinacja na -jo-, -i-), -u (deklinacje -u-),

-e (deklinacje -en-)

- rzeczowniki zakończone na k, g, ch- do XVI w. występowała końcówka -ě, która wywoływała drugą palatalizację (k, g, x → c, ʒ, š/ s), po XVI w. zwycięża końcówka -u

- deklinacja -jo-, -i- wyjątkowo zdarzały się końcówka -i (np.: stolcy, w gaji)

- deklinacja spółgłoskowa -en- występowała końcówka -e. Zachowała się jedynie we zwrocie: we dnie i w nocy

- deklinacja na -o- zakończona na spółgłoskę inną niż tylnojęzykowa zachowały pierwotną końcówkę -`e

- deklinacja -u- końcówka -`e (wyjątek: syn-u, dom-u)

- deklinacja na -jo-, -i-, -en- (miękkotematowe) oraz twardotematowe zakończone na k, g, ch końcówka -u- (z deklinacji II -u-)

Dekl.	do XVI w.	od XVI w.
-o-	-e	-e
				-u (na g, k, ch)
-jo- -u- -i- -en-	-u	-u

Współcześnie: rzeczowniki twardotematowe (z wyjątkiem zakończonych na k, g, ch) mają końcówkę

-e (z deklinacji -o-); rzeczowniki miękkotematowe i twardotematowe zakończone na k, g, ch mają końcówkę -u (z deklinacji -u-)

Wołacz lp.

Stan wyjściowy: 3 końcówki -e (deklinacja -o-), -i (deklinacja -i-, -en-), -u (deklinacja -jo-, -u-)

-rzeczowniki deklinacji -i- oraz -en- przeszły do deklinacji -jo- (z końcówką -u)

-e: deklinacja -o-; rzeczowniki o tematach zakończonych na k, g, ch- (końcówka wywoływała

pierwszą palatalizację k, g, ch → č, ž, š); deklinacja na -u- (z wyjątkiem synu, domu)

-u: rzeczowniki miękkotematowe; deklinacja -o- zakończenie tematu na spółgłoskę tylnojęzykową

- rzeczowniki o tematach zakończonych na k, g, ch- miały końcówkę -e wywoływała pierwszą

palatalizację k, g, ch → č, ž, š. np. wilk- wilcze. Po spółgłosce tylnojęzykowej cz końcówka zmieniała się na -u i dyspalatalizowała - wilku. Dawna końcówka -e zachowała się w wyrazach Boże, człowiecze

- w rzeczownikach zakończonych na -ec końcówka -e (chłopcze, ojcze).

Przyrostek -ec powstał z ps.*-ъkъ. Końcówka -e powodowała I palatalizację (k, g, ch → č, ž, š).

Pozostałe przypadki wyrazów zakończonych na -ec ulegały III palatalizacji (k, g, x → c, ʒ, š/ s').

Współcześnie: rzeczowniki twardotematowe (z wyjątkiem zakończonych na k, g, ch) mają końcówkę -e (z deklinacji -o-); rzeczowniki miękkotematowe i twardotematowe zakończone na k, g, ch mają końcówkę -u (z deklinacji -u-)

Mianownik i wołacz lm.

-i; deklinacja -o-. Pochodzi z dyftongu -oi → -i₂. Wywoływała II palatalizację (k, g, x → c, ʒ, š/ s').

Zachował się ona w rzeczownikach osobowych. Rzeczowniki żywotne od XV w. zaczynają

przybierać końcówkę -y, po k, g: -i. Proces zakończył się w XVIII w.

-y dla nieżywotnych

-e rzeczowniki miękkotematowe, z deklinacji na -jo-, -en-, -i- (tu -e pochodzi ze ściągnięcia -ьje)

-owie z deklinacji II -u-. W staropolszczyźnie szerzy się we wszystkich deklinacjach. Od XVI w.

występuje tylko w rzeczownikach żywotnych. Od XVIII w. tylko w niektórych osobowych.

rzeczowniki twardotematowe:

rzeczowniki	do XV w.	XVI- XVIII w.	od XVIII w.
osobowe	-i / -owie	-i / -owie	-i / -owie
żywotne	-i / -owie	-i / -owie / -y	-y
nieżywotne	-y / -i / -owie	-y	-y

rzeczowniki miękkotematowe:

rzeczowniki	do XV w.	XVI- XVIII w.	od XVIII w.
osobowe	-e / -owie / -i	-e / -owie / -i	-e / -owie / -i
żywotne	-e / -owie / -i	-e / -owie	-e
nieżywotne	-e / -owie / -i	-e	-e

Współcześnie: występują 4 końcówki: -y, -i, -owie, -e. Ich użycie zależy od wygłosu tematu oraz czasami od znaczenia wyrazu:

-i (-y po funkcjonalnie miękkich) (z deklinacji -o-)rzeczowniki twardotematowe oraz miękkotematowe

na -ec

-y (-i po k, g) (z deklinacji -u-, -o-) rzeczowniki twardotematowe nieosobowe

-`e (z deklinacji -jo-, -i-, -en-) rzeczowniki miękkotematowe bez względu na znaczenie

-owie (z deklinacji -u-) niektóre rzeczowniki oznaczające godność, urząd, stopień pokrewieństwa

Dopełniacz lm.

-ь, -ъ (z deklinacji -o-, -jo-, -en-) po zaniku wygłosowych jerów końcówka zerowa, zachowało się

szczątkowo np.: kmiot, sąsiad, woz, tysiąc, dotychczas (do tych czasów). W miejsce zanikłych

końcówek pojawiają się inne:

-ow (z deklinacji -u-) występowała w rzeczownikach twardo i miękkotematowych

-i ( z deklinacji -i-) Powstała ze ściągnięcia grupy -ьjь, wyłącznie rzeczowniki miękkotematowe

Współcześnie: 3 końcówki:

-ów: rzeczowniki twardotematowe oraz niektóre miękkotematowe

-i: większość rzeczowników miękkotematowych

-ø: niektóre nazwy krajów np.: Niemiec; nazwy miejscowości na -ice, -iki; rzeczowniki zakończone na -anin; rzeczowniki przyjaciel, nieprzyjaciel

Celownik lm.

- końcówka -omъ (z deklinacji -o-) najpopularniejsza, przechodzi na inne deklinacje

- końcówka -am; XV-XVIII w., z deklinacji na -a-

- końcówka -em; do pocz. XVII w., pojawia się sporadycznie w rzeczownikach miękkotematowych, z deklinacji -jo-, -i-

Współcześnie: Od XVIII w. jedna końcówka -om

Biernik lm.

- końcówka -y / -i po k, g; (z deklinacji -u-, -o-) rzeczowniki twardotematowe

- końcówka -`e (z deklinacji -jo-, -en-) rzeczowniki miękkotematowe

- od XVII w. rzeczowniki osobowe przejmują końcówki dopełniacza (-ow, -i, -ø)

Współcześnie: rzecz. osobowe B = D; rzecz. nieosobowe B = M

Narzędnik lm.

- deklinacja -o- końcówka -y, sporadycznie pojawia się końcówka -mi (apostołmi). Zachowała się

jedynie w zwrocie „dawnymi czasy”

- deklinacja -jo-, -en-, -i-, -u- końcówka -mi

- w XVI w. sporadycznie pojawia się końcówka -oma (przejęta z liczby podwójnej)

- od XIV-XVI w. szerzy się końcówka -ami (z deklinacji -a-). Zdobywa przewagę od XVII w

Współcześnie: 2 końcówki: -ami (większość rzeczowników), -mi (kilkanaście rzeczowników miękkotematowych np.: braćmi, gośćmi, ludźmi, pieniędzmi)

Miejscownik lm.

-ech (z deklinacji -o-), w tematach zakończonych na spółgłoskę tylnojęzykową wywoływała II

palatalizację. Występowała do II poł. XVIII w.

-och; z zabytków małopolskich, rzeczowniki miękkotematowe i twardotematowe zakończone na k, g,

ch. Do końca XVI w.

-ach (z deklinacji -a-), od średniowiecza, od XVI w szerzy się coraz bardziej, od XVIII w zdobywa

dominację

Współcześnie: 2 końcówki: -ach (dominująca), -ech (jedynie kilka rzeczowników oznaczające nazwy krajów)

DEKLINACJA NIJAKA

deklinacje -o-, -jo-, -en-, -es-, -ent-

Mianownik, Biernik, Wołacz pl.

- trzy końcówki -o (z deklinacji -o-, -es-), -e (z deklinacji -jo-), -ę (z deklinacji -en-, -ent-)

- deklinacja -jo- końcówka -e (długie, pochodzące ze ściągnięcia -ьje), które przechodziło w e pochylone- niekiedy przeszło w -i (picie- pici)

Współcześnie: 3 końcówki odziedziczone: -o dla twardotematowych, -e, -ę dla miękkotematowych

Dopełniacz lp.

-a z deklinacji -o-, -jo-

- rzeczowniki deklinacji -es- skróciły temat o przyrostek tematyczny i wyrównały go do M, B, W

Współcześnie: jednak końcówka -a

Celownik lp.

-u z deklinacji -o-, -jo-

- w średniowieczu deklinacje spółgłoskowe zachowują swoją pierwotną końcówkę -i. Pozostałość: ku południowi. Współcześnie: jedna końcówka -u

16

---