Formy działania i kontrola administracji publicznej
I. Wprowadzenie
Wśród form działania administracji publicznej możemy wyróżnić:
akty administracyjne;
działania faktyczne;
umowy cywilnoprawne;
umowy publicznoprawne
II. Akty administracyjne.
Akt administracyjny jest sformalizowanym (podjętym w wyniku postępowania) objawem woli organu administrującego, który jest wydawany na podstawie prawa oraz w granicach kompetencji przysługujących temu organowi. Jest on kierowany do zindywidualizowanego adresata, w konkretnej sprawie, wywołuje skutki prawne w sferze prawa administracyjnego, a czasem również w zakresie innych działów prawa.
Podział aktów administracyjnych:
Pod względem sposobu kształtowania stosunków prawnych:
- akt konstytutywny tworzy, zmienia lub uchyla skutki prawne, przy czym zmiana sytuacji prawnej następuje tu nie na podstawie ustawy, ale mocą właśnie tego aktu administracyjnego; ponieważ akt konstytutywny tworzy nową sytuację prawną, ma charakter twórczy, obowiązuje więc ex nunc np. wydanie paszportu, decyzja o zmianie nazwiska,;
- akt deklaratoryjny potwierdza (deklaruje) prawa i obowiązki, które wynikają dla adresatów z mocy prawa, nie tworzy więc nowego stanu prawnego, który się nie zmienia (ex tunc), lecz dopiero z chwilą wydania takiego aktu adresat może się skutecznie powołać na swoje prawo; np. dyplom uniwersytecki, stwierdzenie nabycia obywatelstwa, decyzja stwierdzająca wygaśnięcie czy nabycie danych uprawnień z mocy prawa.
Pod względem charakteru stosunku prawnego, który łączy organ administracyjny wydający akt i jego adresata, możemy wyróżnić:
- akty zewnętrzne są adresowane do zewnętrznych podmiotów prawnych, np. do obywatela, zakładu administracyjnego czy innych instytucji, które nie są podporządkowane organizacyjnie organowi wydającemu akt;
- akty wewnętrzne są adresowane do instytucji, organów czy pracowników, którzy są podlegli służbowo organowi wydającemu akt;
Pod względem zakresu swobody w wydawaniu aktu wyróżniamy:
- akty związane to takie, przy których wydawaniu organ administracyjny może zachować się tylko w jeden określony sposób;
- akty swobodne to takie, przy wydawaniu których organ administracyjny może wybrać optymalne rozwiązanie ze względu na przyjęty sposób widzenia spośród dwóch lub większej liczby rozwiązań dopuszczalnych przez ustawę, przy czym ten wybór nie jest zupełnie dowolny, lecz ograniczony przez normę prawną wprowadzającą możliwość uznania administracyjnego;
Pod względem znaczenia woli adresata aktu administracyjnego możemy wyróżnić:
- akty, które dochodzą do skutku po wyrażeniu zgody przez adresata;
- akty, które dochodzą do skutku niezależnie od tego, czy adresat wyraził na nie zgodę; Zgodę tę wyraża się często jeszcze przed wydaniem aktu administracyjnego, np. w podaniu o przyjęcie na studia.
Pod względem wywoływania skutków cywilnoprawnych:
- akty, które rodzą bezpośrednie skutki cywilnoprawne (np. ostateczna decyzja o wywłaszczeniu stanowi jednocześnie podstawę do dokonania odpowiednich wpisów w księdze wieczystej);
- akty, które wywołują skutki cywilnoprawne pośrednio (np. decyzja dotycząca przydziału lokalu mieszkalnego prowadzi do obowiązku zawarcia umowy najmu przez adresata tej decyzji).
Uznanie administracyjne - jest to możliwość wyboru konsekwencji prawnych aktu administracyjnego, a ściślej możliwość wyboru optymalnego rozwiązania ze względu na przyjęty sposób widzenia spośród dwóch lub większej liczby rozwiązań dopuszczalnych przez ustawę, przy czym ten wybór nie jest zupełnie dowolny, lecz ograniczony przez normę prawną wprowadzającą możliwość uznania administracyjnego;
Warunki, jakie powinien spełniać prawidłowy akt administracyjny:
- wydany w formie zgodnej z prawem materialnym;
- oparty na kompetencji zgodnej z prawem ustrojowym;
- wydany w trybie zgodnym z prawem procesowym;
- właściwe wykorzystanie uznania administracyjnego;
III. Wadliwe akty administracyjne.
Akty, które nie spełniają tych warunków, są aktami wadliwymi.
Wadliwe będą więc akty, które:
- wydane zostały przez organy niewłaściwe rzeczowo lub miejscowo;
- zawierają oczywistą wadę procesową (np. zostały wydane bez podstawy prawnej lub w sprawie już rozstrzygniętej innym aktem albo też są skierowane do niewłaściwego adresata);
- mają na celu osiągnięcie celu, który jest prawnie lub faktycznie niemożliwy (Impossibilium nulla obligatum);
Takie akty są traktowane jako akty, które nigdy nie wywarły założonych skutków prawnych i nie mogą być wykonane. Istnieją one tylko pozornie do czasu ich unieważnienia i organ administracyjny powinien z urzędu stwierdzić ich nieważność. Takie stwierdzenie ma charakter deklaratoryjny (ex tunc), tzn. że akt nigdy nie istniał.
Nieaktami nazywamy czynności, które są podejmowane:
- przez organy oczywiście niewłaściwe;
- z pominięciem wymaganych procedur.
Nie należą one do sfery prawa. Możemy do nich zaliczyć np. przydział lokalu przez kierownika budowy, wydanie prawa jazdy przez kolegę.
Akty zaskarżalne (wzruszalne) to takie akty, które naruszają normy prawa materialnego czy procesowego, lecz nie w tak wysokim stopniu, aby prowadziło to do stwierdzenia nieważności. Są one skuteczne, dopóki właściwy organ ich nie zmieni lub nie uchyli. Z takim żądaniem może wystąpić również adresat aktu. Aktami zaskarżalnymi będą np. decyzje administracyjne, które zostały wydane w wyniku przestępstwa lub przez osobę, która podlega wyłączeniu z mocy prawa.
W doktrynie przyjęto utrwaliła się zasada ważności aktu administracyjnego (nawet wadliwy akt jest uznawany za obowiązujący, dopóki nie zostanie uchylony lub zmieniony). Nie stanowi to domniemania prawidłowości wydanych aktów, ale do czasu udowodnienia wadliwości danego aktu, akt ten obowiązuje jako zgodny z prawem..
IV. Formy aktów administracyjnych w polskim prawie.
1. Decyzja
Decyzja jest aktem stanowiącym jednostronnym; stanowi ustalenie organu administracji publicznej o konsekwencjach normy prawa administracyjnego, które są wiążące dla adresata tego aktu oraz samego organu; decyzje mogą przyznawać lub odmawiać przyznania uprawnień jednostce. Można tu wymienić przykładowo decyzję o zmianie nazwiska małoletniego dziecka, uchwałę rady wydziału szkoły wyższej o nadaniu stopnia naukowego.
Decyzje rozstrzygają sprawę co do jej istoty w całości lub w części albo w inny sposób kończą sprawę w danej instancji (art. 104 par. 2 kodeksu postępowania administracyjnego).
2. Decyzje o szczególnej nazwie
A. Zezwolenie
Zezwolenie - forma aktu administracyjnego ustalająca uprawnienia w sferze prawa administracyjnego lub wyrażająca zgodę na dokonanie czynności, która jest dopuszczona normami prawa administracyjnego; np. zezwolenie na utworzenie uczelni niepaństwowej, na nabycie nieruchomości przez cudzoziemca;. Czasem ustawodawca posługuje się innymi określeniami dla tej formy decyzji, np. pozwolenie, karta, zgoda.
Zezwolenia wydaje się na czas oznaczony lub nieoznaczony. Jeżeli w zezwoleniu na określoną działalność oznaczono pewne warunki jej wykonywania, to może ono zostać cofnięte, gdy warunki te nie są przestrzegane.
B. Koncesja
Koncesja jest aktem, który osobie fizycznej lub prawnej przyznaje uprawnienia do prowadzenia określonej działalności, zazwyczaj produkcyjnej czy usługowej. Rodzaje działalności koncesjonowanej określone są w odpowiednich przepisach prawnych.
C. Licencja
Licencja jest aktem, który ustala uprawnienia do prowadzenia określonej działalności czy wykonywania danej pracy zawodowej w sytuacji, kiedy do wykonywania określonej działalności jest potrzebne posiadanie odpowiednich kwalifikacji.
Licencja zawiera w sobie element uzyskania uprawnienia do wykonywania określonej działalności, a także element zezwolenia na tę działalność. Możemy wyróżnić przykładowo licencję lotniczą, sportową.
Licencje mogą być określane innymi nazwami, np. patent żeglarski.
V. Akty normatywne administracji.
Aktami normatywnymi administracji będą takie akty prawne wydawane przez organy administracji publicznej, które zawierają treści normatywne, czyli zobowiązują adresatów do określonego zachowania się. Do wydania aktu normatywnego niezbędna jest odpowiednia podstawa prawna. Akty normatywne są aktami stanowienia prawa. Prawo w nich stanowione będzie najczęściej obowiązywało jedynie jednostki organizacyjnie podległe organowi, który wydał dany akt normatywne. Tym niemniej organy jednostek samorządu terytorialnego mają prawo wydawania aktów prawa miejscowego, które obowiązują na obszarze działania tychże organów.
VI. Formy działań faktycznych.
Działania faktyczne administracji stanowią dopuszczalną i niewadliwą prawnie kategorię działań administracji publicznej, która uzupełnia działania prawne tejże administracji.
Możemy wyróżnić formy działań faktycznych, które są niezbędne w stosowaniu prawa, a także inne formy działań faktycznych administracji.
Działania wykonywane poza postępowaniem administracyjnym możemy podzielić na:
a) działania faktyczne, które zmierzają do nawiązania współpracy z obywatelami;
b) działania informacyjne administracji;
c) działania materialno-techniczne.
a) Możemy je zaliczyć do sfery tzw. zjawisk niekonfliktowych w prawie administracyjnym. Cechuje je powstrzymywanie się przez administrację publiczną przed władczym regulowaniem stosunków społecznych. Administracja publiczna nie podejmuje tu działań, które miałyby charakter rozstrzygnięć pomiędzy interesem społecznym a indywidualnym, rezygnuje z działalności mającej na celu ustalenie sytuacji prawnej jednostki.
b) Możemy wyróżnić następujące działania informacyjne:
- podejmowane wewnątrz struktury organizacyjnej administracji publicznej - zapewniają prawidłowy przebieg informacji;
- podejmowane w stosunku do adresatów znajdujących się poza tą strukturą - wiążą się one zwłaszcza z ochroną praw podmiotowych obywateli, którzy dysponują prawem do uzyskania pełnej informacji w kwestiach dotyczących ich interesów; działania te ogranicza jednak tajemnica państwowa i służbowa;
c) Działania materialno-techniczne nie wywołują bezpośrednio skutków prawnych. Mają one zwykle na celu jedynie przygotowanie odpowiednich działań prawnych. Możemy do nich zaliczyć np. prowadzenie ewidencji, kartotek, wysyłanie poczty, tworzenie baz komputerowych, blokadę kół, badanie trzeźwości kierowców. Kiedy działania te ingerują w sferę wolności obywatelskich, powinny być uregulowane aktem rangi ustawowej.
VII. Umowy.
W hierarchii działań administracyjnych umowy plasują się na tym samym poziomie, co akty administracyjne.
Wśród umów zawieranych przez administrację publiczną możemy wyróżnić umowy cywilnoprawne i publicznoprawne.
1. Umowy cywilnoprawne są stosowane na ogół w celach związanych z dysponowaniem majątkiem. Przykładami takich umów są umowy sprzedaży, najmu czy umowa o dostawę. Umowy te mogą rozwijać treść aktu administracyjnego, lecz zmiana czy unieważnienie takiego aktu nie muszą być wystarczającą przesłanką do zmiany umowy.
2. Umowy publicznoprawne wiążą się zwykle ze wspólnym wykonywaniem zadań czy też przekazaniem lub powierzeniem wykonania zadań z zakresu administracji publicznej.
Charakter umów publicznoprawnych mają:
porozumienia komunalne;
związki komunalne;
kontrakty wojewódzkie;
porozumienia o wykonywaniu zadań z zakresu administracji rządowej;
SFERY INGERENCJI ADMINISTRACJI
I. Policja administracyjna.
Określa się w ten sposób ogół interwencji administracji, które mają na celu narzucenie swobodnej działalności jednostek dyscypliny wynikającej z życia życie w społeczeństwie. Jest to działalność o charakterze raczej prewencyjnym. Zmierza ona przede wszystkim do regulacji zadań o znaczeniu publicznym, a zwłaszcza znaczeniu dla spokoju, bezpieczeństwa czy zdrowia publicznego. Policja to raczej reakcja niż akcja.
II. Reglamentacja.
Jest to różnorodna sfera działalności administracji, która polega na ograniczaniu wykorzystania składników potrzebnych do wytwarzania dóbr czy usług, ograniczaniu świadczenia usług, obrotu towarowego czy swobody działalności podmiotów gospodarczych w imię szeroko rozumianego interesu -ekonomiczno-społecznego.
III. Świadczenia materialne.
Działania te polegają na zapewnieniu materialnych warunków życia w społeczeństwie, np. działania zmierzające do zapewnienia mieszkania.
IV. Świadczenia niematerialne.
Świadczenia te są wykonywane po wydaniu decyzji administracyjnej, np. w przypadku przyjęcia chorego do kliniki albo wynikają wprost z prawa, tak jak to jest w wypadku realizacji obowiązku szkolnego.
STOSUNKI ADMINISTRACYJNOPRAWNE I SYTUACJE ADMINISTRACYJNOPRAWNE
I. Pojęcie stosunku administracyjno-prawnego.
Stosunek prawny występuje wtedy, gdy z uwagi na pewną obowiązującą normę prawną przedmiot obowiązku jednego podmiotu prawnego stanowi określone zachowanie się wobec drugiego podmiotu prawnego.
Stosunek administracyjno-prawny jest stosunkiem prawnym, w którym:
1) jeden z podmiotów to zawsze organ administracji publicznej, który poprzez nawiązanie stosunku prawnego staje się podmiotem praw i obowiązków w zakresie zadań administracji;
2) drugi podmiot to np. obywatel, zakład administracyjny, spółka.
II. Sytuacja administracyjno-prawna.
Sytuacją prawną jest każda sytuacja społeczna oznaczonego podmiotu, w której elementy składowe ukształtowano prawnie z uwagi na konkretne zdarzenie faktyczne
Sytuacja administracyjno-prawna jest sytuacją społeczną regulowaną przez prawo administracyjne.
III. Rodzaje stosunków administracyjno-prawnych.
Pod względem charakteru normy prawnej:
a) materialno-prawne - o trwałym charakterze, np. decyzja o powtarzaniu roku na studiach; decyzja o nadaniu obywatelstwa,
b) procesowe - o przejściowym charakterze; niesamodzielne, gdyż mają na celu ustalenie stosunku materialno-prawnego;
- proceduralne
- sporne.
Stosunki administracyjno-prawne możemy podzielić na:
a) potencjalne - np. pozycja prawna kandydata na studia;
b) realne - np. pozycja prawna studenta.
Możemy je ponadto podzielić na stosunki:
a) proste - tylko 1 stosunek prawny wpływa na sytuację prawną danego podmiotu;
b) złożone, w których na sytuację prawną danego podmiotu składa się treść kilku różnych stosunków prawnych, np. przy budowaniu domu.
Pod względem wywoływania skutków prawnych wyróżniamy stosunki:
a) zamknięte - są ukształtowane ostatecznie, chociażby na czas określony;
b) otwarte - mogą zostać zmodyfikowane lub wywoływać skutki cywilnoprawne.
Pod względem czasu trwania wyróżniamy stosunki:
a) jednorazowe - np. dokonanie wpłaty;
b) okresowe - obowiązki i uprawnienia są w nich realizowane w sposób powtarzalny, np. udzielenie koncesji na czas określony, realizacja obowiązku szkolnego;
c) trwałe - np. przydział mieszkania.
Stosunki administracyjno-prawne możemy także podzielić na:
1) organizacyjno-prawne;
2) materialno-prawne;
3) procesowe.
IV. Sposoby powstawania stosunków administracyjno-prawnych.
Stosunki administracyjno-prawne powstają:
1) z mocy prawa:
a) gdy w pewnym stanie faktycznym i prawnym zaczyna obowiązywać norma prawna, która wiąże z tym stanem konkretne skutki prawne (np. wprowadzenie reglamentacji wody);
b) gdy w pewnym stanie prawnym zmienia się sytuacja faktyczna lub prawna, np. powstaje obowiązek szkolny, obowiązek udzielenia pomocy;
2) na podstawie decyzji organu administracyjnego, np. nakaz odbycia służby wojskowej.
KONTROLA PRAWNA ADMINISTRACJI
I. Pojęcie i zasięg kontroli.
Kontrola składa się z:
- badania zgodności stanu faktycznego ze stanem postulowanym;
- ustalenia przyczyn i zasięgu rozbieżności;
- przekazania wyników, a czasem również wynikających z nich dyspozycji podmiotowi kontrolowanemu oraz podmiotowi zwierzchniemu.
II. Podziały kontroli.
Nadzór jest kontrolą sprawowaną przez organ zwierzchni pod względem organizacyjnym nad podmiotem kontrolowanym, a więc także odpowiedzialny za jego działanie. Podmiotowi nadzorującemu przysługują środki władczego oddziaływania wobec podmiotu kontrolowanego.
Pod względem zasięgu zależności organizacyjnej możemy wyróżnić kontrolę:
a) zewnętrzną - gdy podmiot kontrolujący znajduje się poza organizacyjną strukturą administracji publicznej (sprawuje ją np. prokurator, sąd);
b) wewnętrzną - podmiot kontrolujący występuje w obrębie tej struktury;
Pod względem inicjowania kontroli możemy wyróżnić:
a) kontrolę podejmowaną z urzędu (np. przez Najwyższą Izbę Kontroli);
b) podejmowaną na wniosek (kontrola instancyjna);
Pod względu sposobu przeprowadzenia kontroli możemy wyróżnić:
a) inspekcję (obserwację zachowania się ludzi);
b) lustrację (ocenę stanu rzeczywistego);
c) rewizję (zwykle jest to kontrola finansowa);
d) wizytację (zmierzającą do oceny za pomocą bezpośredniego wglądu w całokształt działalności).
Z uwagi na podmiot kontrolujący możemy wyróżnić kontrolę:
a) parlamentarną (sejmową i senacką); b) prezydencką; c) społeczną;
d) sądową; e) prokuratorską; f) Najwyższej Izby Kontroli;
g) administracji rządowej nad samorządową; h) resortową; i) instancyjną;
j) międzyresortową (w tym bankową); k) dyscyplinarną;
l) Rzecznika Praw Obywatelskich; ł) Trybunału Konstytucyjnego.
Wszystkie te rodzaje kontroli wchodzą w skład prawnego systemu kontroli administracji.
III. Prawny system kontroli.
Opiera się na zasadniczym celu, jakim jest zapewnienie zgodności działania z prawem.
1. Kontrola parlamentarna.
A. Kontrola sejmowa.
Sejm sprawuje kontrolę:
a) na sesjach;
b) za pośrednictwem Marszałka i Prezydium Sejmu;
c) za pośrednictwem komisji sejmowych, stałych oraz nadzwyczajnych;
d) poprzez posłów.
B. Kontrola senacka.
Zbliżona do sejmowej, chociaż senatorzy mają trochę większe uprawnienia.
C. Kontrola państwowa (NIK).
- Najwyższą Izbą Kontroli kieruje Prezes, którego wybiera Sejm za zgodą Senatu; Prezes NIK odpowiada przed Sejmem za działalność Izby (dysponuje immunitetem);
- wiceprezesów w liczbie od 2 do 4 powołuje i odwołuje Marszałek Sejmu na wniosek Prezesa;
- Prezes za zgodą Marszałka Sejmu powołuje i odwołuje dyrektora generalnego.
- podmioty te tworzą Kolegium NIK-u, do którego wchodzi ponadto czternastu członków powoływanych przez Marszałka Sejmu;
- departamenty i delegatury to jednostki organizacyjne NIK-u;
- organizacja wewnętrzna NIK-u (m.in. siedziby czy zasięg delegatur) jest określona w statucie NIK-u;
Najwyższa Izba Kontroli kontroluje działalność organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności.
Najwyższa Izba Kontroli może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności.
Najwyższa Izba Kontroli może również kontrolować z punktu widzenia legalności i gospodarności działalność innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe lub komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.
3. Kontrola sądowa.
Sprawują ją sądy powszechne i administracyjne.
Pod względem przedmiotu kontroli możemy wyróżnić:
kontrolę decyzji administracyjnych;
Można ją podzielić pod względem sposobu uruchamiania kontroli na kontrolę:
bezpośrednią - następuje po zaskarżeniu do sądu decyzji administracyjnej celem jej uchylenia lub zmiany;
pośrednią - którą uruchamia się z innych względów niż potrzeba kontroli danego aktu.
b) kontrolę aktów normatywnych;
c) kontrolę umownej działalności organów administracyjnych.
A. Kontrola dokonywana przez sąd administracyjny.
Zakres kontroli sądu administracyjnego obejmuje sądową kontrolę wykonywania administracji publicznej. W jej zakres wchodzi:
- cały proces administrowania wraz z jego przebiegiem oraz efektem określonym prawem;
- czynności i bezczynność organów administrujących w państwie czyli.:
- naczelnych i centralnych organów administracji państwowej;
- terenowych organów administracji rządowej;
- organów samorządu terytorialnego;
- innych organów powołanych z mocy prawa do załatwiania spraw z zakresu administracji publicznej;
- rozstrzyganie sporów o właściwość między organami samorządu terytorialnego a terenowymi organami administracji rządowej.
Kontrola działalności administracji publicznej przez sądy administracyjne obejmuje orzekanie w sprawach skarg na:
1) decyzje administracyjne;
2) postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, na które służy zażalenie albo kończące postępowanie, a także na postanowienia rozstrzygające sprawę co do istoty;
3) postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym, na które służy zażalenie;
4) inne akty lub czynności z zakresu administracji publicznej dotyczące uprawnień lub obowiązków wynikających z przepisów prawa;
5) bezczynność organów w powyższych przypadkach;
6) inne akty organów jednostek samorządu terytorialnego i ich związków podejmowane w sprawach z zakresu administracji publicznej;
7) akty nadzoru nad działalnością organów jednostek samorządu terytorialnego;
8) akty prawa miejscowego organów jednostek samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej;
Sądy administracyjne nie są właściwe w sprawach:
1) wynikających z nadrzędności i podległości organizacyjnej w stosunkach między organami administracji publicznej;
2) wynikających z podległości służbowej między przełożonymi i podwładnymi;
3) odmowy mianowania na stanowiska lub powołania do pełnienia funkcji w organach administracji publicznej, chyba że obowiązek mianowania lub powołania wynika z przepisów prawa,
4) wiz wydawanych przez konsulów.
W sądownictwie administracyjnym obowiązuje zasada skargowości. Sąd nie działa z urzędu, lecz na wniosek. Przedmiot skargi mogą stanowić: akty prawne generalne i indywidualne, inne akty, jak również sprawy i czynności organów administrujących w państwie.
B. Bezpośrednia kontrola decyzji administracyjnych sprawowana przez inne sądy.
(1) Bezpośrednia kontrola dokonywana przez sąd cywilny.
Bezpośrednia kontrola legalności aktów administracyjnych przez sądy powszechne co do zasady nie funkcjonuje. Występuje tylko w sytuacjach wyraźnie określonych przez prawo. Oto kilka z nich:
a) decyzja nieuwzględniająca reklamacji czy powodująca skreślenie z listy wyborców;
b) sprawy o ustalenie, sprostowanie czy unieważnienie treści aktu stanu cywilnego;
c) wniosek o zwolnienie od egzekucji administracyjnej rzeczy lub praw;
(2) Bezpośrednia kontrola dokonywana przez sąd ubezpieczeń społecznych jest kontrolą nad decyzjami Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, które są wydawane w zakresie ubezpieczenia społecznego.
(3) Bezpośrednia kontrola może być też dokonywana przez sąd karny, gdy na podstawie szczególnej normy prawa materialnego lub procesowego można zaskarżyć w drodze sądowej decyzje organu administracji publicznej.
C. Kontrola pośrednia.
Uruchamia się ją z innych powodów niż potrzeba kontroli danego aktu. Przedmiot postępowania sądowego stanowi tu jakaś czynność prawna lub zachowanie się faktyczne związane istotnie z danym działaniem prawnym administracji, które jest badane przez sąd niejako przy okazji oceny legalności wspomnianej czynności prawnej lub faktycznej.
D. Kontrola aktów normatywnych dokonywana przez Trybunał Konstytucyjny.
Trybunał Konstytucyjny to organ władzy sądowniczej, który nie jest powołany do sprawowania wymiaru sprawiedliwości, lecz do orzekania o zgodności określonych aktów normatywnych z Konstytucją.
Zgodnie z art. 188 Konstytucji Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych,
5) skargi konstytucyjnej.
Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga ponadto spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa.
Na podstawie art. 191 Konstytucji wniosek do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności określonych aktów normatywnych z Konstytucją mogą skierować:
1) Prezydent Rzeczypospolitej, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich,
2) Krajowa Rada Sądownictwa w zakresie, w jakim dane akty normatywne dotyczą niezależności sądów i niezawisłości sędziów,
3) organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego,
4) ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych,
5) kościoły i inne związki wyznaniowe,
6) podmioty uprawnione do wniesienia skargi konstytucyjnej w zakresie tej skargi;
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny - dwunastu miesięcy. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania.
E. Sądowa kontrola umownej działalności administracji.
To kontrola takich działań administracji publicznej, które opierają się na prawie cywilnym. Chodzi tu więc o umowy, w których stroną jest organ administracyjny. Organ administracyjny zajmuje przed sądem pozycję strony, czyli powoda lub pozwanego, natomiast podstawą prawną rozstrzygania sporów jest prawo cywilne.
4. Kontrola prokuratorska.
Obejmuje ona sprawy:
1) indywidualne, rozstrzygane przez organy administracyjne (administrujące), w których wydawane są decyzje administracyjne;
2) sprawy poza zakresem postępowania administracyjnego.
Pozycja prawna prokuratora w zakresie prawa administracyjnego:
- może zwrócić się do właściwego organu administracji państwowej z wnioskiem o wszczęcie postępowania w celu usunięcia stanu niezgodnego z prawem;
- może brać udział w każdym stadium postępowania i dopilnować, aby postępowanie i rozstrzygnięcie sprawy odbyło się zgodnie z prawem;
- w obu wypadkach przysługują mu prawa strony, chociaż nie jest stroną.
Jedyne kryterium udziału prokuratora w postępowaniu stanowi kryterium legalności polegające na dążeniu do usunięcia stanu niezgodnego z prawem lub też do zagwarantowania, aby postępowanie i rozstrzygnięcie były zgodne z prawem.
5. Kontrola społeczna.
Możemy tu wyróżnić kontrolę:
1) Niezorganizowaną;
2) Zorganizowaną.
Kontrola niezorganizowana dotyczy sytuacji, gdy podmiotem kontrolującym jest obywatel lub niezorganizowana grupa obywateli.
6. Kontrola resortowa.
Jest to kontrola, która ma miejsce w organizacyjnych granicach jednego resortu niezależnie od tego, czy kontrolujący i kontrolowany są odrębnymi jednostkami organizacyjnymi czy też wchodzą w skład jednej jednostki.
7. Kontrola międzyresortowa.
Cechuje ją to, że:
organy kontroli (inspekcje) są organizacyjnie częścią danego resortu, chociaż prowadzą działalność o zakresie powszechnym,
przedmiot kontroli określony jest rzeczowo, a nie podmiotowo, a więc kontrolowane są nie dane jednostki organizacyjne, lecz konkretne działania;
organy inspekcji mogą często bezpośrednio modyfikować działalność podmiotu kontrolowanego, np. mogą wydawać decyzje administracyjne, a więc zachowywać się jak jednostki zwierzchnie w ramach nadzoru.
8. Kontrola dokonywana przez Rzecznika Praw Obywatelskich
Funkcje kontrolne sprawuje również Rzecznik Praw Obywatelskich.
Podjęcie czynności przez Rzecznika następuje:
1) na wniosek obywateli lub ich organizacji,
2) na wniosek organów samorządów,
3) na wniosek Rzecznika Praw Dziecka,
4) z własnej inicjatywy.