MINISTERSTWO OBRONY NARODOWEJ

DEPARTAMENT KADR

INFORMACJA MON NA TEMAT SŁUŻBY KOBIET W SIŁACH ZBROJNYCH RP

MATERIAŁ

NA POSIEDZENIE SEJMOWEJ KOMISJI OBRONY NARODOWEJ

WARSZAWA

2008

SPIS TREŚCI

1. Kontekst społeczny i prawny działań podejmowanych w resorcie Obrony Narodowej na rzecz wojskowej służby kobiet …………………………………………………… 3-5

2. Organizacja służby wojskowej kobiet ………………………………………………. 5-7

3. Udział kobiet-żołnierzy w misjach pokojowych i stabilizacyjnych …………………7-9

4. Zmiany przepisów wprowadzone w znowelizowanej ustawie pragmatycznej żołnierzy zawodowych ……………………………………………………….……...10-11

5. Zmiany przepisów planowane w ustawie pragmatycznej żołnierzy zawodowych (projekt z dnia 23.10.2008 r.)…………………………………………………………...11

6. Perspektywy i kierunki rozwoju wojskowej służby kobiet ...……………………..11-13

7. Problemy i sfery wymagające monitorowania. Projekty realizowane na rzecz kobiet i planowane w 2009 r. …………………...………………………….............13-16

8. Podsumowanie …………………………………………………………………..16-17

Załączniki: statystyka

I. Kontekst społeczny i prawny działań podejmowanych w resorcie
Obrony Narodowej na rzecz wojskowej służby kobiet

1.

Jednym z priorytetów wyznaczającym kierunki zmian w wojsku w perspektywie najbliższych lat jest budowa profesjonalnej armii. Kluczowym problemem będzie pozyskanie odpowiedniej liczby ochotników, szczególnie do korpusu szeregowych zawodowych, ale także do pozostałych korpusów kadry zawodowej. Jak pokazuje raport
z badań społecznych, przeprowadzonych na początku bieżącego roku na zlecenie MON przez TNS OBOP „Zawodowa służba wojskowa jest przez większość (66%) młodzieży
w wieku 17-25 lat uważana za atrakcyjną formę kariery dla młodych ludzi w Polsce. Ocena atrakcyjności służby wojskowej nie jest zróżnicowana w zależności od płci, wieku czy wykształcenia badanych, którzy, nawet jeśli sami nie myślą o podjęciu służby, sądzą, że jest ona ciekawą alternatywą dla ich rówieśników. Wskazuje to na stosunkowo pozytywny wizerunek wojska w badanej grupie wiekowej.”. W tym samym badaniu stwierdzono, iż pięciu na stu 17-25-latków (6% mężczyzn i 4 % kobiet) jest zdecydowanie zainteresowana podjęciem w przyszłości zawodowej służby wojskowej. Biorąc pod uwagę przytoczone wyżej wyniki badań, uprawnione jest oczekiwanie, iż kobiety mogą stanowić istotne źródło rekrutacji ochotników do zawodowej służby wojskowej.

2.

Tak jak w innych dziedzinach życia społecznego - kobiety, coraz lepiej wykształcone
i świadome swoich możliwości, posiadają ogromny potencjał do wykorzystania, również w sferze obronności. Od kilku lat zmienia się również sposób myślenia o roli kobiet w systemie obronnym państwa - rozumienie ich przydatności w kontekście szerszym niż służba logistyczna czy medyczna. Pojawiające się dyskusje na temat miejsca kobiet
w siłach zbrojnych nie dotyczą już teraz rozważań czy kobiety powinny służyć w wojsku, bo problem ten prawnie został rozstrzygnięty wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych. Akcenty padają raczej na szukanie rozwiązań, które zapewniałyby „bezkolizyjne” wejście kobiet i ich adaptację
w środowisku, wykorzystanie przez wojsko różnorodności talentów, umiejętności, które wnoszą kobiety.

3.

W ciągu ostatnich kilku lat obserwujemy istotne, jakościowe zmiany w zakresie udziału kobiet w obronności kraju. Ich źródeł należy upatrywać w czynnikach zewnętrznych, takich jak przyjęcie Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego i do Unii Europejskiej. Ważną inspiracją jest również realizacja międzynarodowych konwencji ratyfikowanych przez Polskę (Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet) oraz bieżąca polityka kolejnych rządów, prowadzona na rzecz kobiet i rodziny.

4.

Członkostwo Polski w NATO oraz problem równouprawnienia kobiet, eksponowany
w prawie europejskim były - jak wspomniano - istotnymi czynnikami, wyznaczającymi nową perspektywę dla kobiet w wojsku. Oznaczało to m.in. przełom w myśleniu na temat kształtu polityki kadrowej względem kobiet, konieczność brania pod uwagę ich interesów, aspiracji zawodowych, potrzeb - w kreowaniu systemu obronnego państwa. Trwający od kilku lat proces przemian w tym zakresie jest również efektem ekspansji i emancypacji kobiet, które szukają dla siebie nowych obszarów aktywności, ale również zmian zachodzących w siłach zbrojnych. Wojsko stało się jedną z bardziej spektakularnych sfer, w których kobiety otrzymały szanse definiowania od podstaw sposobu swojego funkcjonowania w roli żołnierza zawodowego.

5.

Należy podkreślić, że istotny moment zmieniający politykę rekrutacji i rozwoju zawodowego kobiet żołnierzy w Siłach Zbrojnych nastąpił w 1999 r. W tym czasie rozpoczęto praktykę powoływania kobiet do służby kandydackiej, do wszystkich typów szkół wojskowych. Od tego czasu obserwuje się coraz większe zainteresowanie młodych kobiet edukacją w wojsku. Nadal utrzymuje się większa liczba słuchaczek w wyższych szkołach wojskowych niż
w szkołach podoficerskich. Z roku na rok zmieniają się proporcje udziału kobiet
w poszczególnych korpusach kadry: najwięcej wciąż pozostaje oficerów - 620, znacząco zwiększa się liczba podoficerów - 410, najmniej licznie - jak dotąd - reprezentowany jest korpus szeregowych zawodowych - 81 (tab. 1). Liczba kobiet wstępujących do służby kandydackiej zależy m.in. od potrzeb Sił Zbrojnych, które ogłaszane są co roku w formie decyzji o naborze do szkół i akademii wojskowych. Tendencja obserwowana podczas naboru kobiet - to tendencja wzrostowa. Oznacza to, że w ostatnich trzech latach liczba kobiet, które powoływane są do zawodowej służby wojskowej wynosi średnio ok. 150 (tab. 1, patrz lata - 2005-2008).

6.

Wyżej wspomniano o bodźcach zewnętrznych i wewnętrznych mających wpływ na udział kobiet w systemie obronnym państwa. Nie można w tym miejscu pominąć wagi czynników, które związane są z przemianami zachodzącymi wewnątrz wojska (zmiany legislacyjne, jak również organizacyjno-etatowe). W ostatnich latach istotne znaczenie miały:

• wprowadzenie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych od lipca 2004 r.)
  oraz nowelizacja tejże ustawy w 2007 r.,

• zmiana systemu szkolnictwa wojskowego,

• reforma struktur armii, w tym jej stopniowe zmniejszanie (2000-2003 r.),

• zapowiadane uzawodowienie armii do 2010 roku.

Wejście w życie ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych (Dz.U. z 2003 r., Nr 179, poz. 1750) spowodowało, że możliwości realizacji kariery zawodowej dla kobiet-żołnierzy stały się bardziej dostępne niż wcześniej. Ustawa
z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych sprecyzowała warunki awansu, rozwoju zawodowego i zasady wynagradzania żołnierzy zawodowych, zrównała wiek emerytalny mężczyzn i kobiet, który wcześniej dla kobiet wynosił 50 lat, niezależnie od posiadanego stopnia wojskowego (obecnie - 60 lat). Nowe przepisy zagwarantowały również otwartość wszystkich stanowisk dla kobiet. Zmiana systemu szkolnictwa wojskowego, w tym wprowadzenie możliwości odbywania służby kandydackiej w systemie rocznego studium oficerskiego, spowodowało stosunkowo szybki wzrost liczby kobiet zainteresowanych karierą wojskową. Dodatkowa ścieżka rekrutacji do korpusu oficerskiego, obok istniejącej drogi stacjonarnych studiów wyższych, była ważnym instrumentem pozyskiwania kobiet, zainteresowanych realizacją swojej kariery zawodowej po ukończeniu wyższych studiów cywilnych. Wprawdzie reforma szkolnictwa wojskowego spowodowała ograniczenia naboru do niektórych uczelni, jednak w przypadku kobiet nie zaowocowało to zmniejszeniem ich liczby w zawodowej służbie wojskowej.

Rok 2007 przyniósł oczekiwane zmiany przepisów w ustawie pragmatycznej w zakresie uprawnień macierzyńskich kobiet-żołnierzy (patrz - str. 10).

2. Organizacja służby wojskowej kobiet

1.

W Siłach Zbrojnych RP kobiety pełnią zawodową służbę wojskową w systemie ochotniczym od 1988 r. Od 1999 r. kobiety kandydują do wszystkich typów szkół wojskowych. Stanowiska służbowe są dostępne dla kobiet, istniejące ograniczenia wynikają z konieczności ochrony kobiet w ciąży i po urodzeniu dziecka. Kobiety służą w Wojskach Lądowych, Siłach Powietrznych, Marynarce Wojennej, Inspektoracie Wsparcia SZ, Wojskach Specjalnych oraz w Urzędzie MON, w trzech korpusach kadry zawodowej (szeregowych, podoficerów, oficerów), w poszczególnych korpusach kadry zawodowej /tab. 1, 2, 3, 4/.

2.

Według stanu na 30 września 2008 r. (dane Departamentu Kadr MON), w Wojsku Polskim służbę zawodową pełni 1111 kobiet, co stanowi 1, 43% żołnierzy zawodowych, natomiast
w szkołach wojskowych różnego szczebla uczą się obecnie 453 kandydatki na żołnierzy zawodowych (tab. 1, i tab. 6). Razem liczba kobiet w służbie czynnej wynosi 1564.
Tabele 1, 2 i 3 pokazują rozmieszczenie kobiet według pionów organizacyjnych oraz korpusów osobowych. Najwięcej kobiet służy w Wojskach Lądowych - 415, następnie
w Siłach Powietrznych - 160, w Inspektoracie Wsparcia SZ - 89, w Marynarce Wojennej - 88 (tab. 2). Analizując udział kobiet w korpusach osobowych, procentowo największą ich liczbę obserwuje się wciąż w korpusie osobowym medycznym - 306, co stanowi 13,6 % kadry zawodowej (tab. 4). Tab. 2 ilustruje rozkład stopni wojskowych w populacji kobiet-żołnierzy. Wśród oficerów największą grupę stanowią osoby w stopniach podporucznika
i porucznika. Najwyższym stopniem posiadanym przez kobiety jest pułkownik. Taką rangę reprezentuje 6 osób. Pozytywną tendencją jest zwiększająca się liczba podoficerów. Do niedawna dysproporcja między korpusem oficerskim i podoficerskim (na korzyść oficerskiego) była znacznie większa.

3.

Tab. 5 ilustruje strukturę wiekową kobiet. Dominują osoby, które nie przekroczyły 35 roku życia. Tylko 2 kobiety mają więcej niż 50 lat. Może to oznaczać, że w najbliższych latach nie należy spodziewać się większej liczby obligatoryjnych zwolnień kobiet z powodu uzyskania maksymalnego wieku (60 lat). Wciąż utrzymuje się tendencja bardzo niewielkiej liczby zwolnień kobiet rocznie z zawodowej służby wojskowej. W ciągu ostatnich lat nie przekraczały one 10 rocznie.

4.

Przepisy dotyczące zawodowej służby wojskowej przewidują takie same możliwości zajmowania stanowisk, wynagrodzenia i awansu dla kobiet.

W Polsce nie wprowadzono jak dotąd ograniczeń dotyczących stanowisk zastrzeżonych jedynie dla mężczyzn. Wyjątek stanowią te, na których działają czynniki szkodliwe, bądź uciążliwe dla zdrowia kobiet, które powinny być respektowane w odniesieniu do kobiet
w ciąży i karmiących piersią. Zapisy zawarte w projekcie Ustawy z dnia 15 czerwca 2007 r.
o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw - uwzględniają w Art. 65, ust. 2 pkt. 3) zasadę niepowierzania wykonywania zadań służbowych szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, które wymienione są w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz. U. 96.114.545),

5.

Z perspektywy ostatnich 7 lat najbardziej widoczną i znaczącą zmianą jakościową dotyczącą pełnienia zawodowej służby wojskowej przez kobiety, jest fakt pełnienia funkcji dowódczych przez absolwentki szkół i akademii wojskowych oraz rozszerzenie zakresu stanowisk oficerskich i podoficerskich, na które wyznaczane są kobiety w misjach pokojowych (tab. 7).

Obecnie 241 kobiety zajmuje stanowiska dowódcze w armii. W tym: 139 - jest dowódcami plutonów, 1 - dowódca kompanii, 46 - dowódcą drużyny, 55 kobiet pełni służbę na innych stanowiskach dowódczych. Z uwagi na krótkotrwałe doświadczenia w tym zakresie, nie ma jeszcze kobiet na stanowiskach dowódców batalionów. Wydaje się jednak, że w ciągu najbliższych 3-5 lat, kobiety powinny również objąć takie funkcje.

6.

Rekrutacja kandydatów do wojska, w tym kobiet, uzależniona jest od ogłaszanego co roku
w decyzji Ministra Obrony Narodowej - limitu naboru kandydatów do szkół wojskowych. Decyzja określa liczbę kandydatów, bez wskazywania na udział (parytet) kobiet i mężczyzn. O przyjęciu do szkoły wojskowej decyduje jakość zdanego egzaminu przez kandydata.
Tabela 6 pokazuje rozmieszczenie kobiet w szkołach, akademiach wojskowych w 2008 r. Obecnie mamy 453 kobiety w służbie kandydackiej, w tym: 109 kobiet w akademiach wojskowych (WAT, AMW), 241 kobiet w wyższych szkołach wojskowych (na studiach stacjonarnych i w studium oficerskim) oraz 103 kobiety w szkołach podoficerskich.

Od 1999 r. kobiety mogą, po zdaniu egzaminów z różnych dziedzin wiedzy oraz zaliczeniu sprawdzianu sprawności fizycznej, podjąć naukę w szkołach wojskowych (podoficerskich, oficerskich). Egzamin ze sprawności fizycznej jest odpowiednio zróżnicowany w stosunku do płci, natomiast egzamin z wiedzy jest identyczny dla obu płci.

III. Udział kobiet-żołnierzy w misjach pokojowych i stabilizacyjnych

1.

Liczba kobiet kierowanych na misje na przestrzeni ostatnich lat kształtuje się na poziomie do 100 osób rocznie. Tab. 7 zawiera liczbę kobiet i rodzaj stanowisk zajmowanych
w poszczególnych misjach w bieżącym roku. Tendencja obserwowana od kilku lat w zakresie obsadzania stanowisk to pojawienie się nowych stanowisk, na które wyznaczane są kobiety. W ubiegłych latach były to wyłącznie funkcje medyczne. Dobór na stanowiska odbywa się ze względu na posiadane przez żołnierza kwalifikacje i doświadczenie. W przypadku kobiet-żołnierzy przez wiele lat kwalifikacje te ograniczały się prawie wyłącznie do specjalności medycznych.

2.

Zmiana stała się możliwa dopiero po 2003 r., gdy objęły stanowiska absolwentki czteroletnich wyższych szkół oficerskich, a w kolejnych latach - również akademii wojskowych. Obecnie, każdego roku ich liczba zwiększa się. Początkowo kobiety (oficerowie, chorążowie
i podoficerowie) kierowane były głównie na stanowiska związane z  zabezpieczeniem medycznym Polskich Kontyngentów Wojskowych (PKW) i służyły jako:

• oficerowie - szef grupy medycznej, kierownik laboratorium, dowódca grupy medycznej;

• chorążowie - dowódca sekcji, ratownik medyczny, pielęgniarka;

• podoficerowie - ratownik medyczny, pielęgniarka.

W 2008 r. kobiety służą również na takich stanowiskach jak:

• PKW KFOR - Kosowo - saper- starszy kierowca, dowódca plutonu rozpoznawczego;

• PKW UNIFIL - Liban - szef zespołu (zespół planowania transportu), dowódca plutonu - kierownik składu (pluton żywnościowy);

• PKW UNDOF - Syria - dowódca plutonu (pluton transportowo-remontowy), oficer operacyjny;

• PKW Irak - starszy oficer (oddział współpracy cywilno-wojskowej), starszy pilot (klucza śmigłowców) starszy technik, dowódca plutonu łączności;

• PKW Afganistan - szef sekcji wychowawczej, starszy pilot (klucza śmigłowców), oficer sekcji S-1, technik (sekcja logistyki medycznej);

• Czad - dowódca plutonu inżynieryjnego, oficer sekcji rozpoznawczej;

• EUFOR -Bośnia-Hercegowina - oficer sekcji S-3.

Wykaz wszystkich stanowisk zajmowanych przez kobiety ilustruje tabela 7.

3.

Realizacja Rezolucji ONZ 1325 (2000).

Polska zobligowana jest do przestrzegania zasad zawartych w Rezolucji ONZ 1325, dotyczącej zwiększenia udziału kobiet w budowaniu pokoju oraz lepszego wykorzystania ich potencjału. Słowem kluczowym dla zrozumienia tego procesu jest ”różnorodność”.
W rzeczywistości, współczesne konflikty wzywają nie tylko do działań wojskowych, ale - jak zauważa się w Strategii Bezpieczeństwa UE - „…Potrzebujemy większych możliwości/kompetencji aby wykorzystać wszystkie potrzebne zasoby/środki cywilne
w sytuacjach kryzysowych i po ich zakończeniu”. Takie zróżnicowane zadania wymagają różnorodnych umiejętności, które kobiety posiadają w takim samym stopniu jak mężczyźni.

Zapewnienie kobietom udziału w misjach może być środkiem zarówno ulepszania efektywności tych misji, jak również wzmacniania praw człowieka. Jednym
z podstawowych zadań misji jest bowiem ochrona praw człowieka w złożonych sytuacjach powojennych.

4.

W Polsce, pomimo generalnie pozytywnej oceny udziału kobiet w misjach, pojawia się szereg wątpliwości i zastrzeżeń dotyczących tej kwestii. Zastrzeżenia dotyczą zwykle braku akceptacji dla występowania kobiet w armii w tradycyjnych lub muzułmańskich społeczeństwach. Z tego względu należy oczekiwać, że w praktyce udział kobiet
w poszczególnych misjach będzie zróżnicowany, szczególnie np. w PKW w Afganistanie będzie napotykał na wspomniane ograniczenia.

Zwiększanie udziału kobiet w misjach zależy od polityki narodowej państw dotyczącej rekrutacji i zatrzymywania kobiet w wojskowych i cywilnych siłach zarządzania kryzysowego. Polska - dzięki otwarciu możliwości realizacji kariery wojskowej dla kobiet dołącza się do krajów, które doceniają korzyści płynące z różnorodności kompetencji obu płci. Uzasadnione jest oczekiwanie, że najbliższe lata przyniosą postęp w tym zakresie.

4. Zmiany przepisów wprowadzone w znowelizowanej ustawie
   pragmatycznej żołnierzy zawodowych

Prowadzony od 1999 r. monitoring sytuacji kobiet-żołnierzy pozwolił na poprawę warunków służby w różnych jej obszarach (w 1999 r. została powołana Rada ds. Kobiet
w SZ RP, w 2006 r. Pełnomocnik Ministra Obrony Narodowej ds. wojskowej służby kobiet). Doświadczenia we wprowadzaniu od 2004 r. nowej pragmatyki żołnierzy zawodowych, doprowadziły w 2007 r. do weryfikacji niektórych przepisów dotyczących macierzyństwa i rodzicielstwa. Ponaddwuletnia praktyka pokazała bowiem, że istnieją sfery, które wymagają ponownego uregulowania. Zmiany przepisów zawarte
w nowelizacji ustawy z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych dotyczyły następujących problemów:

• W stosunku do ogółu żołnierzy zawodowych:

1. zagwarantowano prawo do urlopu macierzyńskiego wszystkim żołnierzom - nie tylko kobietom;

2. zagwarantowano ochronę przed delegowaniem poza jednostkę żołnierzom samotnie wychowującym dzieci do lat 4.

• W stosunku do kobiet w ciąży lub karmiących piersią:

1. ograniczono wymiar godzin służby do 40 w tygodniu, zakazano pracy
   w porze nocnej;

2. wprowadzono zakaz delegowania kobiety bez jej zgody poza miejsce
   służby;

3. wprowadzono zakaz powierzania kobietom zadań służbowych szczególnie
   uciążliwych lub szkodliwych dla ich zdrowia, określonych w stosownym
   rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r., będącym aktem wykonawczym do art. 176 ustawy Kodeks pracy;

4. wprowadzono przerwy na karmienie piersią (dwie przerwy półgodzinne
   lub w przypadku urodzenia więcej niż 1 dziecka - dwie 45-minutowe
   przerwy, włączane do czasu służby);

5. wprowadzono zwolnienie z konieczności zdawania corocznego egzaminu sprawności fizycznej.

• W stosunku do małżeństw żołnierzy:

W rozporządzeniu o wyznaczaniu żołnierzy na stanowiska służbowe wprowadzono przepis obligujący dowódców do wyznaczania żołnierzy pozostających w związku małżeńskim w tym samym bądź pobliskich garnizonach, w miarę możliwości istniejących w tym zakresie.

5. Zmiany przepisów planowane w ustawie pragmatycznej żołnierzy zawodowych (projekt z dnia 23.10.2008 r.)

Wychodząc naprzeciwko oczekiwaniom środowiska kobiet-żołnierzy, postulującego potrzebę wprowadzania uregulowań prawnych, które pozwalałyby skuteczniej godzić służbę i opiekę nad dziećmi, wprowadzono do nowelizacji ustawy pragmatycznej (projekt przyjęty aktualnie przez Rząd), zapis umożliwiający otrzymanie urlopu wychowawczego, dla żołnierzy obojga płci, w takim wymiarze, jak stanowią przepisy ustawy Kodeksu pracy. Obecne regulacje prawne, umożliwiające opiekę nad członkiem rodziny (zwolnienie od zajęć służbowych
w wymiarze do 50 dni w roku oraz po jego wykorzystaniu - urlop okolicznościowy
w wymiarze do 10 miesięcy w roku), nie są rozwiązaniami satysfakcjonującymi środowisko kobiet.

6. Perspektywy i kierunki rozwoju wojskowej służby kobiet

1.

Dostępność stanowisk dla kobiet w wojsku.

Przepisy dotyczące odbywania zawodowej służby wojskowej przewidują takie same możliwości powoływania, zajmowania stanowisk, wynagrodzenia i awansu dla kobiet
i dla mężczyzn. Nie wprowadzono, jak dotąd, ograniczeń dotyczących stanowisk zastrzeżonych jedynie dla mężczyzn. Wyjątek stanowią te, na których działają czynniki szkodliwe, bądź uciążliwe dla zdrowia kobiet, które powinny być uwzględniane
w odniesieniu do kobiet w ciąży i karmiących piersią. Ograniczenia dotyczą stanowisk, na których działają czynniki określone jako uciążliwe lub szkodliwe dla zdrowia, w przepisach wykonawczych do art. 176 Kodeksu pracy.

Zapis ustawowy (ustawa o z dnia 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych/ t.j. Dz.U.08.141.892) w art. 65, przewiduje niepowierzanie kobietom w ciąży
i karmiącym piersią zadań służbowych na stanowiskach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet, określonych w rozporządzeniu wydanym na podstawie art. 176 Kodeksu pracy (w załączeniu). Zastrzeżenie powyższe znalazło również odzwierciedlenie w Decyzji Nr 276/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 czerwca 2008 r. w sprawie wprowadzenia i funkcjonowania karty opisu stanowiska służbowego. Metodyka opracowania KOSS przewiduje obowiązek wpisania w rubryce „Stopień szkodliwości”,
w przypadku zakwalifikowania stanowiska przez służbę BHP do grupy stanowisk, na których zakres obowiązków wiąże się z ograniczeniami wykonywania określonych czynności przez kobiety-żołnierzy w ciąży lub karmiące piersią, formuły: „ZAKRES OBOWIĄZKÓW NA STANOWISKU WYMAGA WYKONYWANIA CZYNNOŚCI SZKODLIWYCH, BĄDŹ UCIĄŻLIWYCH DLA KOBIET W CIĄŻY LUB KARMIĄCYCH PIERSIĄ”. W takim przypadku, dowódca jednostki wojskowej, po przedstawieniu przez kobietę zaświadczenia lekarskiego, zobowiązany jest zwolnić ją z wykonywania zadań na tym stanowisku lub powierzyć wykonywanie innych zadań, nie zagrażających zdrowiu. Wprowadzenie omawianych wyżej przepisów miało na celu ochronę zdrowia kobiet przez czas ciąży, bądź karmienia piersią, nie zaś ograniczenie w dostępie do stanowisk. Po tym czasie kobieta może powrócić do wykonywania wcześniejszych obowiązków.

2.

Kierunki i wyniki naboru do szkół i akademii wojskowych w 2008 r.

Realizowany w 2008 roku nabór do szkół wojskowych przewidywał potrzeby wojska
w korpusach osobowych: logistyki, łączności i informatyki, ogólnowojskowym, rakietowym
i artylerii, radiotechnicznym, obrony przed bronią masowego rażenia, lotnictwa, przeciwlotniczym, inżynierii wojskowej, marynarki wojennej. Oczekuje się (biorąc pod uwagę tendencje z lat ubiegłych), że w przyszłości największą popularnością będą cieszyć się wśród kobiet korpusy i grupy osobowe związane ze służbą wychowawczą, prasową, finansową, medyczną, prawną, logistyką, łącznością i informatyką. System kształcenia będzie obejmował zarówno szkolenie kandydatów na stacjonarnych studiach wojskowych, jak również Studium Oficerskie dla absolwentów uczelni cywilnych.

3.

Biorąc pod uwagę dotychczasowe doświadczenia należy oczekiwać, że liczba kobiet wyznaczanych na stanowiska służbowe będzie się zwiększała średnio o 150-200 osób rocznie. Zakładając znikomy (jak dotychczas) odpływ kobiet z zawodowej służby wojskowej, możemy uzyskać w perspektywie najbliższych 2 lat liczbę ok. 1500-1600 kobiet
w zawodowej służbie wojskowej. Szybszy postęp w tym zakresie będzie możliwy pod warunkiem większego napływu kobiet do korpusu szeregowych zawodowych, co jest możliwe przy wprowadzeniu służby kandydackiej dla korpusu szeregowych zawodowych. Kobiety wtedy miałyby szanse przechodzić przeszkolenie wojskowe na równi
z mężczyznami. Dotychczas preferencje w tym względzie mają żołnierze, którzy odbyli zasadniczą służbę wojskową.

4.

Jak wspomniano wyżej, zapowiadany proces profesjonalizacji polskiej armii, oznaczający ograniczanie naboru do zasadniczej służby wojskowej i rozbudowę korpusów szeregowych zawodowych i podoficerskiego, będzie szansą na zwiększenie liczby kobiet w polskiej armii
w najbliższych latach. Efektywność tego procesu w stosunku do kobiet będzie również zależała od skutecznej, ukierunkowanej na kobiety promocji wojska. Wojskowe Komendy Uzupełnień nie spełniają funkcji efektywnych centrów wojskowej rekrutacji. Osoby zainteresowane służbą wojskową mogą wprawdzie zdobywać informacje przez internet, ale to o wiele za mało, aby w aktywny sposób zdobywać uwagę potencjalnych kandydatów.

5.

Wzrost liczby kobiet będzie możliwy jeśli istniejące rozwiązania prawne, socjalne
i organizacyjne a także klimat społeczny (poziom akceptacji społecznej w środowisku wojska) będą stwarzały możliwość zaspokojenia istotnych potrzeb kobiet. Prędzej czy później, kobiety wykonujące ten trudny zawód decydują się urodzić dzieci. Istotne jest zatem, aby istniejące przepisy prawa dawały skuteczną ochronę kobietom, które chcą łączyć wychowanie dzieci i karierę zawodową. Tej idei podporządkowane były zmiany przepisów
w nowelizowanej ustawie pragmatycznej. Należy pamiętać, że coraz więcej małżeństw to związki żołnierzy zawodowych. Konieczne jest zatem propagowanie takich rozwiązań, aby partnerzy w tych związkach mieli możliwość wyboru w kwestiach urlopów, wyjazdu na misje poza granicami kraju etc. Możliwości godzenia służby wojskowej i opieki nad dziećmi będą również zależały od tego, w jakim stopniu zostaną wprowadzone
w systemie ogólnokrajowym planowane rozwiązania prorodzinne. Jeśli uda się poprawić sytuację w zakresie korzystania z instytucjonalnej opieki nad dziećmi (dłużej czynne żłobki i przedszkola, zwiększenie ich liczby), będzie to również korzystnie odczuwane przez środowisko wojska.

7. Problemy i sfery wymagające monitorowania. Projekty realizowane i planowane do realizacji na rzecz kobiet w 2009 r.

1.

Mimo powszechnej - jak się wydaje - świadomości obowiązku równego traktowania kobiet
i mężczyzn w każdej sferze życia społecznego, wojsko nie jest wolne od istnienia czynników ograniczających tę zasadę. Wśród nich istotne wydaje się funkcjonowanie stereotypów na temat nieprzydatności kobiet w wojsku i oczekiwania, że to kobiety powinny „przystosować się” do wymogów tego zawodu, niedostrzeganie potrzeby dostosowania realiów wojskowych do potrzeb kobiet. Zasada ta przejawia się m.in. w stosowaniu standardów męskiego funkcjonowania jako obowiązujących również dla kobiet. Nadal powszechnym problemem jest rozumienie równouprawnienia jako zasady nieróżnicowania warunków dla mężczyzn i kobiet, co często powoduje dyskryminację płci. Istnienie resortowych instytucji powołanych do monitorowania sytuacji kobiet (Pełnomocnik MON ds. wojskowej służby kobiet, organy przedstawicielskie kadry zawodowej, w tym Rada ds. Kobiet w SZ RP) stanowi o bardziej skutecznej kontroli a w konsekwencji - prowadzi do weryfikacji istniejących mechanizmów w obszarze tworzenia prawa, czy też praktyki stosowania tegoż prawa.

2.

Analizując jakiego rodzaju czynniki są i mogą jeszcze stanowić barierę w rozwoju kariery wojskowej kobiet, nasuwa się problem godzenia ról żołnierza i kobiety-matki - konieczność sprawowania opieki nad dziećmi. W Polsce wciąż dominuje podział ról, według którego na kobiecie spoczywa większość obowiązków związanych z prowadzeniem domu
i wychowaniem dzieci. Dlatego istotna jest obserwacja, czy wprowadzane w obecnie znowelizowanej ustawie pragmatycznej - rozwiązania prawne chroniące macierzyństwo
i rodzicielstwo, będą wystarczająco efektywne.

3.

Stereotypowe postrzeganie ról kobiet i mężczyzn. Przyczyny powstawania i utrwalania stereotypów w resorcie ON.

Problem barier wynikających ze stereotypowego pojmowania roli kobiet w wojsku jest przedmiotem zainteresowania odpowiednich instytucji resortu od kilku lat.

Przez kilkadziesiąt lat po II wojnie światowej, kobiety obecne były w wojsku jedynie
w służbach pomocniczych (medyczna, logistyczna, rzadkie przypadki kobiet - pilotów). Spowodowało to utrwalenie wizerunku kobiety, która jedynie wspiera i zabezpiecza służbę mężczyzn. Nie było kobiet - dowódców, obsługujących sprzęt, czy szkolących żołnierzy.
W 2003 r. pierwsze absolwentki szkół, wykształcone w ogólnym systemie edukacji wojskowej objęły swoje stanowiska. W kolejnych latach proces ten będzie postępował. Należy jednak mieć na uwadze, że w wojsku istnieje bardzo silny stereotyp dowódcy - mężczyzny, utrwalony przez tradycje z czasów wojen, jak również historię powojenną. Występowanie od roku 2003 r. kobiet w ”męskich” rolach, rodzi problemy związane
z definiowaniem nowego (innego) sposobu pełnienia funkcji wcześniej „zarezerwowanej” dla mężczyzn. Adaptacja kobiet jest uwarunkowana akceptacją przez środowisko odmienności kobiet, która - jeśli jest „przymierzana” do „męskiego” standardu funkcjonowania - zawsze jest zagrożona ryzykiem bycia „gorszą wersją żołnierza”.

4.

Działania podejmowane w resorcie na rzecz zmiany tradycyjnego postrzegania kobiet
w rolach społecznych i zawodowych, upowszechnianie wiedzy nt. „gender mainstreaming”, przeciwdziałanie patologiom w relacjach społecznych,

Obserwacje sposobu pracy kobiet-żołnierzy w nowych rolach, prowadzone w ostatnich latach wskazują na to, że udaje im się wypracowywać własny styl dowodzenia, akceptowany przez podwładnych oraz kolegów. Cechy, które przejawiają kobiety w służbie to: ambicja, determinacja, zaangażowanie, nastawienie na kształtowanie poprawnych relacji
z podwładnymi. W konsekwencji, kobiety-dowódcy wykonują zadania w sposób efektywny, osiągają dobre wyniki w szkoleniu żołnierzy. Zatem zmiana stereotypowego postrzegania kobiet w wojsku, iż nadają się one wyłącznie do wykonywania funkcji pomocniczych - odbywa się właśnie w drodze obserwacji przez otoczenie społeczne - opisanych wyżej postaw kobiet wykonujących obowiązki służbowe. Im więcej jest w jednostkach wojskowych kobiet, które pełnią „nietypowe” role, tym większa szansa, że środowisko społeczne „oswoi” się z tym często trudnym do zaakceptowania zjawiskiem. Co ciekawe, daje się również zauważyć powstawanie w miejsce dawnego stereotypu - nowego, iż kobiety na stanowiskach dowódczych często lepiej radzą sobie niż mężczyźni, ponieważ skuteczniej komunikują się
z podwładnymi, są bardziej ambitne i asertywne.

Oprócz wymienionego wyżej mechanizmu przemian w sferze stereotypów, dokonującego się niejako naturalnie, w drodze obserwacji rzeczywistego sposobu funkcjonowania służbowego kobiet, w resorcie podejmowane są działania ukierunkowane na kształtowanie postaw tolerancji, otwartości na szerszą obecność kobiet-żołnierzy:

• Od 2005 r. prowadzone są szkolenia na temat zasady „gender mainstreaming”.
  W bieżącym roku szkoleniami objęto dyrektorów departamentów i kadrę dowódczą resortu.

• W przyszłym roku planuje się takie szkolenia dla dowódców niższego szczebla (dowódcy brygad, pułków, eskadr, flotylli).

• Ponadto, wprowadzono zagadnienia równości płci i przeciwdziałania molestowaniu seksualnemu do programów nauczania kandydatów na żołnierzy zawodowych (kształtowanie postaw tolerancji wobec odmienności związanych z płcią, wyjaśnienie pojęcia „płeć kulturowa”, dyskryminacji, molestowania seksualnego).

• Powstały materiały edukacyjne wspomagające kadrę dydaktyczną i dowódczą
  w prowadzeniu zajęć (filmy edukacyjne „Jak radzić sobie z molestowaniem seksualnym”, „Uwaga stereotyp”, skrypt „Warsztaty dla kandydatów do zawodowej służby wojskowej przeciwdziałanie molestowaniu seksualnemu”

• W planie na przyszły rok jest m.in. organizacja szkoleń dla kobiet pełniących funkcje dowódcze, podnoszących ich kompetencje osobiste w zakresie inteligencji emocjonalnej, radzenia sobie ze stresem.

• W 2009 r. planuje się również przeprowadzenie szkoleń dla pionu prewencji Żandarmerii Wojskowej i psychologów na temat przeciwdziałania przemocy
  w rodzinach wojskowych. Na omawiane wyżej projekty zaplanowano na 2009 r. kwotę 278 tys. zł.

• Kobiety w zawodowej służbie wojskowej i służbie kandydackiej mają możliwość zwracania się (bezpośrednio) ze swoimi sprawami, oczekiwaniami porady, pomocy, interwencji - do Pełnomocnika MON ds. wojskowej służby kobiet, którego stanowisko usytuowane jest w Departamencie Kadr MON. Temu też celowi - monitorowaniu sytuacji kobiet - podporządkowane są spotkania środowiskowe, które odbywa Pełnomocnik w jednostkach wojskowych.

8. PODSUMOWANIE

1.

Błędem byłoby oczekiwać, że istnieje prosty, szybki sposób na zwiększenie liczby kobiet
w wojsku. Nabór realizowany do szkół i akademii wojskowych na poziomie ok. 1200 kandydatów rocznie nie daje zbyt wielkich możliwości szybkiego wzrostu liczby kobiet. Tym bardziej, że stanowią one zwykle ok. ¼ kandydatów, którzy pomyślnie przechodzą procedurę kwalifikacyjną. Oczekiwaniem resortu ON nie jest spektakularny, gwałtowny wzrost liczby kobiet w wojsku, lecz stabilny, stały dopływ do armii ochotniczek, które będą posiadały kwalifikacje, kompetencje oraz właściwości psychofizyczne, aby zajmować stanowiska wojskowe.

2.

W perspektywie ostatnich lat daje się zauważyć zmiana sposobu pojmowania roli kobiet w wojsku. Kobiety coraz częściej nie są traktowane w kategoriach „problemu”,
z którym „trzeba się uporać”, lecz w kategoriach korzyści, jakie może odnosić organizacja w wyniku ich zatrudniania. Podejmowane w resorcie ON działania edukacyjne oraz stosowana strategia otwartości stanowisk dla kobiet są wyrazem starań czynionych przez wojsko, aby docenić korzyści płynące z różnorodności talentów
i umiejętności, reprezentowanych przez kobiety.

Zainteresowanie podjęciem zawodowej służby wojskowej wśród młodzieży w wieku 17-25 lat. Raport
z badania, styczeń 2008 r. TNS OBOP.

Polska delegacja uczestniczyła w ciągu ostatnich 3 lat w posiedzeniach Komitetu ds. Kobiet w NATO, których celem było wypracowanie dokumentu nt. wdrażania zasady „gender mainstreamin”g w operacjach pokojowych NATO.

Pojęcie oznacza: włączanie perspektywy płci (gender) do głównego nurtu; systematyczne włączanie problematyki równości płci do wszystkich strategii i działań na etapie planowania, wdrażania, monitorowania
i ewaluacji oraz wykorzystywanie w tym celu specjalnych środków. Należy przez to rozumieć, że wszystkie proponowane zmiany prawne, programy i decyzje, powinny być poddane ocenie pod względem zapewnienia równych szans obu płciom.

9

---