Ministerstwo Sportu i Turystyki

DZIAŁANIA NA RZECZ ROZWOJU TURYSTYKI SPOŁECZNEJ W POLSCE

Warszawa, maj 2010 r.

Spis treści:

1. Turystyka społeczna - definicja i znaczenie……………………………………….. 3

2. Beneficjenci turystyki społecznej w Polsce………………………………………… 8

3. Turystyka społeczna w Unii Europejskiej. Programy Unii Europejskiej dotyczące rozwoju turystyki społecznej……………………………………………………… 22

4. Turystyka społeczna w doświadczeniach państw Unii Europejskiej na przykładzie Francji, Węgier oraz Hiszpanii……………………………………………………. 27

5. Podsumowanie…………………………………………………………………… 37

1. Turystyka społeczna - definicja i znaczenie.

Prawo do turystyki jako fundament turystyki społecznej. Według opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie turystyki społecznej w Europie wszystkim przysługuje prawo do codziennego, cotygodniowego i corocznego wypoczynku, jak również prawo do wolnego czasu, w którym mogą rozwijać własną osobowość oraz integrować się społecznie. Zdecydowanie każdemu przysługuje prawo do osobistego rozwoju. Prawo do turystyki stanowi bez wątpienia konkretny wyraz tego ogólnego prawa, natomiast podstawą turystyki społecznej jest dążenie do jego upowszechnienia w praktyce. Dlatego turystyki społecznej nie można uznać za działalność marginalną lub zewnętrzną w stosunku do ogólnego nurtu działań związanych z turystyką, stanowiącą jeden z najważniejszych sektorów gospodarczych na świecie, zarówno w Europie, jak i w poszczególnych państwach członkowskich; wręcz przeciwnie, stanowi ona formę praktycznej realizacji wspomnianego powszechnego prawa do udziału w turystyce, do podróżowania oraz poznawania innych regionów i państw.

Prawo większości do udziału w turystyce. Przypuszczalnie chęć urzeczywistnienia tego właśnie prawa najpełniej uzasadnia różne inicjatywy z zakresu turystyki społecznej i stanowi ich najsolidniejszą podstawę. Należy podkreślić, że turystyka społeczna nie może i nie powinna być w żadnym wypadku postrzegana jako turystyka gorszej jakości lub niższej kategorii; wręcz przeciwnie, wszelkie działania w tym zakresie musi charakteryzować jak największa dbałość o ogólną jakość zarówno infrastruktury, jak i usług.

Definicja turystyki społecznej. Wszyscy, w tym osoby najmniej uprzywilejowane, mają prawo do wypoczynku, relaksu i czasu wolnego od pracy.

Według Międzynarodowego Biura Turystyki Społecznej (BITS), którego Polska jest członkiem od 2007 roku, na zasadach członka prawa publicznego, turystyka społeczna oznacza „wszelkie koncepcje i zjawiska związane z udziałem w turystyce grup społecznych o niskich dochodach, możliwym dzięki dokładnie określonym instrumentom socjalnym”.

Według Komisji Europejskiej „turystyka społeczna to działalność organizowana w niektórych państwach przez stowarzyszenia, spółdzielnie i związki zawodowe, której celem jest zapewnienie możliwości podróżowania jak największej liczbie osób, a w szczególności osobom należącym do najmniej uprzywilejowanych grup społeczeństwa”.

Turystyka jest prawem powszechnym, które powinniśmy starać się zapewnić wszystkim osobom, podejmując działania na rzecz likwidacji lub ograniczenia barier uniemożliwiających zainteresowanym osobom korzystanie z przysługującego im prawa do turystyki. Turystyka społeczna obejmuje wszystkie inicjatywy zapewniające dostęp do turystyki osobom o szczególnych potrzebach, przynosząc równocześnie korzyści społeczne i gospodarcze różnym sektorom, działaniom, grupom i obszarom. Obecnie liczba osób udających się na wakacje znacznie wzrosła w wyniku upowszechnienia się turystyki jako takiej w całym społeczeństwie, nadal jednak istnieją grupy, które z różnych powodów nie mogą korzystać z wyjazdów wakacyjnych. Najczęstszą przeszkodą na drodze do upowszechnienia tego prawa jest brak środków finansowych.

Turystyka spełnia znaczącą rolę, zarówno w sferze społecznej, jak i gospodarczej. Jest dziedziną, która ma wpływ na rozwój gospodarki, a także zaspokaja społeczne potrzeby w zakresie zagospodarowania czasu wolnego, ma wpływ na kondycję zdrowotną i ekonomiczną oraz poziom kultury społeczeństwa. Interdyscyplinarny charakter turystyki wpływa na rozwój innych sektorów gospodarki, szczególnie na usługi i infrastrukturę. O znaczeniu i randze turystyki świadczą m. in. wielkość ruchu turystycznego, ilość miejsc pracy w turystyce i generowanych dzięki niej miejscach pracy w innych sektorach, wielkość wpływów dewizowych z turystyki oraz wydatki ponoszone przez turystów. Turystyka i ruch turystyczny stanowi sektor mogący w istotny sposób wspomóc realizację ważnych programów rządowych, w szczególności przyczyniając się do stymulowania przekształceń strukturalnych i rozwoju międzynarodowego. Turystyka przyczynia się do walki z bezrobociem, zwiększania dochodów regionów recepcyjnych, „nakręcania” gospodarki.

Zakres turystyki społecznej:

Wychowawcza rola turystyki.

Turystyka i krajoznawstwo wyposażają młodego człowieka w zasób podstawowej wiedzy o własnym regionie. Umożliwiają kontakt z reprezentantami kultury lokalnej, twórcami i artystami ludowymi i uczestnikami wydarzeń historycznych. Ułatwiają poznawanie dorobku historyczno - kulturowego zabytków architektury, miejsc pamięci narodowej, parków narodowych i krajobrazowych. Uprawianie turystyki powoduje zmiany świadomości społecznej i w systemie wartości oraz rozszerzenie horyzontów myślowych. Krajoznawstwo wytwarza bliskie więzi ze środowiskiem lokalnym i pozwala na zrozumienie różnorakich przynależności człowieka. Rozwija wartości rodzinne, które związane są z wartościami kulturowymi wspólnoty lokalnej. Wiedza o własnym regionie jest podstawą akceptacji rodzinnego dziedzictwa kulturowego. To z kolei jest drogą do poznawania innych kultur. Turystyka i krajoznawstwo są doskonałą lekcją tolerancji, odmienności kulturowej i życzliwości dla drugiego człowieka. Służą rozwijaniu postaw patriotycznych, budzą zainteresowanie światem, wdrażają do przestrzegania zasad ochrony środowiska, zwiększają zainteresowanie własną tożsamością.

Odpowiednie treści dot. kształtowania tożsamości kulturowej, regionalnej i europejskiej, kształtowania i rozwijania postaw prozdrowotnych dzieci i młodzieży uwzględnione są w obowiązującej podstawie programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego (Dz. U. z 2002 r. Nr. 51, poz. 458 z późn. zm.) i w nowej podstawie programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (zwanej dalej podstawą), która obowiązuje w polskich szkołach od września 2009 r. W podstawie programowej kształtowanie tożsamości kulturowej, regionalnej i europejskiej pojawia się przede wszystkim w edukacji społecznej na etapie edukacji wczesnoszkolnej, natomiast w II etapie edukacyjnym w przedmiocie historia i społeczeństwo, gdzie wyraźny nacisk został położony m.in. na poruszanie zagadnień „małej ojczyzny”, ojczyzny, wspólnoty europejskiej. Szczególnie zaleca się rozwijanie w uczniu ciekawości świata, motywowanie do jego aktywnego poznawania, wprowadzanie ucznia w tradycję i sferę wartości narodowych oraz kształtowanie postawy otwartości wobec innych kultur. W kolejnym etapie edukacyjnym podstawa programowa określa budowanie świadomości językowej, oraz życia społecznego, integracji europejskiej oraz funkcjonowania Polski w Unii Europejskiej.

Społeczna rola turystyki. Wkład turystyki w integrację społeczną.

Turystyka w istotny sposób przyczynia się do integracji społecznej oraz ułatwia kontakt z innymi kulturami, miejscami, zwyczajami, a w szczególności z ludźmi: bez podróży, wyjazdów wakacyjnych i turystyki nie byłyby możliwe spotkania, rozmowy oraz wzajemny szacunek oparty na podstawowej równości, z uwzględnieniem różnic kulturowych. Wymiana kulturalna oraz korzystanie z czasu wolnego mają istotne znaczenie dla osobistego rozwoju człowieka, co dotyczy zarówno turystów, jak i osób goszczących ich w swoim otoczeniu. Wymiana, którą zapewnia turystyka, jest szczególnie cenna w przypadku ludzi młodych, poszerzających swoje horyzonty intelektualne oraz wiedzę o świecie. W przypadku UE turystyka społeczna może stanowić skuteczny instrument w procesie kształtowania Europy obywatelskiej.

Prozdrowotna rola turystyki.

Uprawianie turystyki nie tylko kształtuje postawę aktywnego stylu życia, ale także uczy pokonywania barier, niweluje obawy przed wysiłkiem, wykształcając postawę odwagi i siły wewnętrznej. Mechanizm utrwalenia danego wzoru zachowania od najwcześniejszych lat życia jest bazą służącą rozwojowi zachowań prozdrowotnych. W okresie dzieciństwa i młodości aktywność fizyczna jest naturalną potrzebą wynikającą z rozwoju psychofizycznego. W wieku starszym rola aktywności fizycznej polega na opóźnianiu procesów starzenia.

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015 (NPZ) został przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 15 maja 2007 r. Podstawą obecnej, podobnie jak poprzednich, wersji Narodowego Programu Zdrowia jest koncepcja promocji zdrowia zgodna z Kartą Ottawską Promocji Zdrowia (1986), definiującą promocję zdrowia jako: proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem przez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu.

Ustalono jeden długofalowy cel główny: „Poprawa zdrowia i związanej z nim jakości życia ludności oraz zmniejszenie nierówności w zdrowiu”. Cel ten winien być osiągnięty poprzez:

• kształtowanie prozdrowotnego stylu życia społeczeństwa,

• tworzenie środowiska życia, pracy i nauki sprzyjającego zdrowiu,

• aktywizowanie jednostek samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych do działań na rzecz zdrowia.

Dla osiągnięcia celu głównego wyodrębnionych zostało osiem celów strategicznych, sześć celów operacyjnych dotyczących czynników ryzyka i działań w zakresie promocji zdrowia,
w tym cel 4 dotyczący zwiększenia aktywności fizycznej ludności oraz cele operacyjne dotyczące wybranych populacji, w tym cel 9 mający na celu tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych. Każdy z tych celów stanowi zarys polityki zdrowotnej i głównych działań w obszarze określonym w nazwie celu. Zadania wymienione w poszczególnych celach operacyjnych, stanowią podstawę do budowania szczegółowych programów, realizowanych przez różne podmioty i na różnych poziomach. Zadania te uznano za priorytetowe. Mogą być one jednak uzupełniane i modyfikowane, w zależności od potrzeb i możliwości lokalnych, gdyż NPZ jest programem otwartym i dynamicznym.

W uzasadnieniu wyboru celu 4 dotyczącego zwiększenia aktywności fizycznej ludności wskazano, że polskie społeczeństwo cechuje niska aktywność fizyczna. Można szacować, że zaledwie około 30% dzieci i młodzieży oraz 10% dorosłych uprawia formy ruchu, których rodzaj i intensywność obciążeń wysiłkowych zaspokajają potrzeby fizjologiczne organizmu. Jak wynika z analiz, podstawową przyczyną takiego stanu rzeczy jest niska świadomość
w zakresie potrzeb sportu i rekreacji. Zmianę tego stanu rzeczy mogą przynieść: programy uaktywniające społeczeństwo, promocja rekreacyjnej aktywności ruchowej, oddziaływanie na pozytywną ocenę walorów aktywności ruchowej. Sondaże pokazują, że zaangażowanie Polaków w różne formy aktywności ruchowej wzrosło wprawdzie w ciągu ostatnich dziesięciu lat, jednak nadal, w porównaniu z innymi krajami europejskimi, aktywność ta jest sporadyczna i niesystematyczna.

Oczekuje się, że realizacja zadań zaprojektowanych w tym celu przyniesienie wymierne efekty do 2015 roku w postaci:

1. zaangażowania w różne formy aktywności ruchowej o określonej intensywności
i częstotliwości w czasie wolnym, co najmniej 60% dzieci i młodzieży oraz 35% dorosłych,

2. zapewnienia, co najmniej 80% gmin warunków do zwiększania aktywności ruchowej różnych grup ludności w miejscu zamieszkania.

Uzasadnieniem dla włączenia do Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007 - 2015 realizacji celu 9 mającego na celu tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych jest sytuacja demograficzna społeczeństwa polskiego. Według prognozy GUS, do 2010 roku udział osób starszych w łącznej liczbie ludności będzie zmieniał
się nieznacznie, w następnych latach wzrost będzie szybszy i w 2030 roku osiągnie poziom około 24%, co oznacza, że prawie co czwarty Polak będzie miał co najmniej 65 lat.
W miastach populacja osób starszych będzie większa niż na wsi. W ostatnich dziesięcioleciach w Europie wyraźnie zaznaczyła się tendencja starzenia się społeczeństw. W krajach europejskich co 7 osoba jest w wieku powyżej 65 roku życia, podczas gdy liczba osób w przedziale 0-19 lat wyraźnie się zmniejsza. Odnotowywany jest również spadek przyrostu naturalnego oraz wydłużanie trwania życia, w związku z czym relatywny ciężar głównych grup zależnych w społeczeństwie, czyli dzieci, młodzieży i osób starszych przesuwa się wyraźnie w kierunku tych ostatnich. Problem starzenia się społeczeństw stał się tak ważny, że WHO w 2002 roku zaprezentowało w Madrycie Ramową Politykę Dotyczącą Aktywnego Starzenia się. Przyjęto również dwa dokumenty: Deklarację Polityczną i Międzynarodowy Plan Działania dot. Aktywnego Starzenia się. Oba zawierają przesłanie skierowane do społeczeństw świata, aby wzmacniały zachowania społeczne nakierowane na pełną akceptację i możliwości rozwoju osób starszych.

Oczekuje się, że realizacja zadań zaprojektowanych w tym celu przyniesie wymierne efekty do 2015 roku w postaci:

1. propagowania idei „aktywnego starzenia się”,

2. uzyskania przez osoby starsze poczucia pełni zdrowia, bezpieczeństwa i aktywnego uczestnictwa w życiu gospodarczym, kulturalnym, społecznym i politycznym,

3. zmniejszenia występowania niepełnosprawności, chorób przewlekłych i przedwczesnych zgonów w populacji osób powyżej 60 roku życia,

4. zmniejszenie rozpowszechnienia czynników ryzyka związanych z chorobami niezakaźnymi w populacji osób starszych.

Turystyka przynosi społeczeństwu rozliczne korzyści, nie tylko przez sam fakt wyjazdu na wakacje, lecz także ze względu na szczególny charakter tej formy rekreacji. Idea aktywizacji społeczeństwa do uprawiania turystyki wpisuje się również w zadania Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007 - 2015. Zwiększenie aktywności fizycznej przez turystykę niesie za sobą korzyści aktywnego trybu życia, zachowań prozdrowotnych oraz ciekawego zagospodarowania czasu wolnego. Turystyka społeczna wyraźnie sprzyja integracji, poszerzaniu wiedzy i osobistemu rozwojowi, dlatego też udział w niej należy uznać za wysoce pożądany i wart wsparcia ze strony państwa.

2. Beneficjenci turystyki społecznej w Polsce.

Podczas szczegółowego precyzowania grupy odbiorców działań podejmowanych w ramach turystyki społecznej ważne jest określenie przyczyn i skali absencji analizowanych potencjalnych odbiorców w turystyce, tj. dzieci i młodzieży, rodzin, osób niepełnosprawnych oraz osób starszych.

II. 1. Dzieci i młodzież.

Grupa dzieci i młodzieży, licząca ponad 9 mln osób do 19 roku życia, stanowić powinna rdzeń polskiej turystyki społecznej, ze względu nie tylko na przyszłościowy potencjał ekonomiczny - kształtowanie odpowiednich postaw konsumenckich, ale przede wszystkim na kształtowanie odpowiednich zachowań w zakresie wykorzystywania wolnego czasu oraz oddziaływania na zachowania w rodzinie. Turystyka dzieci i młodzieży może i powinna spełniać w Polsce ważną funkcję społeczno - ekonomiczną. Niesie ze sobą wartości, które odnoszą się do zdrowia i kondycji psychicznej i fizycznej dzieci i młodzieży, ich kultury, aktywności i dojrzałości społecznej, więzi międzyludzkich i poczucia patriotyzmu.

Aktywność turystyczna dzieci w 2008 r.

W 2008 roku w wyjazdach turystycznych uczestniczyło 46% dzieci w wieku do 14 lat, czyli o dwa punkty procentowe więcej niż w poprzednim roku i podobny odsetek jak w 2004 roku. W porównaniu z poprzednim rokiem zaobserwowaliśmy wzrost uczestnictwa w krajowych wyjazdach długookresowych i spadek uczestnictwa w wyjazdach krótkookresowych. Na co najmniej 5 dni wyjechało w 2008 roku 34% dzieci, czyli o dwa punkty procentowe więcej niż rok wcześniej i podobny odsetek jak w 2004 roku. W wyjazdach na 2-4 dni uczestniczyło 16% dzieci, czyli o jeden punkt procentowy mniej niż w 2007 roku i o sześć punktów mniej niż w 2004.

Najczęstszą formą wyjazdów dzieci na co najmniej 5 dni są wyjazdy na rodzinne wczasy: w 2008 roku wypoczywało w ten sposób 48% spośród wyjeżdżających dzieci. Co piąte dziecko wyjechało na wypoczynek do krewnych, w przybliżeniu co czwarte - na kolonie lub obozy. Głównymi organizatorami wyjazdów kolonijnych są szkoły, zakłady pracy rodziców i wyspecjalizowani organizatorzy. Na kolonie organizowane przez szkoły wyjechały dzieci z 44% gospodarstw domowych, z których wysyłano dzieci na kolonie. W ciągu ostatnich pięciu lat szkoła utrzymuje się na pozycji najważniejszego organizatora kolonijnych wyjazdów dzieci. W ostatnich latach obserwujemy spadek zainteresowania wyjazdami organizowanymi dla dzieci przez biura podróży i innych wyspecjalizowanych organizatorów (w 2008 r. skorzystało 17% dzieci wyjeżdżających na 5 dni lub dłużej; w 2004 r. - 23%). Znaczący udział w oferowaniu dzieciom letniego wypoczynku poza miejscem zamieszkania mają organizacje religijne (w 2008 r. - 11% korzystających) i młodzieżowe (w 2008 r. - 10% korzystających).

Obserwujemy bardzo duże zróżnicowanie uczestnictwa dzieci w wyjazdach turystycznych ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania i sytuację materialną rodziny: im większa miejscowość zamieszkania i im lepsza sytuacja materialna, tym wyższy poziom uczestnictwa w wyjazdach turystycznych. W 2008 roku dzieci z ponad 55% wiejskich gospodarstw domowych ani razu nie wyjechały poza miejsce zamieszkania i z prawie 40% gospodarstw domowych w miastach liczących powyżej 100 tys. mieszkańców. Również nigdzie nie wyjechały dzieci z ponad 60% gospodarstw domowych będących w złej sytuacji materialnej i z prawie 40% gospodarstw w dobrej sytuacji materialnej.

Aktywność turystyczna młodzieży w 2008 r.

Młodzież w wieku 15-19 lat to kategoria wiekowa, która charakteryzuje się najwyższym wskaźnikiem uczestnictwa w wyjazdach turystycznych. W 2008 roku uczestnictwo młodzieży w takich wyjazdach wynosiło 68%: było o jeden punkt procentowy wyższe niż w roku 2007 i o sześć punktów wyższe niż w 2004. Uczestnictwo w krajowych wyjazdach długookresowych było wyższe niż rok wcześniej (47% - wzrost o 5 pkt.), w krajowych wyjazdach krótkookresowych - niższe (27% - spadek o 5 pkt.). Podobnie jak w wypadku dzieci, uczestnictwo młodzieży w wyjazdach turystycznych jest różnicowane przez wielkość miejscowości zamieszkania i sytuację materialną. Młodzież zamieszkała w miastach liczących powyżej 100 tys. mieszkańców ponad 3,5-krotnie częściej uczestniczyła w wyjazdach zagranicznych niż zamieszkała na wsi. Młodzież z rodzin będących w dobrej sytuacji materialnej ponad czterokrotnie częściej uczestniczyła w krajowych wyjazdach długookresowych i krótkookresowych niż młodzież w złej sytuacji materialnej. Jako główne przyczyny nieuczestniczenia w wyjazdach turystycznych w 2008 roku najczęściej wskazywano względy ekonomiczne („nie stać mnie na taki wyjazd” - 52%), brak wykształconych potrzeb („nie miałem ochoty, nie jest mi to potrzebne” - 18%) i przyczyny organizacyjne („nie miałem dokąd wyjechać, nie miał mi kto zorganizować wypoczynku” - 12%).

W 2008 roku 12% młodzieży (wzrost) wyjeżdżającej na 5 i więcej dni skorzystało z oferty biur podróży, 68% (wzrost) uczestniczyło w wyjazdach organizowanych samodzielnie. Spadł odsetek młodzieży uczestniczącej w wyjazdach organizowanych przez szkoły, organizacje społeczne, zakłady pracy itp. (w 2008 r. - 26%; w 2007 r. - 38%); 93% uczestników wyjazdów długookresowych w wieku 15-19 lat wyjechało w lecie (wzrost), 16% na wiosnę (wzrost), 12% w zimie (spadek), 7% jesienią (bez zmian). 35% spośród nich wypoczywało nad morzem, w przybliżeniu co czwarty w górach, co piąty nad jeziorami. Częściej wyjeżdżano z rodzicami (36%) niż z innymi osobami z rodziny (26%) oraz z kolegami i koleżankami (32%).

Turystyka dzieci i młodzieży spełnia w Polsce ważną funkcję społeczno - ekonomiczną. Niesie ze sobą wartości, które odnoszą się do zdrowia i kondycji psychicznej i fizycznej dzieci i młodzieży, ich kultury, aktywności i dojrzałości społecznej, więzi międzyludzkich i poczucia patriotyzmu.

W 2009 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej umożliwiło dzieciom i młodzieży skorzystanie z letniego wypoczynku w ramach:

1. środków rezerwy celowej nr 34 „Sfinansowanie wypoczynku letniego dzieci z terenów wiejskich, pochodzących z rodzin o niskich dochodach”,

2. środków w ramach konkursu na realizację zadania publicznego „Organizacja
   w okresie letnich wakacji pobytu edukacyjnego dzieci Polaków zamieszkałych za granicą”,

3. środków na wypoczynek letni uwzględnionych w budżetach wojewodów.

Wydatkowanie środków rezerwy celowej nr 34 „Sfinansowanie wypoczynku letniego dzieci z terenów wiejskich, pochodzących z rodzin o niskich dochodach”.

W 2009 roku wysokość rezerwy nr 34 „Sfinansowanie wypoczynku letniego dzieci z terenów wiejskich, pochodzących z rodzin o niskich dochodach” wynosiła 3 000 000 zł. W ramach tej rezerwy zapewniono wypoczynek letni dzieci z terenów wiejskich, pochodzących z rodzin
o niskich dochodach (na ten cel przeznaczono 1 536 000 zł) oraz wypoczynek dzieci
i młodzieży z terenów dotkniętych powodzią (na ten cel przeznaczono 1 464 000 zł). W ramach rezerwy celowej, z wypoczynku skorzystało 2022 dzieci i młodzieży z terenów wiejskich, pochodzących z rodzin o niskich dochodach. 11 województw, które zgłosiły do Ministerstwa Edukacji Narodowej potrzeby finansowe związane z organizacją wypoczynku letniego dla tej grupy wydatkowało łącznie około 96 % całej kwoty przeznaczonej na ten cel.

Ponadto ze środków rezerwy celowej pokryto wypoczynek 1478 dzieci i młodzieży z terenów, które w 2009 roku dotknęła powódź. Poziom wykorzystania środków w odniesieniu do wypoczynku dzieci i młodzieży z obszarów wiejskich, z rodzin o niskich dochodach, w ramach tej rezerwy, sięgnął około 72 %.

Udział dzieci i młodzieży w wypoczynku był wolny od obowiązku wnoszenia przez rodziców opłat za uczestnictwo. Do głównych kryteriów wyboru uczestników należały: miejsce zamieszkania na wsi, dochód na członka rodziny dziecka nie przekraczający 351 zł netto, wiek dzieci od 7 do 15-16 lat. Część kuratoriów oświaty przy naborze wzięła również pod uwagę dzieci i młodzież: będące sierotami, wychowankami domów dziecka oraz innych placówek opiekuńczo - wychowawczych, a także z rodzin zastępczych, z rodzin wielodzietnych, z rodzin patologicznych i zagrożonych patologią, wymagające wsparcia finansowego, a będące szczególnie uzdolnione, które nie uczestniczyły w latach poprzednich w tego typu wypoczynku. Nabór uczestników wypoczynku był dokonywany przede wszystkim na podstawie danych otrzymanych od jednostek samorządu terytorialnego województwa - list uczestników sporządzonych przez gminne ośrodki pomocy społecznej mających na względzie dochód nieprzekraczający 351 zł netto na jedną osobę w rodzinie, o którym mowa w art. 8 ust. 1, pkt 2 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. W naborze udział brały również gminne zespoły ekonomiczno-administracyjne szkół oraz dyrektorzy szkół. W ramach przyjętej stawki (do 780 zł na jedno dziecko) sfinansowano koszty pobytu dziecka na kolonii, w tym wyżywienie, zakwaterowanie, dowóz uczestników kolonii, wynagrodzenie personelu pedagogicznego i obsługowego, koszty realizacji programu kulturalno-oświatowego, sportowo-rekreacyjnego, turystycznego, edukacyjnego, koszty ubezpieczenia, itp. Rodzice wyposażali dzieci w niezbędną odzież, obuwie, przedmioty higieny osobistej. Jeżeli sytuacja materialna rodziców nie pozwalała na zapewnienie ww. przedmiotów - organizator wypoczynku miał obowiązek zapewnić pomoc w tym zakresie

(w wielu przypadkach organizatorzy deklarowali konkretną kwotę w kosztorysie oferty na tzw. wyprawkę dla dzieci).

Programy kolonii zakładały takie programy wychowawcze i formy ich realizacji by wykorzystując walory miejscowości uczestnicy mogli nabywać nowe umiejętności. Wszystkie organizowane formy letniego wypoczynku miały charakter uczenia się poprzez działanie i zabawę. Udział w przedsięwzięciach związanych z realizacją zadań sprzyjał kształtowaniu postaw prospołecznych takich jak: współdziałanie w grupie, komunikowanie się, podejmowanie decyzji, odpowiedzialność za siebie i innych, asertywność. Inne cele zakładały również: kształtowanie postaw patriotycznych i obywatelskich, zaangażowanie i uspołecznienie; kształtowanie emocjonalnego stosunku do ziemi ojczystej; poznanie historii regionu, rozwijanie umiejętności współżycia społecznego i samorządności, kształtowanie pożądanych społecznie zasad i norm zachowania się, szczególnie w stosunku do osób młodszych i słabszych; uczenie szacunku do osób starszych, kolegów i samego siebie; kształtowanie nawyków kulturalnego spędzania wolnego czasu; umożliwianie uczestnictwa w zajęciach kulturalnych, rozwijanie twórczości, nauka zdrowych zasad rywalizacji w zespole, nauka racjonalnej organizacji pracy, dokładności i sumienności; kształtowanie postaw do samodoskonalenia, stwarzanie warunków do rozwijania zainteresowań, sprawności fizycznej i umiejętności sportowych, stwarzanie optymalnych warunków do beztroskiej, wesołej, kulturalnej zabawy oraz wypoczynku. W większości wypoczynek miał charakter sportowo - rekreacyjny, turystyczno - poznawczy, kulturalno - edukacyjny lub profilaktyczno - zdrowotny. W przypadku niektórych województw program dopasowano bezpośrednio do potrzeb uczestników, którzy mieli możliwość wyboru warsztatów i zajęć, w których chcą uczestniczyć. Największym powodzeniem cieszyły się zajęcia z turystyki aktywnej - piesze rajdy, wycieczki górskie - przygotowywane tak, by kolonista potrafił posługiwać się mapą, umiał zaplanować trasę, poznał obowiązujące regulaminy i zasady turystyki. Ten rodzaj wypoczynku zakładał również gry i zabawy terenowe uczące orientacji w terenie, posługiwania się mapą i kompasem, rozwijających umiejętności sportowe i kreatywność. Zawsze łączono to z poznaniem najbliższego regionu, okolicy i miejsca pobytu. Bardzo dobre efekty wychowawcze osiągano poprzez realizację zajęć fotograficznych, plastycznych i tanecznych. Dużo emocji wzbudziła realizacja tematyki związanej z przygotowaniem sztuk teatralnych w tym opracowanie scenariusza, scenografii i reżyseria przedstawień. W wielu przypadkach młodzi uczestnicy kolonii mogli uczestniczyć w zajęciach warsztatowych dotyczących ekologii, fotografii, ale też plastycznych i artystycznych podczas których uprawiano haft, tkactwo artystyczne, wikliniarstwo, ceramikę. Na koloniach obecni byli nierzadko również psychologowie i terapeuci, których obecność była istotna głównie ze względu na dzieci i młodzież z rodzin dysfunkcyjnych.

Wykorzystanie całej rezerwy nr 34 w 2009 roku wyniosło łącznie 2 540 907,68 zł, co stanowi 85% zaplanowanych środków.

II. 2. Rodziny.

Gospodarstwo domowe jest podstawową jednostką organizacji społeczeństw - to w ramach gospodarstw kształtowane są materialne podstawy bytu jednostek oraz przekazywane systemy wartości i wzorce zachowań. Prawidłowość ta dotyczy również zachowań turystycznych. W październiku 2009 roku Główny Urząd Statystyczny przeprowadził kolejne badanie modułowe gospodarstw domowych, poświęcone problematyce turystyki i wypoczynku. Wśród podstawowych celów badania wymienić należy: poznanie sposobów spędzenia czasu przeznaczonego na wypoczynek, preferowanych przez członków badanych gospodarstw domowych, poznanie planów urlopowych, ocenę stopnia uczestnictwa gospodarstw domowych i ich członków w wyjazdach turystycznych, oszacowanie poziomu wydatków przeznaczonych na ten cel, a także próbę wyjaśnienia powodów nieuczestniczenia w wyjazdach turystycznych. Zadaniem GUS było też ustalenie poziomu wyposażenia gospodarstw domowych w sprzęt turystyczny i oszacowanie wydatków poniesionych w ostatnim roku na zakup i konserwację tego sprzętu. Badanie dotyczyło wyjazdów w okresie 1 X 2008 r. - 30 IX 2009 r.

Uczestnictwo gospodarstw domowych w wyjazdach turystycznych.

Z zebranych danych wynika, że 55,8% gospodarstw domowych wykazało aktywność turystyczną w badanym okresie. Jest to wynik nieznacznie wyższy od uzyskanego w poprzedniej edycji badania (w 2005 r. odsetek ten wyniósł 52,7%). Należy tu zwrócić uwagę na fakt, iż wyraźny wpływ na całokształt uczestnictwa rodziny w ruchu turystycznym miały dzieci i młodzież, które w tym zakresie wiodły prym pośród członków rodziny. Na podstawie wyników badania można zaobserwować dość znaczne różnice w aktywności turystycznej członków gospodarstw domowych w zależności od typu wyjazdu. Zdecydowanie największym zainteresowaniem cieszyły się wyjazdy długoterminowe (trwające 5 i więcej dni) w kraju - uczestniczyli w nich członkowie 33,8% gospodarstw. Na drugim miejscu znalazły się wyjazdy krajowe krótkoterminowe (trwające 2-4 dni), które odnotowano w 30,9% gospodarstw. Wyjazdy zagraniczne były zdecydowanie mniej popularne. W wyjazdach zagranicznych połączonych z noclegiem (czyli trwających co najmniej 2 dni lub dłużej) uczestniczyli członkowie 12,2% gospodarstw domowych. Jako przyczynę braku aktywności turystycznej przedstawiciele gospodarstw domowych podawali najczęściej brak środków finansowych, brak zainteresowania wyjazdem, stan zdrowia. Marginalne znaczenie miały natomiast takie przyczyny, jak: brak urlopu, oddelegowania służbowego, czy wykorzystywanie urlopu na pracę zarobkową.

Aktywność turystyczna członków gospodarstw domowych.

Z danych zebranych w trakcie badania wynika, że w okresie 1.10.2008 r.- 30.09.2009 r. aktywność turystyczna netto (tj. odsetek osób uczestniczących w przynajmniej jednej podróży turystycznej w badanym okresie) mieszkańców Polski kształtowała się następująco: 23,7% osób uczestniczyło w krajowych podróżach krótkotrwałych, 25,3% w krajowych podróżach długotrwałych (wakacyjnych), a w trwających co najmniej 2 dni podróżach zagranicznych - 7,7%. Na jedną osobę uczestniczącą w podróżach krajowych krótkotrwałych przypadało średnio 2,8 podróży, w przypadku krajowych podróży wakacyjnych wskaźnik ten wynosił 1,3, a w zagranicznych podróżach długotrwałych - 1,2. Większość osób podejmuje tylko jedną podróż wakacyjną krajową lub zagraniczną w ciągu roku i około 2 do 3 podróży krajowych krótkotrwałych. Największa aktywność turystyczna netto w zakresie krajowych podróży długotrwałych cechuje osoby w wieku 7-14 lat (38%), natomiast w podróżach zagranicznych - osoby w wieku 25-44 lata (10%). We wszystkich badanych rodzajach podróży turystycznych zdecydowanie najrzadziej uczestniczą osoby starsze w wieku ponad 65 lat. W okresie objętym badaniem zaledwie 3% z nich odbyło podróż zagraniczną.

Cele podróży.

Podróże, których głównym celem jest wypoczynek, rekreacja i wakacje były zdecydowanie najczęściej wymieniane w ramach krajowych podróży wakacyjnych (59%) i podróży zagranicznych (42,5%). Jako główny cel wyjazdu był też wskazywany w 34% podróży krajowych krótkotrwałych. W przypadku podróży wakacyjnych w kraju zdecydowanie najbardziej popularne były wyjazdy nad morze (42,4%), na drugim miejscu wymieniano obszary górskie (15,9%), a w dalszej kolejności obszary wiejskie (14,9%) oraz miejscowości turystyczne (13,4%). W odniesieniu do podróży zagranicznych preferencje wyjeżdżających były podobne: tereny nadmorskie wskazało 35,8%, miejscowości turystyczne - 31,2%, góry - 7%. Stosunkowo dużą popularnością cieszyły się stolice i aglomeracje miejskie jako miejsca wypoczynku - wymieniło je 9,5% wyjeżdżających.

Najpopularniejszym okresem podejmowania krajowych podróży wakacyjnych w celach wypoczynkowych były lipiec (miało wtedy miejsce 44,7% tego typu podróży odbytych w badanym okresie) i sierpień (33,9%). Z miesięcy zimowych najczęściej wymieniany był luty (2,6%), ale generalnie wypoczynek zimowy w kraju nie jest bardzo popularny. W przypadku wyjazdów zagranicznych sezonowość wyjazdów jest nieco mniej wyraźna - na lipiec przypadało 34% podróży, na sierpień - 26,8%, a sporą popularnością cieszyły się także czerwiec (12,4%) i wrzesień (10,3%).

Podróże, których głównym celem jest zwiedzanie cieszyły się znacznie mniejszą popularnością, zwłaszcza w przypadku wyjazdów krajowych. Stanowiły główny cel zaledwie 2,9% podróży wakacyjnych i 4,1% wyjazdów krótkotrwałych. W przypadku wyjazdów zagranicznych zainteresowanie tego typu podróżami było zdecydowanie większe, ponieważ jako główny cel podróży wskazało je 17,3% wyjeżdżających. Wyjazdy w celu uprawiania turystyki kwalifikowanej miały znaczenie marginalne - jako główny cel zadeklarowano go w odniesieniu do 1% krajowych podróży wakacyjnych, 1,7% krajowych podróży krótkotrwałych i 2,8% zagranicznych.

Wykorzystywane usługi.

Podstawowy rodzaj usług nabywanych w związku z podróżami stanowią usługi noclegowe. Konsekwencją opisanych zachowań turystycznych Polaków jest nieproporcjonalnie małe w stosunku do aktywności turystycznej korzystanie z komercyjnej bazy noclegowej. Zdecydowanie najczęściej wykorzystywanym miejscem noclegów były mieszkania krewnych i znajomych. Dotyczy to zwłaszcza krótkotrwałych podróży turystycznych w kraju.

Obok usług noclegowych drugim podstawowym elementem rynku turystycznego są usługi związane z pośrednictwem i organizacją wyjazdów. Zgodnie z prawidłowościami obserwowanymi we wszystkich krajach, także w Polsce, usługi te najczęściej wykorzystywane są w przypadku podróży wakacyjnych za granicę.

Porównanie odpowiedzi uzyskanych w trakcie opisywanego badania z wynikami poprzedniego, obejmującego okres 1.10.2004 r.-30.09.2005 r., nie ujawnia zasadniczych różnic co do popularności poszczególnych celów podróży. Niemniej można wskazać pewne interesujące zmiany:

• nastąpił wyraźny wzrost udziału podróży wypoczynkowych w krajowych podróżach krótkotrwałych (z 24% do 33,7%), czemu towarzyszył spadek udziału podróży w celu odwiedzin krewnych i znajomych,

• wzrosło znaczenie wakacyjnych podróży krajowych w celach zdrowotnych (z 3,7% do 6,1%),

• zwiększyło się zainteresowanie podróżami zagranicznymi w celu uprawiania turystyki kwalifikowanej ( z 1,3% do 2,8%),

• zmniejszył się udział podróży w interesach w ogólnej liczbie podróży zagranicznych (z 7,6% do 4,7%),

• zaobserwowano nieznaczne zmniejszenie koncentracji wakacyjnych podróży krajowych w lipcu i sierpniu połączone z lekkim wzrostem ich udziału w czerwcu i wrześniu,

• wyraźnie wzrosła popularność wyjazdów zagranicznych we wrześniu. W miesiącach zimowych (styczeń-marzec) odnotowano zmniejszenie udziału wyjazdów turystycznych w odniesieniu do wszystkich typów podróży, najsilniejsze w przypadku krajowych podróży krótkotrwałych.

Znaczenie rodziny dla turystyki społecznej jest kluczowe, gdyż proponowane w jej ramach działania wiążą się bezpośrednio z polityką m.in. przeciwdziałania patologiom oraz wykluczeniu społecznemu, dotykającemu wszystkich członków rodziny.

W 2008 r. w gospodarstwach domowych przeciętny miesięczny nominalny dochód rozporządzalny na osobę wyniósł około 1046 zł i był realnie wyższy o 8,0 % od dochodu z roku 2007. Wzrost realnego poziomu dochodów odnotowano we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych. Największy wzrost realnego poziomu dochodów wystąpił w gospodarstwach pracowników, natomiast najmniejszy w gospodarstwach rolników. W 2008 r. poziom przeciętnych miesięcznych nominalnych wydatków w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na osobę wyniósł około 905 zł, w tym na towary i usługi konsumpcyjne około 865 zł. Wydatki ogółem, w ujęciu realnym, jak i wydatki na towary i usługi konsumpcyjne były wyższe niż w roku poprzednim o 7,1%. Realny wzrost wydatków zanotowano we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych.

W gospodarstwach domowych realna wartość dochodu rozporządzalnego na osobę wzrosła o 8,0%. Wzrost realnego poziomu dochodów odnotowano we wszystkich grupach społeczno-ekonomicznych, w tym największy - w gospodarstwach domowych pracowników (o 10,3%). W następnej kolejności były gospodarstwa emerytów (o 4,7%), pracujących na własny rachunek (o 3,4 %) i rencistów (1,1%), natomiast w gospodarstwach rolników wzrost był minimalny (0,4%).

Najwyższy przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na gospodarstwo domowe w 2008 r. osiągnęły gospodarstwa pracujących na własny rachunek - ok. 4439 zł. W gospodarstwach rolników wyniósł on ok. 3816 zł, pracowników - ok. 3527 zł, a emerytów - ok. 2067 zł. Najniższym dochodem rozporządzalnym dysponowały gospodarstwa rencistów - ok. 1545 zł.

Czynnikiem istotnie różnicującym poziom, dynamikę i strukturę dochodów gospodarstw domowych jest miejsce zamieszkania tych gospodarstw. Zróżnicowana dynamika rozwoju gospodarczego poszczególnych województw ma decydujący wpływ na poziom i tempo zmian dochodów ludności różnych rejonów Polski. W 2008 r. w sześciu województwach gospodarstwa domowe dysponowały dochodami wyższymi od przeciętnej krajowej. Były to gospodarstwa z województw: mazowieckiego, dolnośląskiego, pomorskiego, opolskiego, lubuskiego i zachodniopomorskiego. Przeciętna miesięczna wartość dochodu rozporządzalnego na osobę była najwyższa w woj. mazowieckim - ok. 1336 zł, zaś najniższa w woj. podkarpackim i wynosiła ok. 791 zł na osobę w gospodarstwie domowym (o 24,3% niższa od średniej krajowej).

Różnice dochodowe uwidaczniają się również pomiędzy mieszkańcami miast i wsi. W 2008 r. dochód rozporządzalny na osobę w rodzinie wiejskiej był o ok. 30% niższy od dochodu na osobę w rodzinie miejskiej (przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach zamieszkujących wieś wyniósł ok. 836 zł, a w miastach ok. 1176 zł). Różnice te wynikają nie tylko z wysokości dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa, ale są również związane z większą, w porównaniu do miast, liczbą osób wchodzących w skład gospodarstw zamieszkujących wieś, co zdecydowanie wpływa na poziom dochodów w przeliczeniu na osobę.

Poniżej przeciętnej krajowej (o ok. 15,2%) kształtował się również poziom miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwach domowych, które miały w swoim składzie osobę niepełnosprawną. Przeciętny dochód rozporządzalny wynosił w tych gospodarstwach ok. 887 zł na osobę, podczas gdy w gospodarstwach nie mających w swoim składzie osób niepełnosprawnych wynosił ok. 1093 zł na 1 osobę. W przypadku gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi przeciętny dochód rozporządzalny był o ok. 18,9% niższy niż w gospodarstwach bez osób niepełnosprawnych.

Poniżej przeciętnej krajowej kształtował się poziom miesięcznych wydatków na osobę w gospodarstwach domowych, które miały w swoim składzie osobę niepełnosprawną. Przeciętne miesięczne wydatki wyniosły w tych gospodarstwach ok. 781 zł na osobę, podczas gdy w gospodarstwach nie mających w swoim składzie osób niepełnosprawnych wyniosły ok. 942 zł na osobę. W przypadku gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi było to o około 13,7% poniżej średniej krajowej i o około 17,1% mniej w porównaniu z gospodarstwami bez osób niepełnosprawnych.

II. 3. Osoby niepełnosprawne.

Spis powszechny ludności jest jedynym badaniem, którego wyniki pozwalają ustalić pełną liczbę osób niepełnosprawnych oraz umożliwiają szczegółową charakterystykę tej grupy ludności. Ostatnie pełne badanie liczby i struktury osób niepełnosprawnych przeprowadzono w ramach Narodowego Spisu Powszechnego 2002 r. W spisie uzyskano bogatą charakterystykę tej grupy ludności według cech demograficzno-społecznych w powiązaniu z sytuacją ekonomiczną i mieszkaniową. W 2002 roku liczba osób niepełnosprawnych wynosiła 5456,7 tys., co stanowiło 14,3% ogółu ludności kraju. (z tego 4450,1 tys. osób niepełnosprawnych prawnie) Oznacza to, że co siódmy mieszkaniec Polski był osobą niepełnosprawną.

W podziale na grupy wiekowe niepełnosprawnych było:

- w wieku 0-14 lat - 184,2 tys. osób tj. 2,7% osób tej grupy wiekowej,

- w wieku 15-64 lata - 3222,2 tys. osób tj.12,2% osób tej grupy wiekowej,

- w wieku powyżej 65 lat tj. 2050,3 tys. osób tj.42.2% osób tej grupy wiekowej.

Zdecydowana większość osób niepełnosprawnych - 84% - utrzymuje się głównie ze świadczeń społecznych: rent, emerytur i zasiłków. Jedynie dla 8% tej populacji główne źródło utrzymania stanowi praca, zaś kolejne 8% pozostaje na utrzymaniu innych osób, nie posiadając własnych środków na przeżycie.  Prawie połowa osób niepełnosprawnych  legitymuje się co najwyżej wykształceniem podstawowym, a to dodatkowo powoduje trudności z wejściem na rynek pracy i utrzymaniem zatrudnienia. Ale istnieje wysoka dynamika poprawy wykształcenia osób niepełnosprawnych, nie ustępująca pod tym względem grupie osób sprawnych.

W zakresie segmentu osób niepełnosprawnych należy zwrócić uwagę, iż jest to grupa społeczna wysoce niesamodzielna i wymagająca wsparcia. Obecnie otrzymuje ona różnorakie wsparcie, w tym w zakresie wypoczynku rehabilitacyjnego dla osób niepełnosprawnych oraz opiekunów.

Uregulowania prawne dotyczące działań na rzecz osób niepełnosprawnych,
w tym w zakresie wspierania ich integracji społecznej, zawarte zostały w ustawie z dnia
27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr. 123, poz. 776, z późn. zm.) i w aktach wykonawczych do tej ustawy [m. in. w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie określenia rodzajów zadań powiatu, które mogą być finansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (Dz. U. Nr. 96, poz. 861) oraz w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 listopada 2007 r. w sprawie turnusów rehabilitacyjnych (Dz. U. Nr. 230, poz. 1694)].

Najwięcej ustawowych zadań związanych z rehabilitacją zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych realizowanych jest przez powiaty. Do tych zadań na poziomie powiatu należy m. in. udzielanie dofinansowania do:

• uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów w turnusach rehabilitacyjnych (np. rekreacyjno-sportowych i sportowych, usprawniająco-rekreacyjnych), przyznawanego indywidualnym osobom niepełnosprawnym,

• organizacji sportu, rekreacji i turystyki dla osób niepełnosprawnych, przyznawanego osobom prawnym i jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej, prowadzącym działalność na rzecz osób niepełnosprawnym przez okres co najmniej 2 lat przed dniem złożenia wniosku.

Jedną z podstawowych form aktywności wspomagającej proces rehabilitacji społecznej jest uczestnictwo osób niepełnosprawnych w turnusach rehabilitacyjnych, tj. w zorganizowanych formach aktywnej rehabilitacji połączonych z elementami wypoczynku, których celem jest ogólna poprawa psychofizycznej sprawności oraz rozwijanie umiejętności społecznych uczestników, między innymi przez nawiązywanie kontaktów społecznych, realizację zainteresowań, a także przez udział w innych zajęciach przewidzianych programem turnusu. Turnusy rehabilitacyjne są najbardziej popularną wśród osób niepełnosprawnych formą rehabilitacji społecznej. Osoby niepełnosprawne, które spełnią kryteria dochodowe określone w powołanej wyżej ustawie, mogą ubiegać się w powiatowych centrach pomocy rodzinie o dofinansowanie kosztów uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym. Wysokość dofinansowania uzależniona jest od stopnia niepełnosprawności, wieku oraz sytuacji dochodowej wnioskodawcy. O dofinansowanie pobytu na turnusie rehabilitacyjnym w 2009 r. ubiegało się 185.890 osób niepełnosprawnych i 61.851 opiekunów tych osób, a skorzystało z niego 93.005 osób, a więc 50% wnioskujących (49.495 osób dorosłych i 15.697 dzieci i młodzieży) oraz 27.813 opiekunów (14.943- osób dorosłych i 12.870 - dzieci i młodzieży). Mieszkańcy wsi stanowili ok. 22% wszystkich uczestników turnusów rehabilitacyjnych dofinansowywanych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Na tę formę rehabilitacji samorządy wydały 62.899.012 zł. tj. 10% ogółu posiadanych środków PFRON.

Rok 2009 był kolejnym, w którym środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, będące w dyspozycji samorządów powiatowych, były przeznaczane na dofinansowanie organizacji sportu, kultury, rekreacji i turystyki dla osób niepełnosprawnych.

O dofinansowanie ze środków Funduszu organizacji sportu, kultury, rekreacji i turystyki dla osób niepełnosprawnych mogą ubiegać się osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, jeżeli działalność na rzecz osób niepełnosprawnych prowadzą co najmniej przez okres 2 lat przed dniem złożenia wniosku, udokumentują zapewnienie odpowiednich do potrzeb osób niepełnosprawnych warunków technicznych i lokalowych do realizacji zadania oraz udokumentują posiadanie środków własnych lub pozyskanych z innych źródeł na sfinansowanie przedsięwzięcia w części nie objętej dofinansowaniem ze środków Funduszu. Wysokość dofinansowania ze środków PFRON realizacji zadania może wynosić do 60% kosztów przedsięwzięcia.

W ramach tego zadania organizatorzy przedsięwzięć złożyli 7.055 wniosków
na ogólną kwotę 41.410.625,00 zł. Starostowie podpisali 4.108 umów na łączną kwotę 13.042.319,00 zł. Ostatecznie samorządy na wykonanie tego zadania w 2009 r. wykorzystały środki w kwocie 12.323.482,00 zł (2% ogółu środków) na rzecz 264.467 osób niepełnosprawnych, z czego kwota 3.351.446,00 zł na rzecz 81.872 osób niepełnosprawnych została wypłacona jednostkom sektora finansów publicznych, a dofinansowanie w wysokości 8.972.036,00 zł na rzecz 182.596 osób niepełnosprawnych - jednostkom spoza tego sektora
(głównie organizacjom pozarządowym). Pomoc finansowa ze środków Funduszu dotyczyła imprez zorganizowanych dla 264.467 osób niepełnosprawnych, w tym dla 64.171 dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. W tych imprezach uczestniczyło 67.734 niepełnosprawnych mieszkańców wsi.

Ponadto istnieje możliwość uzyskania dofinansowania ze środków PFRON w ramach zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych realizowanych przez fundacje i organizacje pozarządowe na zlecenie samorządu województwa lub powiatu. W ramach tych zadań istnieje możliwość dofinansowania m.in. organizacji lokalnych, regionalnych i ogólnopolskich imprez kulturalnych, sportowych, turystycznych i rekreacyjnych dla osób niepełnosprawnych; promowanie aktywności osób niepełnosprawnych w różnych dziedzinach życia społecznego i zawodowego. W 2009 r. na finansowanie tych przedsięwzięć przeznaczono kwotę 5.362.902 zł.

II. 4. Osoby starsze.

W ostatnich latach obserwowany jest także dalszy wzrost liczby osób starszych, w wieku emerytalnym (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej). Udział tej grupy ludności w ogólnej populacji wynosi 16,3% (w 2000 r. - prawie 15%, a w 1990 r. niespełna 13%). Szacuje się, że w końcu 2008 r. ludność w wieku poprodukcyjnym liczyła ok. 6,2 mln osób wobec 5,7 mln w 2000 r. i 4,9 mln w 1990 r. Obserwowana od początku lat 90-tych poprawa sytuacji w zakresie umieralności korzystnie wpływa na długość trwania życia Polaków.

3. Turystyka społeczna w Unii Europejskiej. Programy Unii Europejskiej dotyczące rozwoju turystyki społecznej.

Turystyka to obszar działalności charakteryzujący się jednym z najwyższych potencjałów generowania wzrostu gospodarczego i zatrudnienia w UE. Turystyka przyczynia się również do rozwoju społeczno-ekonomicznego oraz integracji na obszarach wiejskich, peryferyjnych lub słabiej rozwiniętych. W 2006 roku sama turystyka w jej podstawowym rozumieniu wypracowała około 5% PKB Unii Europejskiej. Rynek ten to ponad 1,8 miliona firm, które zatrudniają bezpośrednio około 9,7 miliona osób, co stanowi 5,2% ludności czynnej zawodowo. Jednakże pośredni udział turystyki w PKB jest znacznie wyższy: turystyka wraz z powiązanymi sektorami wytwarza w sposób pośredni ponad 10% PKB UE i daje ponad 12% całkowitego zatrudnienia. Tempo tworzenia nowych miejsc pracy w turystyce jest wyższe od średniej dla całej europejskiej gospodarki. W ciągu ostatniego dziesięciolecia, roczna stopa wzrostu zatrudnienia w sektorze turystyki prawie cały czas była wyższa od stopy wzrostu zatrudnienia ogółem.

W statystykach przyjazdów turystycznych z zagranicy Unia Europejska konsekwentnie zajmuje pierwsze miejsce wśród najliczniej odwiedzanych miejsc na świecie. W roku 2007 w UE zanotowano 380 milionów przyjazdów turystycznych z zagranicy, co stanowiło 42% całkowitej liczby wizyt turystów zagranicznych w skali świata. Dochód generowany przez turystów zagranicznych w skali całej UE w 2007 r. wyniósł aż 75,6 miliarda euro.

Unia Europejskiej to również ważne źródło ruchu turystycznego: w roku 2008 liczba wyjazdów osób zamieszkałych w UE, niezależnie od celu podróży i długości pobytu, przekroczyła miliard (1,4 miliarda wyjazdów). Pod względem wydatków związanych z turystyką UE zajmuje pierwsze miejsce w skali globalnej, z kwotą 94,2 miliarda euro wydanych przez obywateli wspólnoty w roku 2007.

Jednakże w celu zachowania roli i pozycji UE jako obszaru numer jeden w wyjazdach turystycznych w skali świata, europejska turystyka powinna na bieżąco dostosowywać się do coraz większej liczby wyzwań (takich jak np. zdolność unijnych firm turystycznych do wdrażania nowoczesnych rozwiązań i technologii, zwiększenie konkurencyjności w skali międzynarodowej, itd.). Działania takie muszą być podjęte, by uniknąć utraty udziałów w rynku w stosunku do innych regionów świata. Jednocześnie ważne będzie wzmocnienie atrakcyjności europejskich ośrodków dla turystów z samej UE, którzy stanowią 85-90% zagranicznych turystów w UE. Przyczyni się to również do umocnienia poczucia europejskiego obywatelstwa. 

Podobnie jak wszystkie sektory gospodarki, turystyka dotknięta została przez ostatnie spowolnienie ekonomiczne, ale okazała się przy tym jedną z branż najbardziej odpornych na kryzys. Dwa badania Eurobarometru dotyczące turystyki, przeprowadzone w 2009 r. wykazały, iż europejscy turyści nadal podróżują, choć ich możliwości często muszą zostać dostosowane do okoliczności. Podkreśla to fakt, że w ciągu ostatnich dekad turystyka stała się istotnym nawykiem obywateli Europy. I tak w 2008 r. 53,9% ludności UE (w wieku 15 lat lub więcej) odbyło przynajmniej jedną wakacyjną podróż z co najmniej czterema noclegami w Europie lub poza nią.

W roku 2004 powołano Grupę ds. Zrównoważonego Rozwoju Turystyki (Tourism Sustainability Group - TSG), dla opracowania Agendy 21 dla turystyki. Grupa zakończyła prace w 2007 roku przedstawiając raport zatytułowany „Działania na rzecz bardziej zrównoważonej turystyki europejskiej. Zdaniem twórców Raportu osiągnięcie celów zrównoważonego rozwoju wymaga sprostania ośmiu kluczowym wyzwaniom, do których zaliczono:

1. redukcję sezonowości popytu,

2. ograniczenie negatywnego oddziaływania transportu turystycznego na środowisko,

3. poprawę jakości zatrudnienia w turystyce,

4. utrzymanie i podniesienie dobrobytu społeczności lokalnych oraz jakości ich życia,

5. minimalizowanie wykorzystania zasobów i produkcji odpadów,

6. ochronę i nadawanie wartości dziedzictwu naturalnemu i kulturowemu,

7. zapewnienie wszystkim grupom społecznym dostępu do turystyki,

8. wykorzystanie turystyki jako narzędzia w globalnym, zrównoważonym rozwoju.

Intersektorowy charakter turystyki powoduje, że jej sprawy pośrednio lub bezpośrednio wchodzą w zakres działania większości dyrekcji generalnych, ale tylko w jednej - Dyrekcji Generalnej ds. Przedsiębiorczości i Przemysłu, utworzono Wydział Turystyki (ang. Tourism Unit). Misją Wydziału Turystyki jest rozwój europejskiego wymiaru turystyki w ramach kompetencji przyznanych w Traktatach, a także zapewnienie, aby specyfika turystyki była uwzględniana przy wdrażaniu innych polityk unijnych, m.in. konkurencji, rynku wewnętrznego, zatrudnienia i spraw społecznych, sprawiedliwości, wolności i bezpieczeństwa, polityki regionalnej, zdrowia i ochrony konsumentów, edukacji i młodzieży, środowiska, stosunków zewnętrznych. Obecnie działania na rzecz rozwoju turystyki społecznej, podejmowane są na arenie europejskiej przy dużym zaangażowaniu Dyrektoriatu Generalnego Przedsiębiorczości i Przemysłu Komisji Europejskiej, który zajmuje się turystyką w Unii Europejskiej. Inicjatywy te powinny stanowić zewnętrzną motywację do proponowania i integrowania działań podmiotów środowiska turystyki.

Komisja Europejska podjęła już kilka inicjatyw w dziedzinie turystyki, w tym Działanie Przygotowawcze Calypso. Celem CALYPSO jest wzrost zatrudnienia, przeciwdziałanie sezonowości w turystyce oraz rozwój regionalnych i lokalnych gospodarek poprzez rozwój turystyki społecznej.

Ułatwienie dostępu turystycznego dla grup społecznych, dla których wyjazdy turystyczne są bardzo rzadkie lub wręcz nie istnieją może doprowadzić do zwiększenia zysków przedsiębiorców. Daje to szansę na rozwój turystyki pozasezonowej, na zwiększenie liczby miejsc pracy oraz na większą stabilizację zawodową w turystyce.

CALYPSO jest działaniem, którego trwanie nakreślone zostało na co najmniej trzy lata. 1 mln euro (EUR 1,000,000) zostało przeznaczone na jego realizację w 2009 roku. Finansowanie w przyszłych latach będzie uzależnione od kwot przyznanych przez władze budżetowe. Polska przystąpiła do projektu CALYPSO i aktywnie uczestniczy w pracach nad jego przyszłym kształtem.

W ramach prac nad przyszłym kształtem Programu organizowane są w Europie seminaria informacyjne. Głównym ich celem jest zaproszenie do dyskusji lokalnych partnerów, szeroko pojętej branży turystycznej, stowarzyszeń, władz regionalnych czy organizacji społecznych. Polska aktywnie włączyła się w prace nad projektem. Chcemy, aby przyszły kształt programu odpowiadał potrzebom wszystkich zainteresowanych stron. Otwarta formuła inicjatywy Komisji Europejskiej daje szansę na udział w kształtowaniu programu, jego celów oraz mechanizmów wspierających podaż i popyt.

W dniach 17-18 listopada 2009 r. w Warszawie Ministerstwo Sportu i Turystyki wspólnie z Komisją Europejską zorganizowało konferencję na temat Projektu CALYPSO. Konferencja była kolejną z cyklu spotkań państw członkowskich w sprawie działanie przygotowawczego w turystyce, jakim jest CALYPSO. Kolejne odbyły się we Francji, Włoszech oraz Rumunii, ostatnie podsumowujące odbędzie się w Hiszpanii. Komisja Europejska wyraziła przekonanie, że każde kolejne spotkanie pozwoli wspólnie wypracować system rozwoju i wymiany w ramach europejskiej turystyki społecznej.

Konferencja w Warszawie pokazała, że wszystkie państwa, w różnym zakresie wspierają rozwój turystyki społecznej. W prezentacjach konferencyjnych, np. naszych sąsiadów z Litwy i Czech, podkreślono stosunkowo niewielką świadomość turystyki społecznej wśród obywateli. W informacjach o turystyce społecznej należy podkreślać, wśród wielu korzyści jakie płyną dla społeczeństwa, zyski jakie daje ona przedsiębiorcom, jej gospodarczy wymiar, uświadamiać współzależności i sprzężenie zwrotne między turystyką społeczną a wychowaniem przyszłego klienta usługodawców turystycznych. Konferencja pokazała również, że warto wykorzystać doświadczenia organizacji pozarządowych zajmujących się wspieraniem turystyki społecznej, gdyż doskonale znają one swoje rynki i co ważniejsze budzą zaufanie, np. seniorów. Konferencja stała się doskonałą płaszczyzną wymiany doświadczeń, pokazała elementy wspólne, ale też różnorodność, np. rozwiązań, które już się sprawdziły i funkcjonują w innych krajach europejskich.

Przykłady rozwiązań systemowych w zakresie turystyki społecznej w innych krajach europejskich oraz działania Komisji Europejskiej wspierające turystykę społeczną są cennym źródłem informacji nt. możliwości rozwiązań i mechanizmów, które warto wykorzystać do dalszych prac nad rozwojem turystyki społecznej w Polsce. Komisja Europejska chce, aby impuls CALYPSO został w sposób optymalny wykorzystany do lepszej współpracy na rzecz rozwoju turystyki społecznej w Europie.

Mając na celu konieczność wyboru odpowiednich mechanizmów na rzecz rozwoju turystyki społecznej w UE, Komisja Europejska zleciła przeprowadzenie badania we wszystkich państwach unijnych uczestniczących w projekcie. W drodze przetargu wybrany został konsultant, który zobowiązany jest do skatalogowania dobrych praktyk z zakresu turystyki społecznej, głownie informacji w jaki sposób zachęca się turystów do podróży poza sezonem, w jaki sposób tworzone są miejsca pracy w okresie, gdy ruch turystyczny jest mniejszy. Przeprowadzona analiza ma wskazać również możliwości i wielkość środków niezbędnych do realizacji tego projektu w uczestniczących państwach. W czerwcu br. konsultant przygotuje raport, w którym wskaże realne mechanizmy rozwoju struktur w państwach członkowskich, które będą koordynować proces wymiany grup docelowych. Inicjatywa ta będzie obejmować wszystkie zainteresowane państwa, a zaproponowane struktury mogą różnić się od siebie w poszczególnych krajach. Zaproponuje również mechanizm umożliwiający grupom docelowym (osoby starsze, ludzie młodzi, osoby niepełnosprawne, rodziny w trudnej sytuacji) wyjazdy turystyczne do Państw Członkowskich w ramach programu oraz specjalną ofertę noclegową (np. na podstawie inicjatyw przedsiębiorców, organizacji społecznych). Budżet badania to ok. 600 000 euro.

Wypracowanie sprawnego systemu wymian turystycznych w Europie zaowocuje:

- zmniejszeniem sezonowości,

- zwiększeniem aktywności ekonomicznej,

- powstaniem nowych miejsc pracy,

- wzrostem świadomości obywatelstwa unijnego.

Uczestnikami projektu będą obywatele Państw Członkowskich UE i państw kandydujących:

- powyżej 65 roku życia, emeryci,

- osoby pomiędzy 18 a 30 rokiem życia,

- osoby niepełnosprawne (razem z opiekunami, jeśli to niezbędne),

- rodziny (dzieci, rodzice, dziadkowie) w trudnej sytuacji społecznej(m.in. materialnej).

Międzynarodowe Biuro Turystyki Społecznej (BITS) z siedzibą w Brukseli jest międzynarodową, niezarobkową organizacją, która rozpoczęła swa działalność w 1963 roku w celu ułatwiania możliwie najszerszym kręgom społeczeństwa dostępu do wypoczynku, wakacji i turystyki. Dla ustalania celów, a przede wszystkim ich realizacji, Biuro chce wpływać na wszystkie podmioty, które ponoszą współodpowiedzialność w tym zakresie tj. państwa oraz organizacje działające na rzecz spraw społecznych. Misją BITS jest także promowanie turystyki pod kątem solidarności społecznej oraz dbałości o jej zrównoważony rozwój, aby w ten sposób zapewnić korzyści społecznościom lokalnym, a także ochraniać dziedzictwo przyrody i kultury. Członkami BITS są zarówno organizacje publiczne jak i prywatne, organizacje zarobkowe i niezarobkowe, takie jak: stowarzyszenia turystyczne, centra wypoczynkowe, hostele i hotele młodzieżowe, biura podróży i touroperatorzy, związki zawodowe, spółdzielnie, instytucje zajmujące się szkoleniami, a także oficjalne organizacje turystyczne, które działają w sferze turystyki społecznej. Międzynarodowe Biuro Turystyki Społecznej (BITS) to organizacja o bardzo szerokim międzynarodowym zasięgu. W jej skład wchodzą trzy prężnie działające komisje: Komisja Europejska, Komisja d/s Ameryki, Komisja d/s Afryki. Podejmowane są również starania co do powołania i aktywizacji Komisji d/s Azji.

Europejska Komisja d/s Turystyki Społecznej stawia sobie za cel m.in. właściwy merytorycznie kontakt z różnymi organami Unii Europejskiej, czynny wpływ na decyzje dotyczące turystyki w ramach Unii oraz na możliwy podział funduszy unijnych przeznaczonych na cele związane z turystyką. Międzynarodowe Biuro Turystyki Społecznej (BITS) zaprosiło do prac w Europejskiej Komisji ds. Turystyki Społecznej przedstawiciela Polski.

4. Turystyka społeczna w doświadczeniach państw Unii Europejskiej na przykładzie Francji, Węgier oraz Hiszpanii.

Stopień zaangażowania administracja państw europejskich w działania dotyczące turystyki społecznej jest bardzo zróżnicowany. W niektórych państwach administracja krajowa, regionalna lub lokalna udziela istotnego finansowego wsparcia dla tej działalności. Środki te często ukierunkowane są na rzecz konkretnych grup beneficjentów: ludzi młodych, osób w podeszłym wieku, osób niepełnosprawnych czy mniej uprzywilejowanych itd. System zachęt do wyjeżdżania na urlopy i spędzania wakacji w kraju funkcjonuje już z powodzeniem od dwudziestu lat w innych krajach europejskich. Na potrzeby tej analizy zostaną przedstawione doświadczenia Francji, Węgier oraz Hiszpanii.

System czeków wakacyjnych we Francji.

W ramach rządowego programu tzw. turystyki społecznej i upowszechniania akcji „prawo do wypoczynku i wakacji dla każdego” powołana została dekretem rządowym w 1982 roku Narodowa Agencja Czeków Wakacyjnych (ANCV). Jest to przedsiębiorstwo publiczne o charakterze przemysłowym i handlowym, którego głównym zadaniem jest zarządzanie i rozwój systemu wakacyjnego. Agencja zajmuje się emisją i dystrybucją czeków wakacyjnych, o różnym nominale (jako swoistych voucherów), uprawniających do skorzystania z usługi turystycznej.

Obieg czeków odbywa się następująco:

• czeki wyemitowane przez Agencję sprzedawane są Komitetom Przedsiębiorstw (forma samorządu pracowniczego) oraz pracodawcom, którzy finansują je ze środków funduszu socjalnego, ich wartość powiększona jest o 1% prowizji dla Agencji,

• pracownicy-okaziciele bonów korzystają z wypoczynku w ośrodkach wypoczynkowych, należących do sieci usługodawców, stworzonej przez Agencję, honorujących czeki wakacyjne na podstawie podpisanej umowy z Agencją,

• usługodawca przekazuje zrealizowane czeki do Agencji, za co otrzymuje zwrot wartości czeków, pomniejszony o 1% prowizji dla Agencji.

Program czeków wakacyjnych, stał się instrumentem aktywizacji wypoczynku pracowników. Indywidualny system pomocy dla pracowników o średnich i niskich zarobkach, w postaci czeków wakacyjnych, umożliwił dostęp do wakacji i wypoczynku ponad 1 mln posiadaczy czeków, co daje 4 mln korzystających. Realizacja czeków pozwoliła na lepsze wykorzystanie istniejącej krajowej bazy turystycznej oraz dalszy jej rozwój.

Zagadnienia finansowe.

Narodowa Agencja Czeków Wakacyjnych (ANCV) posiada następujące źródła finansowania:

• prowizja pobierana od każdego sprzedanego czeku - 1% od klienta i 1% od usługodawców. Ta działalność - produkcja i sprzedaż czeków nie przynosi zysków,

• operacje finansowe (lokaty). 50% przychodów Agencji pochodzi z tego źródła (ewentualne straty pokrywa się z tych środków).

Pieniądze pochodzące ze sprzedaży czeków mogą być lokowane tylko poprzez wybraną instytucję bankową (co wynika z przepisów). Jest to Państwowa Kasa Depozytowa - skarb publiczny. Zysk nadzwyczajny pochodzi ze zwrotów niewykorzystanych czeków, w całości przeznaczony na działalność socjalną - finansowanie wypoczynku dla najuboższych, stypendia. Agencja płaci wszystkie podatki, poza VAT, z którego jest zwolniona z uwagi na to, że działalność jej traktowana jest jako usługa finansowa.

Zysk po opodatkowaniu przeznaczony jest na:

• dofinansowanie infrastruktury turystycznej (80%),

• tworzenie funduszy rzeczowych (20%).

Tworzenie sieci nabywców.

W chwili powstania Agencji, w 1982 roku, stawiano na dużych pracodawców (zatrudniających powyżej 50 pracowników), co w czasie działania Agencji uległo zmianie. Dopiero w 1999 roku podjęto decyzję, że do tego systemu mogą wejść przedsiębiorcy zatrudniający poniżej 50 pracowników. 50% obrotów Agencji przynosi sprzedaż czeków przedsiębiorstwom zatrudniającym powyżej 500 pracowników. W przedsiębiorstwach francuskich istnieje system oszczędzania, który przebiega wg pewnych zasad i ustalonego planu. Pracownik oszczędza przez okres od 4 do 12 miesięcy. Zgromadzone w ten sposób środki są obligatoryjnie dotowane przez przedsiębiorcę (od 20% do 60%).

Pozyskiwanie usługodawców do systemu.

Sieć usługodawców jest tworzona w Paryżu w Agencji - w dziale sprzedaży. Agencja stworzyła i nadal rozwija szeroki wachlarz usług turystycznych, co sprawia, że korzystający z oferty wakacyjnej, w ramach programu „czeki wakacyjne”, mają pełną dowolność wyboru formy wakacyjnego wypoczynku.

Zakwalifikowani usługodawcy turystyczni wywodzą się z 4 sektorów:

Baza noclegowa:

• od sieci hoteli do pensjonatów rodzinnych, rezydencji, klubów wakacyjnych,

• sezonowe zakwaterowanie w gospodarstwach na wsi (z wyżywieniem we własnym zakresie), zakwalifikowanych przez władze regionalne i stowarzyszonych w organizacjach turystycznych,

• campingi, domki campingowe, pola namiotowe,

• schroniska,

• baza noclegowa stowarzyszeń młodzieżowych itp.

Wyżywienie:

wszystkie rodzaje punktów gastronomicznych, które posiadają miejsca siedzące: regionalne restauracje, zajazdy, kawiarnie, bary przy autostradach - z wyłączeniem usługi na wynos.

Transport:

kolej francuska, płatne autostrady, linie lotnicze, wyciągi narciarskie, transport wodny, agencje podróży, przewoźnicy autobusowi.

Formy wypoczynku:

sport - pływalnie, korty tenisowe, stadiony sportowe, pola golfowe, kluby jachtowe, kajaki, szkoły narciarskie, kluby sportowe, centra sportowe, itp. - z wyłączeniem sprzedaży sprzętu - tylko wypożyczalnie.

Wszystkie podmioty należące do sieci Agencji, honorujące czeki wakacyjne, są zamieszczone w corocznie wydawanym katalogu „Czeki Wakacyjne” (baza noclegowa), który informuje również o dodatkowych zniżkach i promocjach. Oferty promocyjne można konsultować telefonicznie poprzez minitel-servis - centrum informacji turystycznej o czekach wakacyjnych.

Od 1 stycznia 2001 r. czeki wakacyjne są emitowane w euro - w nominałach 10 i 20 euro, które odpowiadają wartości 65,60 i 131,19 FRF. Zostały wprowadzone w zamian za istniejące nominały 50, 100 i 200 FRF, które wycofano ostatecznie 1 stycznia 2002 r. - z dniem wprowadzenia euro.

Program socjalny Agencji.

Agencja spełnia, z dużym powodzeniem, szeroko zakrojoną misję socjalną na terenie całego kraju.

Formy pomocy socjalnej, jakiej udziela Agencja, to:

• stypendia wakacyjne dla osób z rodzin o najniższych dochodach. Współpracuje z instytucjami charytatywnymi, które organizują wypoczynek, a Agencja go finansuje,

• akcje finansowania określonych rozdziałów turystyki, np. turystyka dla niepełnosprawnych, dla dzieci i młodzieży społecznie zagrożonej itp.,

• finansowanie renowacji infrastruktury turystycznej.

Podział środków na subwencje przebiega pod ścisłą kontrolą ministra finansów, ministra turystyki, Rady Agencji.

Wnioski.

Program czeków wakacyjnych we Francji, stał się instrumentem aktywizacji wypoczynku pracowników. Indywidualny system pomocy dla pracowników o średnich i niskich zarobkach, w postaci czeków wakacyjnych, umożliwił dostęp do wakacji i wypoczynku ponad 1 mln posiadaczy czeków, co daje 4 mln korzystających. Realizacja czeków pozwoliła na lepsze wykorzystanie istniejącej krajowej bazy turystycznej oraz dalszy jej rozwój.

System czeków wakacyjnych na Węgrzech.

Od 1948 r. na Węgrzech istniał system związkowych wczasów dla pracowników, organizowany pod nadzorem Ministra Spraw Socjalnych przez Krajową Radę Związków Zawodowych, finansowany z funduszy Związkowego Funduszu Wczasów, uznawanego za jednostkę budżetową. W wyniku transformacji ustrojowej Krajowa Rada Związków Zawodowych rozpadła się na 100 związków zawodowych. W celu koordynacji zadań turystyki socjalnej i zarządzania majątkiem socjalnym będącym w dyspozycji byłych związków zawodowych - państwo powołało w 1992 roku Węgierską Narodową Fundację Wczasów, która w charakterze majątku założycielskiego, przejęła przeważającą część tego majątku (baza hotelowa, nieruchomości, obiekty). W ten sposób stała się właścicielem związkowych domów wczasowych. W latach 1992-1997 majątek ten został prawie w całości sprywatyzowany. W momencie zakończenia procesu prywatyzacji i wskutek znacznego ograniczenia środków przeznaczonych na pomoc socjalną w budżecie państwa, Fundacja zdecydowała, za zgodą rządu i parlamentu, o wprowadzeniu „systemu czeków wakacyjnych”, sprawdzonego i popularnego w Europie, wykorzystując wzory francuskie. W tym systemie państwo nie udziela bezpośredniego wsparcia osobom pragnącym wypoczywać, lecz poprzez ulgi podatkowe i składkowe zachęca pracodawców do zakupu czeków, a pracowników do skorzystania z nich. Dla organizowania i administrowania systemem powołano w 1998 roku Narodową Służbę Wczasów Sp. z o.o.

Zagadnienia finansowe.

Narodowa Służba Wczasów Sp. z o.o. posiada następujące źródła finansowania:

• prowizje od wartości czeków - 5% płaci pracodawca i 6% usługodawca, który realizuje czeki (razem 11%),

• kwoty z niewykorzystanych czeków (stanowią 1% sprzedaży czeków),

• przychody finansowe z lokat (do otrzymania czeku - w ciągu 8 dni uprawnia wpłata pełnej kwoty wartości czeku),

• roczne składki od usługodawców nałożone za umieszczenie w sieci,

• sprzedaż katalogu i opłaty za reklamy w nim umieszczone.

Tworzenie sieci nabywców.

Węgierska Fundacja Wczasów jest emitentem czeków i ponosi odpowiedzialność prawną za czeki, natomiast Narodowa Służba Wczasów zajmuje się stałą obsługą tego systemu (organizacja, administracja, marketing, dystrybucja itp.). Fundacja zajmuje się także promocją systemu czeków wakacyjnych.

Z emitowanej puli czeków korzystają w proporcji określonej co roku przez państwo:

• osoby uprawnione do korzystania z pomocy socjalnej (emeryci, dzieci z najbiedniejszych rodzin, niepełnosprawni ze znacznym upośledzeniem) - czeki kupowane przez państwo - w 2001 r. 30% ogólnej puli,

• pracownicy przedsiębiorstw prywatnych - czeki kupowane przez prywatnych pracodawców - w 2001r. 70% ogólnej puli.

Państwo poprzez zwolnienia podatkowe i składkowe zachęca pracodawców do zakupu czeków wakacyjnych, a pracowników do ich wykorzystania.

Ulgi dotyczą nie tylko osób zatrudnionych, ale również członków ich rodzin. Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami zakup czeków wakacyjnych można odliczyć od podatku. Według ustawy o podatku od osób prawnych, wydatki poniesione na zakup czeku wczasowego przynoszą ulgi podatkowe - mogą zostać zaliczone do kosztów uzyskania przychodów, tak więc w przypadku firm mogą stanowić pozycję obniżającą zobowiązanie podatkowe.

W 1998 roku, na początku działania systemu, podstawowym klientem było państwo, które zakupiło 75% ogólnej puli czeków dla osób, którym dofinansowało w 50% wypoczynek. Obecnie sytuacja uległa zmianie. W 2000 r. skorzystało z czeków 100 tys. pracowników, z czego 70 tys. - to pracownicy przedsiębiorstw prywatnych (i ich rodziny), a 30 tys. - pozostali (emeryci, inwalidzi), dofinansowani przez państwo

Pozyskiwanie usługodawców do systemu.

Dotychczas do systemu przyłączyło się około 1300 usługodawców. Po uiszczeniu rocznej opłaty członkowskiej w wysokości 10.000 HUF (ok. 41 Euro - koszt jednego noclegu) mogą przyłączyć się do systemu wszystkie firmy, które posiadają ważne zezwolenie na działalność i wpis do rejestru. Osoby prywatne, pokoje gościnne i lokale gastronomiczne mogą uzyskać członkostwo w formie zorganizowanej, za pośrednictwem ich zrzeszenia lub pośrednika, oraz przy poparciu i pod egidą lokalnych samorządów. Każda z tych firm umieszczona zostaje w katalogu miejsc noclegowych i biur podróży Almanachu Czeków Wakacyjnych wydawanym corocznie. Z usługodawcą podpisuje się umowę, gwarantującą jakość usługi. Podstawą do zarejestrowania jest przedłożony komplet dokumentów: decyzja administracyjna o kategorii, wypis z rejestru.

Wnioski.

System czeków wakacyjnych, zdaniem ekonomistów węgierskich, odciąża budżet od wydatków na dotacje, co na pierwszy rzut oka wydaje się niemożliwe, ponieważ z powodu tego systemu państwo traci na wpływach podatkowych i składkach na ubezpieczenie społeczne. Straty z tytułu utraconego podatku są rekompensowane przez podatek VAT wpłacany przez usługodawców - właścicieli hoteli, których ilość, jak i ich obłożenie, zostało znacznie zwiększone, w wyniku ożywienia sektora turystycznego, które nastąpiło w momencie wprowadzenia systemu czeków wakacyjnych. Sprzedaż odbywa się w pierwszej kolejności dla osób uprzywilejowanych (z puli określonej przez państwo), czyli rencistów i emerytów, dla których istnieje próg wielkości dochodów, dający uprawnienie do skorzystania z tej formy pomocy. Czeki dla tej grupy finansowane są w 50% przez państwo. Jest to obecnie podstawowa forma pomocy socjalnej państwa, która pozostała z niegdyś szerokiego programu socjalnego (korzystający z niej stanowią 30% odbiorców czeków). Tak więc system czeków wakacyjnych jest niejako narzędziem, za pomocą którego państwo realizuje swoją politykę socjalną.

Programy turystyki społecznej w Hiszpanii.

Do jednej z najlepszych praktyk w zakresie turystyki społecznej w Europie należy zaliczyć Program IMSERSO - program wakacji dla osób starszych w ramach Instytutu Osób Starszych i Opieki Społecznej w Hiszpanii. Zarządza on programem turystyki społecznej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, które oferuje specjalistyczne produkty turystyczne przeznaczone dla osób w podeszłym wieku. Społeczny charakter tej działalności nie stanowi przeszkody dla jej konkurencyjności. Z założenia program, oprócz dostarczania dostępnych ofert turystycznych osobom starszym, ma prowadzić do:

• zwiększania (zmniejszanie fluktuacji) udziału turystyki w PKB,

• zapobiegania sezonowemu spadkowi zatrudnienia,

• przeciwdziałania martwym okresom w ruchu turystycznym (sezonowość popytu).

Tak sformułowane założenia mają na celu ułatwienie dostępu do turystyki poprzez równe szanse na starcie, gdzie wszyscy otrzymują tyle samo, czyli pojedynczy grant. Wygenerowane z systemu pieniądze prowadzą nie tylko do organizacji wypoczynku, ale także do nawiązywania współpracy z lokalnymi firmami by pomagać osobom na szczeblu lokalnym. Skutkuje to zwiększaniem różnorodności produktów, a tym samym poszerzaniem dostępnej oferty.

Program oferuje klientom:

• informację i dystrybucję:

• 9300 punktów sprzedaży,

• bezpłatna infolinia,

• permanentne funkcjonowanie systemu rezerwacji,

• katalog biur podróży,

• zewnętrzna sieć banków;

• podwyższoną jakość usług:

• zakwaterowanie pojedyncze,

• pakiety lotnicze,

• bezpośrednie usługi autokarowe,

• dodatkowe usługi w hotelach.

W ujęciu kosztowym po stronie popytowej beneficjent programu - turysta pokrywa 70% wartości produktu, natomiast resztę finansowane jest z zasobów programowych. Natomiast po stronie podażowej choć program wymagał zainwestowania znacznych środków stał się nie tylko instrumentem rozwoju regionalnego, ale przynosi także zyski 1 zainwestowane euro generuje 1,53 euro zwrotu dla państwa.

Podsumowując rezultaty funkcjonowania programu w latach 1985-2010 należy zauważyć, iż przyczynił on się do

• zwiększenia liczby nowych destynacji,

• podniesienia jakości usług,

• wzrostu liczby turystów o 6 mln,

• wzrostu liczby dostępnych miejsc pobytu z 16 tys. do 1 200 tys.

a także do:

• pokrycia stałych kosztów generowanych przez cały rok, a nie tylko w sezonie,

• rozwoju / zwiększenia popytu na usługi komplementarne, głównie transportowe,

• rozwoju turystyki krajowej - w niektórych regionach udział turystów krajowych (np. Walencja) wynosi 75% w całości ruchu turystycznego regionu, a tym samym do uniezależnienie się od wahań i zmian na rynku międzynarodowym.

Dzięki mechanizmom podatkowym (VAT, podatek od działalności handlowej i gospodarczej, podatek od dochodów osób prawnych i fizycznych), zwiększonym dochodom ze składek na zabezpieczenie społeczne oraz dzięki oszczędnościom w wydatkach na zasiłki dla bezrobotnych, program ten jest wysoce dochodowy, przynosząc zysk w kwocie ok. 125 mln euro.

Europe Senior Tourism - inicjatywa hiszpańska.

Hiszpania przygotowała program dostępny dla obywateli UE w wieku powyżej 55 lat. Dzięki Europe Senior Tourism mogą oni spędzić wakacje w Hiszpanii, podczas sezonu zimowego. Aby ułatwić dostęp do oferty, rząd hiszpański oraz autonomiczne regiony Andaluzji i wysp Balearów pokrywają część kosztów podróży. Podejmowana inicjatywa mieści się w ramach turystyki społecznej.

Cele programu:

Inicjatywa ta jest próbą przyczynienia się do budowania koncepcji obywatelstwa europejskiego, przybliżając do siebie różne kultury poprzez turystykę oraz zwiększenia sezonowego charakteru turystyki, przy zachowaniu i tworzeniu miejsc pracy.

Do kogo skierowany jest Program:

Aby skorzystać z programu EST trzeba ukończyć 55 lat, jednak osoba towarzysząca nie musi osiągnąć tego wieku. W sezonie 2009/2010 program EST był dostępny dla obywateli UE z wyjątkiem zamieszkałych w Hiszpanii, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Finlandii, Estonii, Litwy i Łotwy.

Jak wykupić wycieczkę:

Sprzedaż 80.000 miejsc na sezon zimowy 2009/10 prowadzona jest przez autoryzowane biura podróży we wszystkich uczestniczących krajach oraz przez Internet. W drodze przetargu administrowaniem Programu zajmuje się TRIPS ZOETROPE. Zarejestrować się można na stronie www.europeseniortourism.eu.

Przedziały czasowe, długość i rodzaje wycieczek:

Obecna edycja programu trwa od października 2009 do kwietnia 2010. Oferowana długość wyjazdów to: 8 dni (7 nocy), 15 dni (14 nocy), 22 dni (21 nocy) i 29 dni (28 nocy).

Zakwaterowanie:

Hotele, które biorą udział w programie mają cztery gwiazdki lub w drodze wyjątku trzy gwiazdki i jednocześnie odpowiednio wysoki standard. Hotele znajdują się w miastach na wybrzeżach, które prezentują się znakomicie pod względem turystycznym, na Majorce, Minorce, Ibizie oraz wzdłuż Costa del Sol i Costa de la Luz, w regionie Andaluzji.

Ceny:

Rząd hiszpański oraz autonomiczne regiony Andaluzji i wysp Balearów zapewniają stały rabat w wysokości 150 euro dla beneficjentów pochodzących z Polski, Węgier, Czech i Słowacji oraz 100 euro dla beneficjentów pochodzących z pozostałych krajów UE, z wyjątkiem Hiszpanii, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Estonii, Łotwy, Litwy, Finlandii i Szwecji.

- 343 Euro (8 dni) dla turystów ze Słowacji, Węgier, Czech i Polski

- 365 Euro (8 dni) dla turystów z Francji, Włoch, Danii, Belgii, Holandii, Grecji, Austrii, Portugalii, Słowenii, Rumunii, Irlandii.

Poza opisanymi wyżej mechanizmami wsparcia także w innych krajach podejmuje się działania na rzecz turystyki społecznej. Rząd Bułgarski finansuje „bezpłatny” wypoczynek nad morzem dla 15 tys. emerytów o niskich dochodach i przeznacza na ten cel 3,3 mln euro. Cypr realizuje Program „turystyka społeczna" promujący turystykę krajową w formie dofinansowania wypoczynku najuboższych (10 mln euro). Włochy w celu pobudzenia popytu wewnętrznego realizują Program Buona Vacanza dofinansowujący pobyt w rodzimych resortach dla rodzin najuboższych poza sezonem.

5. Podsumowanie.

Społeczeństwo stoi przed dużymi zmianami i wyzwaniami gospodarczymi. Zmiana struktur rodziny, pojawienie się gospodarstw jednoosobowych, większa spodziewana długość życia, ograniczenia finansowe, kwestie zatrudnienia, dodatkowy czas wolny i starzenie się ludności są czynnikami znacznie wpływającymi na otoczenie turystyki. Zapewnienie uniwersalnego dostępu do wakacji oznacza na poziomie Wspólnoty uwzględnienie specyficznych cech społeczeństwa europejskiego.

Projekty turystyki społecznej są odpowiedzią na potrzebę ogromnej ilości obywateli do powszechnego prawa do wypoczynku i spędzania czasu wolnego. Czerpią przykłady z inicjatyw już rozwijanych przez organizacje publiczne i prywatne. Rozwijanie idei turystyki społecznej to działanie z poszanowaniem zasad zrównoważonego rozwoju przy ścisłej współpracy jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorców, instytucji otoczenia biznesu. Turystyka społeczna nie tylko wpisuje się w realizację polityk horyzontalnych UE takich jak równość szans czy ochrona środowiska, ale również uzupełnia je i rozwija, nadaje nowy wymiar. Bez wątpienia stanowi również instrument rozwoju regionalnego. Ułatwienie dostępu turystycznego dla grup społecznych, dla których wyjazdy turystyczne są bardzo rzadkie lub wręcz nie istnieją może doprowadzić do zwiększenia zysków przedsiębiorców. Daje to szansę na rozwój turystyki pozasezonowej, na zwiększenie liczby miejsc pracy oraz na większą stabilizację zawodową w turystyce.

Rada Ministrów, na wniosek Ministra Sportu i Turystyki, przyjęła 26 września 2008 r. „Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku”. Jest to rządowy dokument programowy dla sektora turystyki, który sprzyjać będzie budowaniu silnych podstaw harmonijnego i zrównoważonego rozwoju gospodarki turystycznej w Polsce. Formułuje nie tylko zobowiązania Rządu RP, ale wskazuje także działania, w realizację których powinny być zaangażowane wszystkie podmioty działające na rzecz rozwoju turystyki w Polsce, np. jednostki samorządu terytorialnego, organizacje pozarządowe, przedsiębiorcy, organizacje branżowe, środowisko naukowe. Warto podkreślić, iż „Kierunki…” realizują zasadę spójności społecznej, tj. zasadę sprawiedliwego dostępu poszczególnych grup społecznych do usług turystycznych.

W celu zapewnienia skutecznej realizacji polityki turystycznej państwa oraz mając na uwadze interdyscyplinarność i wielopłaszczyznowość problematyki rozwoju turystyki powołany został przez Prezesa Rady Ministrów Międzyresortowy Zespół ds. koordynacji zadań Rządu zawartych w Kierunkach rozwoju turystyki do 2015 roku, w skład którego wchodzą wysokiej rangi przedstawiciele tych ministerstw i urzędów centralnych, których zakres działania wywiera istotny wpływ na rozwój polskiej turystyki. Przewodniczącym Zespołu i koordynatorem jego prac jest minister właściwy ds. turystyki. Jednym z celów Międzyresortowego Zespołu jest zwiększenie udziału Polaków w turystyce krajowej, w szczególności wzrost dostępności usług dla dzieci i młodzieży, osób niepełnosprawnych, osób starszych oraz rodzin. Do realizacji w/w zadania powołana została grupa robocza składająca się według właściwości merytorycznej z przedstawicieli ministerstw, urzędów centralnych, stowarzyszeń i organizacji turystycznych, instytutów naukowych. W ramach grupy roboczej ds. projektów działań na rzecz zwiększenia udziału Polaków w turystyce krajowej zbierane są szczegółowe informacje na temat wspierania zorganizowanych form wypoczynku dzieci i młodzieży, osób niepełnosprawnych czy osób starszych przez instytucje, stowarzyszenia oraz poszczególne ministerstwa. Analiza zebranych materiałów pozwoli określić skalę efektywności działań podejmowanych przy finansowaniu ze źródeł budżetu państwa, określić wielkość środków finansowych na wsparcie wypoczynku grup objętych dofinansowaniem, wskaże możliwości skoordynowania finansowania i podniesienia skali uczestnictwa grup objętych dofinansowaniem.

W oparciu o przedstawioną analizę mechanizmów wsparcia turystyki społecznej istniejących w krajach europejskich oraz rozwiązań legislacyjnych w sferze turystyki społecznej i uczestnictwa Polaków w ruchu turystycznym oraz przyczynach ograniczających udział Polaków w turystyce opracowane zostaną wnioski i rekomendacje w opracowaniu założeń krajowego programu turystyki społecznej w Polsce.

Celem nadrzędnym koncepcji turystyki społecznej w Polsce powinien być rozwój turystyki krajowej (zwiększenie liczby Polaków korzystających z usług turystycznych), który prowadzić będzie do zmniejszania efektów fluktuacji popytu turystycznego w ciągu całego roku. Realizacja tak określonego celu zakłada w ramach celów szczegółowych:

• wzrost aktywności turystycznej Polaków początkowo w określonych grupach docelowych,

• zmniejszanie strat podmiotów branży turystycznej związanych z sezonowością na rynku turystycznym,

• zmniejszanie fluktuacji poziomu zatrudnienia w sektorze turystyki i bezpośrednio powiązanych, a tym samym powstrzymanie odpływu pracowników do pracy na rynkach zagranicznych,

• wzrost konkurencyjności / rentowności podmiotów branży turystycznej poprzez tworzenie ofert pozasezonowych,

• stworzenie szansy dla restytucji / podniesienia jakości społecznej bazy turystycznej.

Turystyka jest ważną i nowoczesną sferą aktywności gospodarczej, a jednocześnie sferą działalności społecznej. Aktywność turystyczna jest jednym z podstawowych mierników poziomu życia mieszkańców i wskaźnikiem rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw. Turystyka ogólnie rzecz biorąc, postrzegana jest jako zjawisko wielopłaszczyznowe i przede wszystkim ogromnie złożone. Obejmuje ono bowiem różne dziedziny współczesnego życia, jak na przykład dziedziny gospodarcze, kulturowe, społeczne, przyrodnicze i inne.

Materiał opracowano w Departamencie Turystyki Ministerstwa Sportu i Turystyki w oparciu o materiały własne, GUS i Instytutu Turystyki oraz przekazane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Edukacji Narodowej.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie turystyki społecznej w Europie (2006/C 318/12)

Aktywność turystyczna dzieci i młodzieży w 2008 roku, Instytut Turystyki

Sytuacja gospodarstw domowych w 2008 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny

Tradycyjnie rozumiane firmy turystyczne (hotele, restauracje, kawiarnie, agencje turystyczne, wypożyczalnie samochodów, linie lotnicze, itp.) dostarczające wyroby lub usługi bezpośrednio dla turystów

Study on the Competitiveness of the EU tourism industry; September 2009 [Badanie konkurencyjności przemysłu turystycznego w UE, wrzesień 2009] (patrz: http://ec.europa.eu/enterprise/newsroom/cf/document.cfm?action=display&doc_id=5257&userservice_id=1&request.id=0 )

Sektory te to dystrybucja i budownictwo jak również firmy zajmujące się transportem (transport lotniczy, kolejowy, morski, autobusy międzymiastowe, itp.)

Pojęcie „przyjazdy turystów zagranicznych” obejmuje turystów spoza UE jak również z państw Wspólnoty, którzy odwiedzają kraje inne niż kraj zamieszkania

UNWTO, Tourism 2020 Vision, Tourism Highlights 2008

Eurostat, Statistics in Focus, 23/2009

Eurostat, Tourism Statistics , 2008

Eurostat, Statistics in Focus, 23/2009

Eurostat, Statistics in Focus, 25/2007

Badania Eurobarometru na temat nastawienia mieszkańców Europy wobec turystyki z marca i października 2009 r.:

http://ec.europa.eu/enterprise/newsroom/cf/document.cfm?action=display&doc_id=5302&userservice_id=1&request.id=0 )

Eurostat, Tourism Statistics , 2008

4

---