3. INSPIRACJE FILOZOFICZNE W MŁODEJ POLSCE
Na podstawie wykładu, Tatarkiewicza i Hutnikiewicza
ARTUR SCHOPENHAUER (1788 - 1860: okres romantyzmu), filozof niemiecki, przedstawiciel pesymizmu w filozofii. Gdańszczanin z urodzenia, był synem kupca i literatki. Studiował w różnych uniwersytetach, w 1820 r. habilitował się w Berlinie, potem osiadł w Frankfurcie nad Menem.
Główne dzieło to Świat jako wola i wyobrażenie - 1819. Reszta jego dzieł jest tylko uzupełnieniem wspomnianej wcześniej pracy: O wolności ludzkiej woli, Poczwórne źródło twierdzenia o podstawie dostatecznej, „O podstawie moralności”, „O religii” „Miłość i kobiety”, Czworaki korzeń zasady racji dostatecznej.
- filozofia skrajnie pesymistyczna: wymiar bytu zewnętrznego to złuda, , wszystko co widzimy jest wytworem naszego umysłu
- fundamentem bytu jest wola, jest to siła irracjonalna, ślepa, jest czynnikiem represji. Wola to groza metafizyczna, jest niezniszczalna.
- życie jest w stanie napięcia, niezaspokojenia, to cierpienia i lęki. Jest naznaczone pietnem śmierci, ale nawet śmierć nie jest wyjściem.
- fenomenalizm - świat jest moim wyobrażeniem,
- woluntaryzm - wola jest rzeczą samą w sobie, jest fundamentem
- sposobem na osłabienie woli może być: pocieszenie się cudzym nieszczęściem lub kontemplacja sztuk - muzyka (jest najmniej związana z rzeczywistością, bo to domena woli), poezja (jest stylizowana na muzykę)
- filozofia wschodu: nirwana -stan niebytu, dystans, zniesienie egzystencji.
POGLĄDY.
Filozofię swoją rozpoczyna Schopenhauer od zdania "świat jest moim wyobrażeniem”, twierdzenie to uważa za pierwszą nienaruszalną prawdę (wpływ Kanta i filozofii indyjskiej).
Świat zewnętrzny istnieje tylko jako wyobrażenie. Wyobrażenia wiążą się z sobą według zasady dostatecznej racji, związki, które w poznaniu ustalamy, odnoszą się zawsze do wyobrażeń; nie wiemy natomiast, w jakim stosunku pozostają do siebie rzeczy same w sobie. Jedyną rzeczą, którą poznajemy samą w sobie, to ciało nasze. To, co w związku z ciałem przeżywamy, to wola, najgłębsza istota nie tylko nas samych, ale świata zewnętrznego. Ogólna wola świata obiektywizuje się poprzez szereg stopni w minerałach, roślinach, zwierzętach, a najwyższy stopień osiąga w człowieku. Z tej metafizyki woli wypływa pewna estetyka i etyka.
Każda wola rodzi się w cierpieniu. Zwierzę chce jeść, albowiem jest głodne; chce pić, albowiem jest spragnione. Najbardziej cierpi człowiek, ponieważ ma największe potrzeby. W chwilach estetycznej kontemplacji uspokaja się wola. Na bezwolnym oglądaniu idei polega istota artystycznego tworzenia. Wyzwolenie całkowite można osiągnąć tylko przez porzucenie własnej woli, a przejście w wolę zbiorową, przez zupełne zapomnienie o sobie i współżycie z innymi, przez cierpienie i działanie dla innych, przez ascezę. W mędrcach, artystach, świętych przezwycięża wola świata siebie samą i to jest sens i cel jej usiłowań.
Fascynacja Kantem: Schopenhauer był początkowo zafascynowany teorią poznania Kanta. Starał się ją jednak oczyścić ze sztucznych konstrukcji i uprościć. Schopenhauer przyjął za Kantem, że nie ma możliwości bezpośredniego dotarcia ani na drodze poznania zmysłowego ani racjonalnego do "istoty bytu".
1. FENOMENALIZM. „Świat jest moim wyobrażeniem" - umysł nie kopiuje rzeczy, lecz zabarwia je własną swą naturą. Toteż zawsze poznajemy i zawsze poznawać będziemy jedynie zjawiska. Schopenhauer zauważył, że rzadko dostrzegamy bezpośrednio doznania zmysłowe lecz umysł je zawsze wstępnie filtruje i układa w struktury za pomocą form poznania. Struktury te Schopenhauer nazwał właśnie fenomenami. Ponieważ jednak formy poznania nie były zdaniem Schopenhauera tak jak dla Kanta obiektywne, "konieczne" i jednakowe dla wszystkich ludzi, doszedł on do wniosku że każdy człowiek "sam buduje sobie własne fenomeny" i dlatego te same bodźce wyjściowe mogą u różnych ludzi dawać różne fenomeny.
2. METAFIZYKA WOLUNTARYSTYCZNA. My sami jesteśmy przedmiotami do poznania, sami jesteśmy rzeczami w sobie. Rzecz sama w sobie nie może być poznana obiektywnie, ale może sama o sobie uzyskać samowiedzę. Samowiedza zaś poucza nas, że jesteśmy - wolą. Jest to jedyne, co nam bezpośrednio jest wiadome: wszystko inne dane nam jest tylko w wyobrażeniu, a więc jako zjawisko. To bezpośrednie doznanie woli jest jedynym kluczem do znalezienia istoty rzeczy we wszystkich innych wypadkach. , stanowi, jak Schopenhauer mówił, jedyne wrota do prawdy. Świat jest „wolą i wyobrażeniem": wewnętrzną jego istotę stanowi wola, zewnętrznie zaś objawia się on jako wyobrażenie. Wola była jednak czynnikiem na wskroś irracjonalnym, była popędem działającym ślepo i bez celu.
3. PESYMISTYCZNY POGLĄD NA ŚWIAT, ETYKA WSPÓŁCZUCIA i ESTETYKA KONTEMPLACYJNA. Na dnie człowieka i na dnie wszystkich rzeczy jest popęd, a popęd ten jest bezrozumny, działający bez celu i nie znający ukojenia. W tych warunkach życie jest męką.
Schopenhauer znał tylko dwa paliatywy przeciw męce życia, jeden natury moralnej, drugi - estetycznej. Przez wyzbycie się pożądań i potrzeb możemy oderwać się od świata, stać mu się obcymi i wyzwolić z cierpienia, jakie niesie. Był to motyw filozofii indyjskiej, ale z nim Schopenhauer łączył motyw etyki chrześcijańskiej; mianowicie współczucie - widok innych ludzi musi wzbudzać w nas współczucie: jest ono naturalną naszą reakcją i motywem działania. A zarazem jest czynnikiem wyzwolenia: przejąwszy się bowiem cierpieniem cudzym, odrywamy się i wyzwalamy od własnego. Drugim źródłem ulgi w cierpieniu jest sztuka; ona zdolna jest zatrzymać ów pęd woli, który stanowi osnowę życia i przyczynę cierpienia. Wobec sztuki bowiem, wobec piękna, zatapiamy się w kontemplacji.
Na koniec poglądy Schopenhauera rozeszły się zupełnie z kantyzmem, Schopenhauer będący pod silnym wpływem buddyzmu, doszedł do wniosku, że wbrew Kantowi ludzie mają bezpośredni dostęp do jednego rodzaju bytu rzeczywistego - mianowicie do własnego wnętrza- pierwotne odczuć i emocji. Zdaniem Schopenhauera każdy ma bezpośredni dostęp do poczucia własnej woli, czyli przemożnej chęci dążenia w określonym kierunku, który jest uwarunkowany podstawowymi popędami. Popędy te (i co za tym idzie także wola) mają jednak charakter zupełnie irracjonalny i często obracają się przeciw nam. Wyjściem mabyć zapanowanie nad nimi i w ten sposób "przekroczenie siebie" i pełne przejęcie kontroli nad własną wolą.
FRIEDRICH NIETZSCHE (1844- 1900) Miał polskie pochodzenie, był z wykształcenia filologiem klasycznym. Niezwykle wcześnie dojrzały, już w 1869 r. objął katedrę filologii w Bazylei. Po 10 latach opuścił Bazyleję i zaczął lata tułaczki. W 1889 r. uległ chorobie umysłowej, z której się już nie podźwignął. Reprezentował scjentyzm, naturalizm, ewolucjonizm, relatywizm. Był wielbicielem życia i siły, apostoł bezwzględności.
PISMA I ROZWÓJ. W pismach jego można rozróżnić trzy główne okresy. W pierwszym okresie był to kult sztuki, w drugim nauki, w trzecim życia, siły, indywidualności. W pierwszym był pod wpływem Wagnera, w drugim pod wpływem Darwina i ideału ścisłej naukowości, w trzecim wypowiadał myśli, które najbardziej były jego własne. Z pierwszego pochodzą: Narodziny tragedii i Niewczesne rozważania. Z drugiego: Ludzkie, arcy ludzkie (1878), Jutrzenka (1881), Wiedza radosna (1882). Z trzeciego: Tako rzecze Zaratustra (1883 - 1884), Poza dobrem i ziem (1886), Z genealogii moralności (1887). Oraz Narodziny tragedii , Wędrowiec i jego cień, Zmierzch bożyszcz (Zmierzch bożków), Antychryst (Antychrześcijanin), Ecce Homo, Wola mocy (nawiązanie do Schopenhauera).
- nurt filozofii życia (obok Bergsona), miał charakter aktywistyczny, kult działania i witalności
- życie (nie tylko w sensie biologicznym) jest najważniejsze, to prymarne doświadczenie, fundament
- bóg umarł - ludzie żyją jakby boga nie było (diogeneza stanu kultury)
- był wrogiem chrześcijaństwa, według niego prawdziwym chrześcijaninem był Jezus. Chrześcijanie wspierają jednostki słabe, to ludzie słabi kierują się miłosierdziem i współczuciem. Chrześcijaństwo nie służy ludzkości.
- rozwój przyniesie dominacja ludzi silnych, działających - nadludzi
- doceniał w ludziach pierwiastek dionizyjski (działanie) nad apolińskim (ład).
- idea wiecznego powrotu - wszechświat ma zliczoną liczbę czastek
- znosi koncepcję czasu jako strzały
- Wola - jest energia życia, stanowi kryterium
- natury nie można ocenić, człowieka też nie.
POGLĄDY, l. RELATYWISTYCZNA TEORIA POZNANIA. Wszystkie czynności i wytwory ludzi uwarunkowane są potrzebami życiowymi. Poznanie nie stanowi wyjątku: prawdą jest dla nas to, i tylko to, czego życie wymaga. Obiektywna i bezwzględna prawda jest złudzeniem. Umysł fałszuje rzeczywistość. Nasze prawdy to złudzenia.
2. RELATYWISTYCZNA TEORIA WARTOŚCI. Względne, subiektywne, biologicznie tylko uwarunkowane są nasze oceny. Nie ma moralności obiektywnej. Każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. Najistotniejszą zaś różnicę między ludźmi Nietzsche widział w tym, że jednych natura jest silna, a innych słaba. Rozróżniał moralność panów i moralność niewolników.
3. KRYTYKA MORALNOŚCI WSPÓŁCZESNEJ. Moralność współczesna, panująca - niewolnicza, opiera się na trzech głównych założeniach: l) Założenie równości: wszyscy są równi, mają równe prawa i obowiązki. 2) Założenie wolności: każdy powinien być wolny, byle nie stawał na drodze wolności innych. 3) Założenie wartości moralnej. Był Nietzsche wrogiem Sokratesa, Platona, chrześcijaństwa i demokracji.
4. PRZEWARTOŚCIOWANIE WSZYSTKICH WARTOŚCI. Własne stanowisko Nietzschego — owa moralność panów — było we wszystkich punktach wprost przeciwne moralności dziś panującej. Główne jego założenia były takie: l) Założenie wartości życia 2) Założenie wolności silnego: 3) Założenie nierówności. Nietzsche zwalczał zwłaszcza wszelkie ograniczania się, wszelką ascezę, wszelką ucieczkę w sferę ideałów: tylko zwyrodniałe życie potrzebuje wyrzeczeń, zakazów, ascezy, ideałów religijnych i moralnych. Nazywano go, i sam siebie nazywał, „amoralistą". Był przeciwnikiem wszelkiej moralności, czyli wszelkiego stawiania ponad życie jakichkolwiek wartości duchowych i podporządkowania im życia. Ale był twórcą nowej etyki: najważniejsze jest życie: ono jest pierwszą i bezwzględną wartością, życie jest walką o byt, zwykle jest czymś więcej, chce nie tylko utrzymać się przy istnieniu, ale rozwijać, człowiek nie ma istotnie celu poza sobą; ale — ma go w samym sobie: samo życie jest celem. Na tle tych przekonań wytworzył też swój ideał człowieka: nazywał go nadczłowiekiem. Jest to ideał przede wszystkim doskonałości biologicznej: ideał żywotności. Ale także doskonałości duchowej, dostojności i twardości nie tylko wobec innych, lecz i wobec siebie.
5. POSTAWA APOLLIŃSKA i DIONIZYJSKA. Już w pierwszych swych pracach Nietzsche przeciwstawił dwie zasadnicze ludzkie postawy. Postawa apollińska ceni to, co jasne, przejrzyste, opanowane, zrównoważone, zamknięte, doskonałe, harmonijne. Postawa zaś dionizyjska ceni przede wszystkim pełnię i płodność życia, jego pęd. Nietzsche stał naturalnie po stronie postawy dionizyjskiej. Dionizos był dlań symbolem życia jako najwyższego dobra, a Bóg na krzyżu — symbolem ofiary z życia dla innych dóbr.
Z pisarzy polskich silnie oddziałał Nietzsche na Przybyszewskiego, Brzozowskiego, Berenta. Wiele spośród poglądów Nietzschego, zarówno literackich jak i filozoficznych, znalazło wydźwięk we wczesnej twórczości Antoniego Langego, zwłaszcza z cyklu Rozmyślań.
HENRI BERGSON (1859- 1941) jest dość zgodnie uważany za najwybitniejszego wśród filozofów, jacy w ostatnich pokoleniach czynni byli we Francji. Buduje ona nową metafizykę, intuicjonistyczną i witalistyczną.
Uczył się i studiował w Paryżu. Od 1881 do 1898 był nauczycielem filozofii w szkołach średnich na prowincji i w Paryżu, po czym przeszedł do szkolnictwa wyższego. Dość szybko zyskał rozgłos.
Dieła: 1889: O bezpośrednich danych świadomości 1896: Materia i pamięć, 1900: Śmiech, 1903: Wstęp do metafizyki, Intuicja filozoficzna, 1907: Ewolucja twórcza, 1919: Energia duchowa, 1932: Dwa źródła moralności i religii, 1934: Myśl i poruszenie
- wszystko co istnieje trawa, a jeśli trwa to się rozwija
-życiowy witalizm - Elam vital, trwanie, czas przezywania
- struktura jaźni: jaźń powierzchowna (to co narzucone przez zewnętrzność), jaźń głęboka (strumień życia, czyste trwanie, ona zapewnia wolność)
- intuicja -bezpośredniość formą poznawczą
POGLĄDY, l. KRYTYKA INTELEKTU. Bergson zaś wystąpił przeciw nauce, jak i przeciw poznaniu potocznemu: uważał, że mają w gruncie rzeczy podobną naturę i podobne wady. Są dziełem intelektu. Intelekt występuje zarówno w postaci potocznej, jak i naukowej. Poznaje on rzeczy fałszywie: przekształca, deformuje rzeczy. 1. Unieruchamia to, co w nich jest zmienne. 2. Rozkłada rzeczy na części. 3. Upraszcza rzeczy i ujednostajnia. 4. Umysł, dalej, kwalifikuje rzeczy, czyli ujmuje je ilościowo. 5. Umysł także mechanizuje rzeczy. 6. A wreszcie: umysł relatywizuje rzeczy. Każdą rzecz określa się w nauce w stosunku do innych, w
zależności od innych: a przez to traktuje się je jako zależne, względne. Dlatego intelektualna, pojęciowa wiedza nie jest nigdy odtworzeniem rzeczywistości; może być co najwyżej jej znakiem, symbolem.
Był przeciwnikiem intelektualizmu, racjonalizmu, scjentyzmu.
2. INTUICJA. Bergson wystąpił zarówno przeciw poznaniu racjonalnemu, jak również empirycznemu: ich wady były wedle niego wadami intelektu: on bowiem nie tylko wytwarza myśli, ale także kieruje postrzeżeniami.
W uprawianiu wiedzy możemy się posługiwać — intuicją. Bergson uczynił z intuicji przeciwieństwo intelektu. Była ona poznaniem bezpośrednim, które ujmuje najbardziej złożoną konkretną rzeczywistość. Tłumaczył ją jako rodzaj instynktu. Instynkt i intelekt są przeciwieństwami: instynkt działa nieświadomie, a intelekt świadomie,
instynkt czerpie swą siłę z organizmu. Otóż intuicja jest uświadomionym instynktem.
Pierwsza teza Bergsona brzmiała: poznanie intuicyjne jest różne od intelektualnego. Druga,
dalej idąca: poznanie intuicyjne jest doskonalsze od intelektualnego. A trzecia,
najradykalniejsza: poznanie intuicyjne jest jedynym prawdziwym poznaniem.
3. NATURA RZECZYWISTOŚCI. Jeśli zaś zdamy się na intuicję, to otrzymujemy zupełnie inny obraz rzeczywistości niż ten, jaki wytwarza intelekt. Rzeczywistość okazuje się, po pierwsze, nieskończenie różnorodna, zmienna, żywa; dynamiczna, wciąż nowa; nie mieści się w żadnych schematach, wyłamuje się ze wszystkich mechanizmów.
4. JAŹŃ GŁĘBOKA. Dotyczy to przede wszystkim rzeczywistości wewnętrznej, naszej
własnej jaźni. Znamy ją najlepiej i wiemy, że jest żywa i zmienna i że stanowi całość, której
części przenikają się wzajem.
A) Suma przeżyć nie stanowi jeszcze jaźni. Natomiast jaźń może się wypowiedzieć w jednym
przeżyciu — jeśli jest to przeżycie głębokie. Oddzielnych, nie zespolonych ze sobą wyobrażeń nie ma w ogóle w świadomości; a raczej są, ale tylko na powierzchni jaźni. A pod jaźnią powierzchowną istnieje jaźń głęboka.
B) Bergson twierdził, że dla życia umysłowego asocjacja (kojarzenie) jest mniej ważna niż dysocjacja, mechaniczne przyłączanie wyobrażeń jest mniej ważne niż samorzutne odrzucanie wyobrażeń niepotrzebnych. Jednostki wyżej zorganizowane nie doznają więcej wrażeń, lecz właśnie mniej.
C) Granica między wrażeniem a wyobrażeniem jest najgłębszą, jaka występuje w świadomości jest to granica między światem cielesnym a psychicznym.
D) Prawdziwa, głęboka jaźń jest w ciągłym rozwoju, ujawnia się w czasie, w strumieniu przeżyć, uchwytnym tylko dla intuicji.
5. EWOLUCJA TWÓRCZA. Przyroda ma te same właściwości, co jaźń; różnorodność i nieustanny rozwój. Jeśli zaś rozwój jest właściwością przyrody, to jej pierwotną postacią nie
są przedmioty martwe, lecz żywe, organiczne. Rozwój nie przebiega tak, jak sobie wyobrażali ewolucjoniści: nie jest mechaniczny lecz jest samorzutny, twórczy. Bergson sądził, że rozwoju organicznego nie tłumaczą siły zewnętrzne, ale także nie tłumaczy go cel przyrody. Rozwój jest nieodłączny od istot organicznych, wypływa po prostu z ich
wewnętrznych sił, z ich pędu życiowego (elan vifal). Mechanizm nie jest podstawą i
początkiem rozwoju, lecz, przeciwnie, jego zahamowaniem i cofnięciem się.
6. WOLNOŚĆ. Stanowisko Bergsona dawało rozwiązanie także i zagadnieniu wolnej woli.
Determinizm u Bergsona jest związany z intelektualizmem i upada z nim razem. Jeśli kimś kierują jego uczucia i myśli, to znaczy, że on sam sobą kieruje: a więc jest wolny. Ale nawet taka wolność nie zawsze jest udziałem ludzi: niektóre ich przeżycia i postępki nie
wypływają z ich jaźni, lecz są narzucone przez wychowanie czy opinię ogółu. Wolność nie jest tedy powszechna. A tak samo nie jest absolutna, ma stopnie: jedni są więcej.
7. ETYKA i FILOZOFIA RELIGII. Ludzie moralność, a tak samo religię wyprowadzali z jednego tylko źródła. Społeczeństwo je wytwarza, a potem pilnuje ich przestrzegania, jest ich źródłem i ich sankcją. Wszakże moralność wypływa też z własnej inicjatywy jednostek. Formuje się nie wskutek nakazów, lecz na wzór jednostek najlepszych. Bergson wystąpił z twierdzeniem, że metafizyka jest i możliwa, i niezbędna, a od nauk szczegółowych nawet prawdziwsza i głębiej sięgająca.
EMANUEL SWEDENBORG , właściwie Swedberg (ur. 28 stycznia 1688 w Sztokholmie − zm. 29 marca 1772 w Londynie) - szwedzki naukowiec, filozof i mistyk.
Pod koniec XVIII wieku na bazie przesłania pism Swedenborga ugruntowała się doktryna religijna nazywana Nowym Jeruzalem. Oparta ona została na wierze w to, iż szwedzki naukowiec doświadczył bezpośredniej wizji Sądu Ostatecznego i powtórnego nadejścia Boga, będąc tym samym wtajemniczonym w ukryte treści Pisma Świętego.
Swedenborg był również twórcą koncepcji angelologicznej, której centralnym punktem była wizja płciowego Anioła jako stadia rozwoju duchowego człowieka.
Dzieło: O niebie i piekle
Teologia
Twierdził, że Bóg napełnił go swym Duchem, by przekazać mu doktrynę Nowego Kościoła.
Jego teologiczne pisma z grubsza można zaklasyfikować do czterech grup:
Książki dotyczące duchowej filozofii, takie jak Boża miłość i mądrość, Boska opatrzność, Relacja między duszą a ciałem, Miłość wzajemna;
Pisma wyjaśniające, jak Arkana niebiańskie (wyjaśniające duchowy sens Księgi Rodzaju i Księgi Wyjścia), Apokalipsa ujawniona, Apokalipsa wyjaśniona;
Doktrynalne, jak Nowa Jerozolima i jej niebiańskie doktryny, Cztery doktryny główne, Doktryna miłosierdzia, Prawdziwa religia chrześcijańska, Kanony Nowego Kościoła;
Eschatologiczne, takie jak Niebo i piekło, Sąd ostateczny.
Doktryny Nowego Kościoła, według Liturgii (zawierającej "Credo" i "Prawdy Wiary") są następujące:
Jest jeden Bóg, w którym obecna jest Święta Trójca; jest nim Pan Jezus Chrystus.
Zbawienie daje wiara w Niego.
Zła należy się wystrzegać, gdyż pochodzi ono od Szatana.
Należy czynić dobrze, gdyż dobre czyny pochodzą od Boga.
Czynić ma to wszystko sam człowiek, lecz należy wierzyć, że owe czyny dokonują się przez Pana i z Jego woli.
Doktryna reprezentacji (odpowiedniość korespondencji): zakłada, że świat widzialny jest anologią świata duchowego. Wszystko jest symbolem. Ciało analogią duszy.
Przełom modernistyczny związany był z odkryciem na nowo metafizyki i transcendencji. We Francji miało miejsce odrodzenie tomizmu (prawda, piękno i dobro to powszechne atrybuty bytu. Zło jest brakiem dobra i nie ma swej substancji. Dusza ludzka jest rozumną, jednostkową formą człowieka. Przeznaczeniem człowieka jest poznanie najwyższego dobra - oglądanie Boga dzięki "światłu chwały") i filozofii średniowiecznej. Przełom modernistyczny zaktywizował też zainteresowanie tzw. sekretnej strony średniowiecza (czarnej magii, sekt i psychoz religijnych). Odżyły praktyki lucyferianów czy iluminatów. Modna stała się parapsychologia. Źródłem natchnień stał się również hindusko-buddyjski wschód. Na tym gruncie rozwinęły się dwie doktryny psełdoreligijne: teozofia i antropozofia.
Teozofia - światopogląd religijno-filozoficzny o charakterze panteistycznym głoszony przez Towarzystwo Teozoficzne założone w 1875 roku przez Helenę Bławatską w Nowym Jorku. Teozofia bazuje w znacznej mierze na neoplatonizmie i buddyzmie. Mottem teozofii jest "Nie ma religii wyższej niż prawda".
Idee: wszechświat pojmowała jako objawienie się boga w materii, wiara w bezosobowy Absolut i wszechobecną świadomość, wieczność kosmosu i natury jako emanacji absolutu, reinkarnacja - każda dusza przechodzi przez stadia roślinne, zwierzęce, zanim wcieli się w ciało ludzkie, ewolucja - cały wszechświat, od ludzi po gwiazdy, dąży do doskonałości i zjednoczenia z Absolutem
Gnoza, termin filozofii hellenistycznej oznaczający teozoficzną, religijno-filozoficzną wiedzę wyższego stopnia, dostępną jedynie wtajemniczonym, przeciwstawiana wierze ludzi prostych.
Filozofia schyłku stulecia była rehabilitacja metafizyki. Nowy czas rozpoznał się najpełniej w Schopenhauerze (pesymizm, popędy), Nietzschem (wola mocy, ideał nadczłowieka, wróg demokracji i chrześcijaństwa) i Bergsonie (wieczny ruch, pęd życiowy, poznanie rzeczy samej przez intuicję).
Filozofię końca wieku zdominowały trzy koncepcje filozoficzne, które, jak się później okazało, miały ogromny wpływ na sposób myślenia ludzi, literaturę i sztukę a nawet historię.
Pierwsza koncepcja filozoficzna to - schopenhaueryzm, czyli dekadencki nastrój pesymizmu, smutku i rozpaczy. Sposobem na życie jest uprawianie lub kontemplacja sztuki. Echa filozofii w liryce:
- Leopold Staff "Deszcz jesienny" - prezentuje pesymistyczne, dekadenckie nastroje epoki, smutku i zniechęcenia.
- Jan Kasprowicz "Dies irae" - kryzys zaufania do Boga, upadek dawnych wartości, katastrofizm, wizja świata dążącego do zagłady, tendencja głosząca upadek i zagładę Ziemi.
- Jan Kasprowicz "Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" - dekadencka wymowa utworu, krzak dzikiej róży i limba są symbolami młodości i przemijalności, pełnych sił twórczych i schyłku istnienia, róża - symbol filozofii dekadentyzmu - podlega lękom istnienia, wtula się w skały, lękając się życia.
KAZIMIERZ PRZERWA -TETMAJER Głosił on kult filozofii Schopenhauera i wyrażał swój podziw dla Nietzschego, zachwycał się filozofią indyjską i pojęciem nirwany. W jego twórczości pojawiło się też wówczas uwielbienie dla sztuki jako najwyższego osiągnięcia życia jednostkowego i zbiorowego.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Koniec wieku XIX" - poeta szuka sensu życia, ale go nie odnajduje, pesymizm, przygnębienie, beznadziejność, człowiek skazany na cierpienie, interpretacja życia, które jest złem.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Nie wierzę w nic" - podejmuje kwestie podstawowe dla egzystencji człowieka i nie znajduje pozytywnej odpowiedzi, lekarstwo na ból istnienia może być tylko jedno: nirwana, śmierć, niebyt.
- Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Hymn do Nirwany" - nirwana ma przynieść zapomnienie, wyzwolenie od życia, które składa się z klęsk i cierpień, apatia, obojętność.
Stan nirwany Tetmajer przywołuje w wielu utworach:
- "Fałsz, zawiść" - w ucieczce od tych cech świata poeta płynie "półmartwo" na dnie łodzi.
- "Melodia mgieł nocnych" - pragnienie wtopienia się w ruch przyrody, w oszałamiający wir wiatru, także przypomina stan hipnozy, niebytu, narkotycznego tańca.
Drugą koncepcję filozoficzną tworzą poglądy Nietzschego. Echa filozofii w liryce zwłaszcza Staffa:
- Leopold Staff "Kowal" - prezentuje typową dla filozofii nietzschego jednostkę, która używa "woli mocy", aby wypracować własną siłę, indywidualność i osobowość.
Etyka Nietzschego: Bó umarł! Moralność jest fikcją, iluzją - ale fikcją niezbędną do tego, aby ludzkość mogła istnieć. My, ludzie, wciąż żywimy tę iluzję, podtrzymujemy wartości, bo społeczeństwo nie może funkcjonować bez dyscypliny. Powstaje tylko pytanie - czy ustalenie jak rozróżnić dobro i zło aż tak konieczne do istnienia, może być fikcją?(wpływ na twórczość np. Micińskiego).
Trzecią koncepcją filozoficzną jest bergsonizm. Henri Bergson głosił: intuicjonizm i koncepcje elane vitale. Wpływy filozofii Bergsona odnajdujemy w liryce Młodej Polski w poezji Bolesława Leśmiana, który uważał, że intuicja jest jedyną drogą wiodącą ku prawdzie, ku poznaniu rzeczywistości, a wyrażenie tych dążeń jest istotą artyzmu. Poezję Leśmiana wyróżnia stosunek do przyrody, której częścią jest człowiek, choć jednocześnie jest i częścią świata niematerialnego.
- Bolesław Leśmian "Przemiany" - zespolenie człowieka z naturą, natura nie jest tłem, lecz główną siłą wiodącą.
- Bolesław Leśmian "Zmory wiosenne" - człowiek musi być częścią natury, która go przytłacza swoim ogromem, nie można uciec przed własną naturą.
Twórcy Młodej Polski często nawiązywali także do filozofii franciszkańskiej. Święty Franciszek z Asyżu stworzył system, który stanowił niezwykłą, radosną filozofię wiary. Głosił on wszechogarniającą miłość do świata, braterstwo wszelkich żyjących istot, uwielbienie świata i jego piękna, radosną wiarę w Boga oraz ideał ubóstwa. Występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości. Stworzył zakon wędrujący, legendy dotyczące jego życia zawierają "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu". Echa filozofii w liryce:
- Leopold Staff "Sonet szalony" - argumentem aprobaty życia jest poczucie nieograniczonej ludzkiej wolności, swobody.
- Leopold Staff "O miłości wroga" - skrzywdzony woła o modlitwę za duszę wroga, bo jest ona zagubiona - w ten sposób realizuje chrześcijański nakaz miłości wroga, wybaczenia i miłości bliźniego.
- Leopold Staff "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu", "Przedśpiew" - ochota do życia, pochwała życia, które składa się na równi z momentów rozkwitu i rozkładu, które dostarcza smutków i radości, optymizm.
- Jan Kasprowicz "Księga ubogich" - pokora, akceptacja cierpienia, jako naturalnego dla życia, umiłowanie ubóstwa, prostoty, podziwia piękno przyrody, mądrość ludzi ubogich.
- Jan Kasprowicz "Hymn św. Franciszka z Asyżu" - pochwała Boga, pogodził się ze złem, które jest wynikiem postępowania człowieka, cierpienie jest konieczne dla odczucia radości, Bóg daje cierpienie jako dar.
2