PAR LAGERKVIST WYBÓR PROZY (BN) wstęp Andrzej Chojecki

- Lagerkvist zmusza do interpretacji

- porusza ważne sprawy:

* przemijalność życia

* konieczność śmierci

* zagadka wiary

* istota zła i miłości

- słowa klucze: życie, dusza, krew, wędrówka, więzienie, niebo, gwiazdy

ŻYCIORYS

- Par Fabian Lagerkvist ur. się 23 maja 1891 r. w Vaxjo, w środkowej dzielnicy Szwecji

- jego rodzice byli chłopskiego pochodzenia i mieszkali w budynku kolejowym, gdzie pracował ojciec Para; mieszkali na piętrze, na dole była restauracja i poczekalnia kolejowa

- w ich domu panowała atmosfera surowej pobożności

- powieść Gość w rzeczywistości

* 14-letni Anders boi się śmierci, bo ten lęk wyniósł z atmosfery domu rodzinnego

* widząc świat poczekalni, zmienny, błyskotliwy i przemijający, odrzucił wiarę w Boga i uznał samo życie za wartość nadrzędną

* uważana ona była za „autobiografię” Lagerkvista, ale inspirowana była tzw. „biblią pokoleniową” Soderberga (Młodość Martina Bircka), która deprecjonowała wiek młodzieńczy

- w Vaxjo panowała atmosfera konserwatywna, hołdowała kościelnym tradycjom, nie dopuszczała nowych idei

- w czasach gimn. Par zaznaczał swój radykalizm strojem i przynależnością do kółka dyskusyjnego pod nazwą Czerwony Pierścień, był pod wpływem starszego brata Gunnara „okres czerwony”

- w gimn. pisał pierwsze utwory pod pseudonimem „uczniak”, „Jagibus” i Stig Stigson (stig = ścieżka)

- w 1910 r. zdał na uniwersytet w Uppsali, ale naukę przerwał

- w 1912 r. wyszła pierwsza książka, obszerne opowiadanie Ludzie

- w 1913 r. wyjechał do Paryża, by poznać najnowsze prądy estetyczne (m.in. Picasso, Apollinaire), potem do Niemiec, Hiszpanii, Francji, Włoch, Tunisu, Grecji i Palestyny (ale o swych rodzinnych stron pamięta zawsze)

- przez kilka lat był w Kopenhadze, bo ożenił się z Dunką, Karen Sorensen - czytał Sorena Kierkegaarda i Georga Brandesa

- skończył życie 11 lipca 1974 r. na wyspie Lidingo w Sztokholmie

- całe życie był odludkiem, nie należał do żadnych „-izmów”, prawie nie udzielał wywiadów, ale spisywał swe komentarze do dzieł i plany pisarskie w dzienniku

- w 1940 r. otrzymał stanowisko i tytuł członka Szwedzkiej Akademii - najbardziej zaszczytne miejsce w szwedzkim panteonie literatury

- Szwedzka Akademia uhonorowała jego twórczość w roku 1951 literacką Nagrodą Nobla

- odrzucał zbiorowe ideologie, zamykał się w prywatności, a z drugiej strony podróżował ciekawy życia

TŁO HISTORYCZNOLITERACKIE

- przełom w literaturze szwedzkiej dokonał się w latach 80. i 90. XIX wieku

* 1883 - Wiersze Augusta Strindberga

* koniec z mechanicznym rytmem, zbyt ornamentacyjnymi tonami i brakiem realizmu

* filozofia idealistyczna ustępuje miejsca materialistycznemu rozumieniu historii

* rozwijają się związki zawodowe, triumfują myśli Marksa, jest to punkt kulminacyjny fali emigracji do Ameryki

* do głosu dochodzi pozytywistyczna nauka Karola Darwina o ewolucji gatunków, Augusta Comte'a o społeczeństwie, Herberta Spencera o postępie i Johna Stuarta Milla o drogach liberalizmu ku powszechnemu szczęściu i dobrobytowi

* sławę literacką zyskuje krytyk-pozytywista Georg Brandes

* dominuje proza, ale wyjątkiem jest twórczość Augusta Strindberga

- August Strindberg zwraca się w kierunku tego, co estetycznie wartościowe, co jest przede wszystkim literaturą, a nie tylko „broszurą w literackiej formie”

- literatura lat 80. ma za główne zadanie „przedstawić problem pod debatę”

* naturalność - pojęta w sposób rousseauański

* folkloryzm - zbliżenie się do rzeczywistości ludowej

* radość życia - traktowana teleologicznie jako cel wszystkich dążeń ludzkich

* fantazja - którą kultywował nawet indywidualista Strindberg

- przełom w latach 90. XIX wieku

* przewaga twórczości poetyckiej

* Verner von Heidenstam (Nobel), Erik Axel Karlfeldt (Nobel), Oscar Levertin, Gustaf Froding

- rola Vernera von Heidenstama

* Renassans (1889) - estetyczne wyznanie wiary, przeciw naturalizmowi

* nie negował naturalizmu ani nauki, ale chciał przenieść dyskusję na plan estetyczny

* literatura musi mieć prawo do artyzmu, czyli autonomiczności

* 6 lipca 1909 r. (50 urodziny poety) stał się świętem narodowym - rozpisywano konkursy na utwory ku czci jubilata, pisał je m.in. Par Lagerkvist (jako Stig Stigson)

* jubileusz ten stał się też początkiem dyskusji, tzw. „walki Strindberga”

- „walka Strindberga” (1910-1912)

* Strindberg (wygrał) miał za sobą obóz lewicy, Heidenstam był konserwatystą

* sytuacja polityczna Szwecji: strajk z 1909 r., rozwiązanie unii skandynawskiej, emigracja do Ameryki

* poglądy Heidenstama, określane jako nacjonalizm i indywidualizm, przegrały

* ale sam poeta przeżywał czas największej chwały: wybrany został do Szwedzkiej Akademii, a w 1916 r. otrzymał nagrodę Nobla

- nowe zjawiska w lit. szwedzkiej po „walce...”, początek XX wieku

* więcej lit. proletariackiej, tj. takiej, której twórcy wywodzili się z kręgów biedoty chłopsko-robotniczej i, gł. w konwencji realistycznej, opisywali swe środowisko, często krytykując mieszczaństwo autodydakci, samoucy (np. Harry Martinson dostał nagrodę Nobla !!!)

* lit. włóczęgowska (np. Sigfrid Siwertz)

* powieść realistyczno-mieszczańska (np. Hjalmar Soderberg, Hjalmar Bergman)

* prawie każdy twórca uprawia zarówno prozę, jak i poezję (dopiero w 2. poł. XX w. następuje specjalizacja)

- meliczność poezji szwedzkiej

* wynika gł. z systemu prozodycznego języka szwedzkiego

* związana z muzyką jest nawet trudna poezja intelektualna lat 40., poezja symbolicznych obrazów (słowa: śpiewam, nucę, podśpiewuję, gram, piosenka, flet)

- słaba jest pozycja dramatu w Szwecji

* rozwój dramaturgii szwedzkiej uzależniony był od Francji i Niemiec

* wybitnym dramaturgiem (niemal jedynym) był August Strindberg

* Par napisał 15 sztuk scenicznych i program estetyki teatralnej, pt. Teatr współczesny. Poglądy i polemiki + jednoaktówki zatytułowane Trudna chwila (1918)

- estetyka teatralna Lagerkvista

* odwoływał się do późnej twórczości Strindberga

* o naturalizmie, jego dokładnym sposobie przedstawiania rzeczywistości, a właściwie jej iluzji, na scenie

* dążył ku teatrowi stylizowanemu, efektownemu, ku autonomiczności sztuki scenicznej

* dialog i liryka powinny współgrać z fabularyzacją

* nie ma miejsca na sensację i trywialność, domeny filmu i niskiej lit.

* Musimy dać wyraz całej trwodze, którą życie, jakie nas teraz wciąga, wypełnia nas

* patos twórczy Para wynikał z jego dziecięcej trwogi przed śmiercią, młodzieńczego rozdarcia między naukowo-naturalistycznym poglądem a religijną skruchą, z podziwu dla Człowieka i Życia

* jednym z głównych motywów jego dramatów jest niewiedza młodego i naiwnego chłopca

- Lagerkvist zaznaczył się w życiu kulturalnym Szwecji gł. w latach 20. i 30. XX wieku

* publikował programy artystyczne

* zajmował się krytyką lit., malarską

* współpracował jako krytyk teatralny z dziennikiem „Svenska Dagbladet” (ponad 30 recenzji)

- Par jest indywidualistą, który kieruje się zasadą: Jasność, prostota i głębia. To próbuję osiągnąć i zespolić. Żadnego z tych trzech elementów nie wykluczyć. Dlatego też jest tak trudno.

POGLĄDY ESTETYCZNE LAGERKVISTA

Wczesne poglądy estetyczne

- debiut w czasopiśmie „Fram” - opowiadanie Myśl boża (1912)

* fantazja erotyczna nawiązująca do mitu o Dafne i Apollinie

* myśliwy goni nimfę przez ciemny i dziki las, a gdy ją dogania i całuje, zmienia się ona w lodowatozimne źródło, w którym myśliwy widzi tylko swą twarz i własne oczy patrzące z głębi wody

* ten sam motyw wykorzystał w Śmierci Ahasvera i Ziemi Świętej

- debiut książkowy - powieść Ludzie (1912)

* Gustaw Mork (nazwisko znaczące = ciemny) jest zbuntowanym człowiekiem

* jego brat bliźniak, Eryk, to jego przeciwieństwo, lubiany przez los

* mroczność, trwoga i dzikość prowadzi Gustawa do samobójczej śmierci

* krytycy powiedzieli, że, wbrew tytułowi, przedstawił tu symbole, a nie ludzi, że Mork to symbol zła i mrocznej strony psychiki

- już te dwie formy prozatorskie ukazują antynaturalistyczną poetykę Para

- program estetyczny pt. Sztuka słowa i sztuka obrazu. O dekadencji współczesnej literatury pięknej - O witalności współczesnej sztuki (1913)

* atak na lit. popularną - autor ma dążyć do zdobycia ograniczonej w ilości publiczności, ale wiernej

* lit. współczesna zbyt przejęła się hasłami dekadentyzmu

* prekursorami nowych czasów i nowej lit. są Edgar Poe, Gustaw Flaubert i Robert Stevenson, a przede wszystkim Charles Baudlaire

* prostota i jeszcze raz prostota

* źródła religijne jako wzór: ST, Pieśni Rigwedy, Koran, a dla Skandynawów: Edda, sagi islandzkie, pieśni ludowe i Kalewala

- Par nigdy nie tworzył lit., która miałaby zabawiać czytelników, jego twórczość zawsze opierała się na wielkich tematach, prostocie i symbolicznej pełni

Malarstwo i literatura

- w Paryżu w 1913 r. Par zetknął się z kubizmem i starał się go zastosować w literaturze

* abstrakcyjna konstrukcja odrzuca konieczność opisu rzeczywistości, głębi psychologicznej i społecznej tendencji

* kubizm jest śmiały, architektoniczny, matematyczny i konstrukcyjny

* uproszczonym formom, kolorom, liniom i płaszczyznom odpowiadają w literaturze proste myśli i uczucia

- Myśli (1914) - egzemplifikacja programu i manifestacja literackiego kubizmu

* kilka wierszy i utwory w gatunku prozy poetyckiej

* od pełnego żądzy mordu dokonanego przez ojca na córce, przez tragikomiczny los wykwintnych pasażerów-śmiertelnych ofiar katastrofy kolejowej, po pełną obawy przed ciemnością i bliskością nierozpoznanego zła modlitwę dziecka o świetlane promienie boskie

- Żelazo i ludzie (1915) - zbiór nowel

* żelazo (tworzywo niszczącej broni) przeciwstawione jest życiu, ciału ludzkiemu

* zasada kontrastu formy i barwy

- indywidualny styl Para to melanż kubizmu, ekspresjonizmu i symbolizmu

- Par zyskuje pozycję znawcy i rzecznika współczesnego malarstwa

- Par konstruuje często swe dzieła na wzór malarski (secesyjna symbolika erotyczna storczykowatych ornamentów kwiatowych, długie linie włosów kobiecych, operowanie światłocieniem), a często wykorzystuje bezpośrednie cytaty z tematów malarskich (opisuje obrazy)

- malarstwo w Karle (1944)

* replika Leonarda da Vinci = mistrz Bernardo

* niedokończony fresk Ostatnia wieczerza

* portret uświęconej ladacznicy - księżnej Teodory ~ Mona Lisa Gioconda

* Boccarosa ze swym spojrzeniem i napierśnikiem z lwem wystawiającym światu język ~ rysunek Leonarda przedstawiający profil kondotiera - wojownika przybierającego cechy drapieżnego zwierzęcia

Ekspresjonizm

- Trwoga (1916) - zbiór poetycki, manifestacja ekspresjonizmu (porównywana do Krzyku Muncha)

- ekspresjonizm europejski za tło i temat bierze cywilizację, natura jest na uboczu, a jeśli już to raczej świat nieorganiczny i zwierzęcy, bo flora jest zbyt stabilna, bezpieczna

* Lagerkvist wykorzystuje również, jeśli nie przede wszystkim, florę (np. w Myśli bożej las jest antropomorfizowany, zaciska się wokół człowieka, krajobraz staje się ruchomy oznacza on życie pełne niebezpieczeństw czyhających na człowieka)

* w Ludziach las występuje jako element krajobrazu i jako obraz charakteru satanicznego bohatera, Morka (las porusza się i wciąga w pułapkę Agnes, dziewczynę, którą uwodzi Mork; ona sama porównana jest do kwiatu pączkującego, tętniącego życiem, pragnącego słońca, ale bezsilnie wydanego na łup brutalnej natury)

* również w Trwodze krajobraz jest zawsze przesycony uczuciem poety, symbolizuje jego przeżycia

- u Para często występuje tłum i jednostka

* w dramacie Niewidzialny bohater stara się wyrwać masę z odrętwienia i bezwolności

* tłum jest różnorodny, bo stanowi sumę pojedynczych jednostek podległych manipulacji ideologiczno-światopoglądowej, ale posiada jednocześnie właściwą każdemu potrzebę określenia tożsamości

* indywiduum wymaga autonomii, a jego przynależność do rodzaju ludzkiego manifestuje się aprobatą idei dobra i miłości

ETYKA

Przeciw wojnie

- zbiór nowel Żelazo i ludzie to pierwszy protest przeciw wojnie

* postaci kalekie, osoby ranne, umierające, zabijane

* przyczyną kalectwa jest wojna

* niedoskonałość (wojna) rodzi niedoskonałość (zemsta)

* w noweli Odłamki ojciec wyciąga odłamki żelaza z ciał synów, myśląc, że będzie można je użyć do dalszej produkcji broni i do zemsty; przyglądają się temu dzieci, które wkrótce, z życia szczęśliwego, wejdą w świat Apokalipsy

- opowiadanie Szacowne kości

* ludność dwóch sąsiadujących krajów jest ze sobą w ciągłej wojnie, ceni sobie bardzo swych bohaterów poległych i oddaje im cześć

* rozeszła się pogłoska, że zmarli z wrogich obozów kontaktują się ze sobą, co wywołało oburzenie

* zmarli odpowiadają, że się nie bratają z wrogami, ale wymieniają kości, bo są nieuporządkowane (czyn nie chodzi tu też o porządek narodzin i śmierci, który człowiek złamał?)

- powieść Kat (1933)

* mały Jocke towarzyszysz bezrękiemu Lasse-Szubienicznikowi i ma odziedziczyć po nim korzeń alrauny z jego szatańską mocą

* w spadku dostał nienawiść do świata, chęć zemsty, mścić się będzie za Lassego

* „współczesna” część powieści ukazuje grupę młodzieży (Hitlerjugend), która czci piękno wojny w postaci ran, które są znakiem szlachetności, oddaje cześć katowi

* kiążka ta uniemożliwiła autorowi otrzymanie stypendium literackiego

- opowiadanie Mała armia polowa

* dzieci, niezależnie od dorosłych, tworzą „uzbrojoną po zęby mleczne” armię, prowadzą wojnę i dbają o podtrzymanie tej tradycji

* przypomina to Władcę much Williama Gordinga, ale jego dzieło jest ahistoryczne, podczas gdy opowiadanie Para ukazuje ludzkość, która opatrzyła siebie i swe potomstwo znakiem kata, umieszcza dużo aluzji do Trzeciej Rzeszy

- Karzeł to powieść, która również jest protestem przeciw wojnie, którą człowiek, twórca humanizmu, wywołuje sobie na zgubę

- w wierszu Po walce zmienia się nieco obraz wojny

* syn i ojciec-inwalida odbudowują dom, syn mu pomaga, nie ma mowy o zemście

- cała twórczość Para jest reakcją na zło tkwiące w człowieku, które przyczynia się do powstania złowrogich ideologii wojny

Aprobata i negacja życia

- zbiór opowiadań Wieczny uśmiech zawiera aprobatę życia, nowy motyw u Lagerkvista

* zmarli opowiadają o czasie, kiedy przebywali w świecie żywych

* dziadek klozetowy jest bardzo zadowolony ze swego minionego życia, bo pogodził się ze swym losem, a nawet traktował go jako powołanie rzucanie światłą piękna i wielkości nawet na rzeczy i ludzi z „niższej” sfery

* kiedy umarli doszli do wniosku, że żyli nie widząc celu i teraz też go nie widzą, postanawiają udać się do Dawcy życia i zapytać o Jego zamiary

* docierają do światełka małej lampy, przy którym stoi staruszek i piłuje drewno po to, by ludzie nie pozamarzali

* celem starca było tylko to, aby ludzie nigdy nie musieli zadowalać się niczym życie jest wartością samą w sobie wobec nieskończonej pustki

* życie należy zaakceptować takie, jakie jest, z jego dobrem i złem, ale treść otrzyma ono dopiero, gdy zostanie wypełnione miłością

- czas wiary w życie załamuje się i dochodzi do głosu pesymizm, m.in. w dramacie Niewidzialny

* konwencja moralitetu, bohaterowie: Kobieta, Mężczyzna, Zarządca (zło i zniszczenie), Niewidzialny (duch ludzki), Śmierć i Bohater (ludzka chęć czynu)

* manichejska walką między ciemnością a światłem, próba odnalezienia się we wspólnocie, powtórzenie chrześcijańskich rytów zmartwychwstania i zbawienia

* Zarządca jest jakby prawzorem postaci tytułowych Kata i Karła ze swym złem, samoświadomością i ideologią

* powstaje dychotomia życia (zło) i ducha (ludzkie tęsknoty, marzenia i pragnienie miłości)

- opowiadanie Jan Zbawiciel

* wiejski „nawiedzony”, sam siebie uważający za zbawiciela ludzkości, prostaczek należący do świata ducha

* wcielenie bezzasadnego dobra, prostego i naiwnego w swej istocie

* zbieżność z księciem Myszkinem z Idioty Dostojewskiego

* taka idea dobra nie może istnieć w prozaicznym świecie „życia”, Jan ginie więc ofiarnie w płomieniach domu, powtarzając męczeńską śmierć Chrystusa

- Par opowiada się po stronie „ducha”, co zaznacza tytuł eseju Życie zwyciężone

* autor odszedł od stoickiego docenienia samego życia z Wiecznego uśmiechu

* program ma na celu wyróżnienie ludzkości, świat zostanie przemieniony i podporządkowany Człowiekowi

* wyróżnienie człowieka ma się odbyć przez odrzucenie mocy zła, które w nim tkwią, bo to one sprawiają, że musi on walczyć o wyrośnięcie ze stadium „człekozwierza”

- dramat Ten, któremu dane było przeżyć życie raz jeszcze (1928)

* pierwszy dramat w konwencji realistycznej, gdzie postaci mają mieszczańskie imiona

* szewc Daniel stwierdza, że jego szansa, tj. możliwość powtórnego życia, nie przywiodła go ani trochę do upragnionej pełni egzystencji i szczęścia

- dramat Król

* oparty na obrzędzie zrzekania się władzy przez króla na okres kilku dni, kiedy to rządy przejmował jakiś więzień, potem go uroczyście zabijano, a król-banita wracał na tron

* rytuał ten, przez spełnienie ofiary na skazańcu, miał wprowadzić nieprzyjazny los w pożądane koleiny

* postacie kochanków, Nadura i Sybilli, wprowadzają motyw religii optymalnej, która nie jest zinstytucjonalizowana, ale oparta na miłości bliźniego

* jest to najbardziej teatralny dramat Lagerkvista

Twórczość wielkiej syntezy

- dzieła Para były pełne alegorii, metafor, symboli i powracających motywów

- Kat (1933) to reakcja na faszyzm, rasizm, ideologię wojny i zło tkwiące w człowieku

* ludzie nienawidzą kata, unikają go, ale jednocześnie podziwiają go za jego moc i władzę

* kat jest postacią bardziej nieszczęśliwą niż okrutną

* w świecie przeważa cierpienie i zło, miłość i dobro są tylko marzeniem i pragnieniem

- powieść Karzeł (1944)

* motyw karła pojawia się często w jego twórczości, zazwyczaj są oni nawet podobni fizycznie

* powieść ukazuje renesansowy dwór włoski, mistrz Bernardo odpowiada da Vinciemu, szczególnie z czasów jego pobytu w Mediolanie na dworze księcia Lodowico Sforzy, kiedy powstała seria portretów kobiecych (Dama z łasiczką) i Ostatnia wieczerza, konstruował on wówczas machiny wojenne, które miały być użyte przeciw Francuzom

* nazwisko księcia il Toro (Byk) może być aluzją do przydomka Sforzy - il Moro (ówczesny papież, Aleksander IV, miał głowę byka w swym herbie)

* epidemia dżumy miała istotnie miejsce w Mediolanie w 1484 r.

* renesans uważany jest za epokę, kiedy człowiek stał się miarą wszechrzeczy, ale Par przypomina, że istniała wówczas i śmierć (epidemia) i zło (trucicielska uczta)

* Karzeł, karykatura ludzkiego ciała, w którym widziano ideał piękna, wypowiada sąd, który jest deziluzją zadufanego humanizmu

* Karzeł przechodzi metamorfozę, okazuje się, że tkwi on w każdym człowieku, stanowiąc potencjalne zło

* jedna z interpretacji: Karzeł upodobał sobie chrześcijaństwo, ale jednocześnie gardzi Zbawicielem, cieszy się z Jego cierpienia patrząc na Ostatnią Wieczerzę; ten, kto czuje zawiść, nie ma nieprzenikalnego pancerza wokół swego serca, Karzeł jest mścicielem, bo sam od dzieciństwa jest gnębiony i poniżany; to szczelina w jego pancerzu czyni go żywym i rozpala jego nienawiść

* Karzeł przedstawia się według kanonów opisu ciała ludzkiego, jest to alegoryczna karykatura ciała, a pod alegorią kryje się zło immanentne, tkwiące w człowieku, a więc nie szatan, Karzeł nie jest wizerunkiem szatana

* zazwyczaj antychryst przejawiał się w rozkoszach cielesnych, a tymczasem Karzeł jest wrogiem wszystkiego, co cielesne, co ma związek z miłością erotyczną - jest mu obca każda forma miłości, bo jego istotą jest nienawiść

* opozycją dla Karła jest renesansowy mistrz Bernardo, dla którego człowiek jest celem poznania, idea chrześcijańskiej miłości tkwi wg niego w człowieku, jego działaniu i stosunku do bliźnich

* prezentując idee dobra i zła, Par schodzi z planu transcendencji na plan antropologiczny (antychryst i Chrystus są tylko ludźmi), człowiek rzeczywisty miota się między tymi dwoma obrazami: zła czyli zdeformowanego pokurcza i dobra - wcielenia ludzkich cnót

* motyw karła pojawiał się w wielu dziełach tamtego okresu, np. Józef i jego bracia Tomasz Mann, Blaszany bębenek Gunter Grass, film Cisza Ingmar Bergman

- pierwszy powojenny dramat to Kamień filozoficzny (1947)

* utwór o poszukiwaniu prawdy

* aluzje polityczne i krytyka prześladowań rasowych, przeciw wykorzystywaniu ludzi

* zbyt czytelne infiltracje i zapożyczenia

* żądza wiedzy człowieka i tęsknota za wiarą

- Barabasz (1950), dwa lata później wyszedł w wersji dramatycznej

* dzięki tej powieści dostał Nobla

* opowiadanie o człowieku, biblijnym zbrodniarzu, zamkniętym w zwierzęco-bandyckiej rzeczywistości, którego etos (instynkt) nie pozwala uwierzyć w istnienie innego świata i rządzącej nim zasady „kochaj bliźniego swego”

* Barabasz należy do świata ciemności, dlatego rozumie mrok nad Golgotą, ale nie może zrozumieć światłą wokół pustego grobu Chrystusa

* ciemność chce rozjaśnić pożarem tego świata

* konstrukcje opozycyjne i figuralne: życie przeplata się ze śmiercią, miłość z jej brakiem, postaci niemal święte z ludzką zwierzęcością

* Barabasz umiera jak Chrystus: Tobie oddaję ducha mego, zwraca się do ciemności szczelina w ciemności

- Sybilla (1956), część pierwsza tetralogicznego cyklu pt. Sybilla. Pielgrzym (potem: Śmierć Ahasvera, Pielgrzym na morzu i Ziemia Święta)

* autor operuje wiązką motywów przesuwanych z tomu do tomu

* Ahasver w Sybilli tylko słucha gł. bohaterki, potem jesst gł. postacią, wkracza też Tobiasz, w Pielgrzymie... pojawia się czwarty bohater - mnich Giovanni

* połączenie wierzeń pogańskich i chrześcijaństwa: delficka pytia Sybilla i wyklęty przez Jezusa Ahasverus, grzesznik Tobiasz i pogańska Diana, apostata Giovanni i pasterze, u których potrzeba wiary jeszcze się nie narodziła

* to połączenie uniwersalizuje i indywidualizuje potrzebę wiary, której wrogiem są instytucje i systematyzacje (Soren Kierkegaard: Jednostka jest prawdą, tłum jest nieprawdą, jednostka jest konkretną rzeczywistością)

* Par opisuje wielkość poszczególnych form wyznania, przy zaznaczeniu alienacji bohaterów z każdego z systemów (np. Sybilla zdradza swego boskiego kochanka, Apollina, z człowiekiem bez jednej ręki, co symbolizuje ludzką niedoskonałość)

* miłość i jej potrzeba są podst. konfliktu jednostki z organizacją

* Giovanni czeka na swą kochankę w kościele, ma się ona u niego spowiadać, nie jest to bluźnierstwo, ale nieważność zewn. i wewn. nakazów wobec uczuć

* Giovanni opuszcza miasto, staje się wojującym ateistą, ale przeciw formom wyznania, a nie samej istocie wiary

* w pielgrzymce bierze udział kobieta, która zarabia na uczestnictwo tam ciałem (jednostka) i głuchoniema kobieta, która nie mogła wiedzieć po co idzie, poszła, bo tak trzeba (system religijny)

* jednostki są tak zróżnicowane, że przykładanie jednego modelu etycznego do społeczeństwa jest niebezpieczną obiektywizacją

ANTROPOLOGIA LAGERKVISTA

- dychotomia charakteru kobiecego:

* cielesność a uduchowienie

* sataniczność a anielskość

* nienawiść a miłość

- księżna Teodora w Karle

* ma tajemniczy uśmiech jak Mona Lisa, został on z poprzedniego portretu, na którym przypomina ona ladacznicę

* wzorzec madonny-kurtyzany

- „Zajęcza Warga” z Barabasza to grzesznica zawiedziona w miłości ziemskiej, która zaczyna wyznawać miłość chrześcijańską (agape); jej wada (znak fizycznej niemożności doskonałego wyrażenia uczuć) to jakby naigrywanie się z uśmiechu Giocondy

- Sybilla, Pytia delficka, nie dotrzymuje religijnego ślubu czystości, popełnia grzech, bo łamie powszechnie rozumianą koncepcję miłości, przekraczając zakaz staje się outsiderem

- Diana ze Śmierci Ahasvera przenosi ze świata arkadyjskiego do ziemskiego swoje pojmowanie miłości (eros), w świecie realnym jest zwykłą kurtyzaną

- bezimienna kobieta ze Śmierci Ahasvera, która ciałem opłaca swą pielgrzymkę do Ziemi Świętej, podobnie jak Diana, jest wzorcem „cnotliwej ladacznicy”, ale ladacznicami są one wg kryteriów społeczeństwa, czystość zachowują przez wierność swej religii i ideologii

- rodzaje postaci u Lagerkvista:

* postaci ubogie duchem: poza dylematami i opcjami moralnymi, ich życie to pokorna zgoda na ludzką kondycję, postępują wg zasad powszechnie uznanych za moralnie +; są one wzorem do naśladowania, względnie łatwym do osiągnięcia

* outsiderzy: wyobcowują się z obiektywnych determinacji społecznych, muszą wybrać między wiarą w Boga a zaprzeczeniem Jego istnieniu, co pociąga za sobą opozycję między osobnikiem, indywiduum a społeczeństwem, typem

* osobnicy o charakterze człeko-zwierza (ewolucjonizm + trójstopniowy model osobowości Kierkegaarda): w Karle mistrz Bernardo rysuje, jak da Vinci, mutacje ludzko-zwierzęce; animalistyczne pokłady psychiki ludzkiej

* człowiek z podziemia: Karzeł prezentuje się czytelnikowi z lochu więziennego, a cała fabuła jest „opowieścią z podziemia”; przedmiotowość i nieznaczność człowieka; należy pozbyć się antropocentrycznej pychy, człowiek jest mały, widać to, gdy patrzy się na niego z perspektywy wszechświata, nie różni się niczym od pozostałych istot ziemskich (wpływ Dostojewskiego)

* postaci kalekie (ekspresjoniści): groteskowy, wypaczony obraz ciała ludzkiego jest często odbiciem psychiki, także niedoskonałej, tworzącej pokraczne, wrogie człowiekowi ideologie; wypaczone ciało zawsze jest konfrontowane z doskonałością (dobro i miłość)

* motyw dziecka: jego rozwój i zmaganie się z problemami wiary

* motyw sobowtóra: ukazanie ambiwalentnej natury ludzkiej

- psychika ludzka, miejsce człowieka w świecie i jego stosunek do bliźnich

- cały czas Par trudzi się nad opisaniem człowieka w ogóle i odkryciem sensu istnienia

PRZESTRZEŃ I CZAS

- mają one charakter uniwersalny (vs. naturalizm)

- przestrzenie niegościnne: hotel, dworcowa poczekalnia, przedział w wagonie, ulica, wynajęte mieszkanie; alegorie obcości, efemerycznego faktu zaistnienia

- później konfrontowane są z perspektywą domu utraconego, zamkniętego ogrodu szczęśliwych zabaw

- dylematy bohaterów wzmacniane są korelatem przestrzennym (np. korelacja zamkniętych przestrzeni podziemnych z pewnym typem postaci)

- przestrzeń kosmosu (gł. w liryce): doświadczenie bezmiaru uniwersum i skonfrontowanie go z przeżyciem podmiotowej nieznaczności ma wagę dylematu pascalowskiego

- czas: do egzystencji ludzkiej autor dopisuje preegzystencję (wspomnienie przebywania w raju), postegzystencję (dramaty ekspresjonistyczne) oraz preegzystencję (możliwość powtórnego życia)

- personifikacyjne alegorie karła i kata, których istnienie jest wieczne i łączy się z historycznym czasem ludzkości (Chrystus nie jest wieczny, wiecznie istnieje tylko jego idea)

- czas życia bohaterów śmiertelnych:

* przełom wieku dojrzewania: utracony świat dziecięcej szczęśliwości, nieświadomości, bliskiej obecności matki i domu vs. życie dorosłe, pełne trwogi istnienia, świadomości losu, śmierci i bezmiaru uniwersum; życie dorosłe to bezustanne pragnienie powrotu do utraconego czasu i przestrzeni dzieciństwa

* długowieczność: coraz częstsza w miarę starzenia się pisarza (dopiero w ostatnim utworze młoda Mariamne odkupi odwieczne zło świata)

- czas fabularny: historia splata się z mitologią, rzeczywistość z metafizyką, odległe epoki ze współczesnością - uniwersalizacja czasu, czas to intersubiektywne doświadczenie każdego

- należy odrzucić historyczne uwarunkowania i skoncentrować się na istotnych problemach etycznych

JĘZYK

- w 1906 r. przeprowadzono w Szwecji reformę pisowni, która miała bardziej odpowiadać wymowie, co doprowadziło do konfliktów na tle politycznym

* radykalni lewicowcy uznali nową zasadę ortograficzną za swoją, zmieniali pisownię swoich imion i nazwisk (młody socjalista Par zmienił swe nazwisko z Lagerqvist)

- Par był za nową pisownią, bo chciał, aby na papierze utrwalać takie połączenia dźwiękowe na jakie się wpadło, bez zmieniania ich i dostosowywania do ortografii, bezpośrednio, jak malarz przenosi kolory

- Par chciał przywrócić poezji jej magiczną funkcję, jaką pełniła ona wyrażana modlitwami, zaklęciami, pieśniami żałobnymi i weselnymi, uroczystymi hymnami do boga wojny i do ziemi; charakteryzowała się ona rytmicznością, muzykalnością, stosowaniem krótszych form słownych i odrzuceniem niepotrzebnych sylab

- do przełomu ort. dołącza się radykalizm interpunkcyjny (niektóre opowiadania składają się z 2 tys. słów i ok. 12 tys. myślników): myślniki, wykrzykniki i wielokropki mają zaznaczać ton uczuciowy (uczucie trwogi i zwątpienia, gorączkowy i urywany rytm życia)

- retoryczny patos: retoryka pytań egzystencjalnych (po co ja żyłem?), patos stylu (często biblijnego)

- bezpośrednie zwroty do czytelnika zmniejszają dystans epicki stwarzany tematem i fabułą

- od ekspresjonizmu (kolokwializmy, wulgaryzmy, eliptyczna składnia) do powagi retorycznej (niezindywidualizowana, długa fraza z licznymi spacjami, wykrzyknikami, wielokropkami, pytajnikami jako pozostałościami ekspresjonizmu, nie epatowanie i szokowanie, ale apelowanie do sumienia i poczucia ludzkiej solidarności)

W KRĘGU SYMBOLI I MOTYWÓW

- pusty medalion: niepokój egzystencjalny kobiety, której głównym celem było poznanie miłości i wypełnienie nią pustki uciekającego życia, jej głód życia, pragnienie miłości i wyczekiwany ideał zamykał się w pustym medalionie, który rzekomo przedstawiał konterfekt ukochanego; utrata pustego medalionu jest zdobyciem doświadczenia autentycznej wiedzy o przepaści między ideą a stanem faktycznym, prawdy o niemożności spełnienia pragnień (dla Sartre'a teraźniejszość to tylko brak i możliwość, którą człowiek wypełnia myślą o przyszłości) w Karle: złoty medalion z wizerunkiem matki Giovanniego, o której powiadają, że jest w raju, zawieszony na złotym łańcuszku na szyi Montany, a potem Angeliki, kochanków, którzy podzielili los Romea i Julii

- źródło: czysta, lodowata woda to autentyczność, prawda i brak alienacji; jest to źródło odległości od wszystkiego, bez smaku i zapachu (+ symbol rzeki, potoku i morza)

- woda: życie, dążenie do praźródła, ponawianie próby odgadnięcia sensu; tragiczne doświadczenie, jakie dane jest egzystencji w zwarciu z materią w Karle rzeka, która unosi ciała młodocianych kochanków

- symbolika ognia, drzewa, Lilli, róży, ptaka, oszczepu i krwi

- motyw obcego: alienacja w świecie, związany z postaciami zbawicieli, którzy są obcy społeczeństwu, wszystkie postaci, które zetknęły się z Bogiem lub Go przeczuwały stają się obce w świecie swych bliźnich; obcość to więc tajemnica Boga, ale i śmierć; (teozofia pisarza) Bóg jest tworem człowieka, jego myśli, marzeń, pragnień i tęsknot oraz jego poszukiwań na zewnątrz życia

- matka umierająca przy narodzinach dziecka

- motyw brzozy: element arkadyjskiego świata dzieciństwa, miłości

- motyw kobiety z wężem, bogini losu

- kompozycyjny motyw światła i ciemności (gł. dramaty), przestrzeni zamkniętej i otwartej, zimnej i ciepłej: to, co zamknięte, mroczne i zimne to rzeczywisty świat ludzki, w którym człowiek zmaga się z nieszczęściem, złem, trwogą i śmiercią; a to, co otwarte, jasne i ciepłe to miejsca, do których człowiek tęskni, które utracone są w dzieciństwie i z przeminięciem pierwszej miłości są niemożliwe do zaistnienia w ziemskiej egzystencji

- locus amoenus, locus horridus, hortus conclusus, puer senex, topos wędrówki

- puer senex: starzec i młodzieniec w jednej osobie; starość oznacza konieczność odejścia, a młodość to wczesna faza rozwoju społeczeństw, którym potrzebne są bóstwa motyw Madonny z dzieciątkiem lub samego boskiego dzieciątka, którego narodziny stworzyć mają nadzieję na przyjście nowej religii - religii Człowieka

- topos wędrówki: aspekt jednostkowy i zbiorowy, wymiar zewn. i wewn., horyzontalny i wertykalny, charakter doczesny i uniwersalny; wędrówka to synonim braku miejsca, utraty domu, ciągłej alienacji w świecie; wybór życia aktywnego nie jest jednoznaczny z jego aprobatą (Ahasver zostaje skazany na wędrówkę, bo bronił swego domu, nie dając się o niego oprzeć Chrystusowi prowadzonemu na stracenie)

- Ahasverus: (źródło w NT: Zaprawdę powiadam wam: wśród obecnych tutaj są tacy, którzy nie umrą, zanim nie ujrzą Syna Człowieczego przychodzącego w swoim królestwie) bohater Para umiera po odkryciu „człowieczości” w Synu Bożym, a więc desakralizuje Chrystusa i dowartościowuje Człowieka

- metaliteracki charakter twórczości Lagerkvista

11

Ha! Obyczaj czasu: burzyć domy!

Ale budować? - To straszne!

- Tu burzy się, aby mieć powietrze i światło;

Czyż to nie wystarcza?

(słowa zapożyczone z dramatu Ibsena Związek młodzieży)

cd.

cd.

---